Жер сілкінісін болжауға бола ма?

Жер шарының кей сәттерде өзіне тән «тілі» бар: ол – жер сілкінісі. Күнделікті қалыпты тіршілікті әп-сәтте бұзатын бұл құбылыс – табиғаттың тынышсыз дауысы іспетті. Жер қойнауынан көтерілген дүмпулер адамзатқа қаншалықты қауқарсыз екенін көрсетіп, сақтық пен білімнің маңыздылығын еске салады. Соңғы жылдары көрші елдерде болған жойқын зілзалалар мен Қазақстанның оңтүстігіндегі жер дүмпулері бұл тақырыпты қайта өзекті етті.

Ендеше, жер сілкінісі дегеніміз не, оның түрлері мен салдары қандай, зілзаланы алдын ала болжау мүмкін бе, Қазақстан аумағындағы сейсмикалық ахуал қандай және ең бастысы – жер сілкінісіне қалай дайындалу керек? Төменде осы сұрақтарды жан-жақты қарастырамыз.

Жер сілкінісі дегеніміз не?

Жер сілкінісі – Жердің терең қабаттарында жинақталған энергияның күрт босап шығуынан жер қыртысының шайқалуы, тербелуі. Қарапайым тілмен айтқанда, бұл – жер астындағы тектоникалық плиталар қозғалғанда немесе жарықтар пайда болғанда туған дүмпулердің жер бетінде сезілуі. Жер қойнауында үздіксіз жүретін геологиялық процестер нәтижесінде жер қыртысында кернеу жиналып, белгілі бір межеге жеткенде күшін сыртқа шығарады. Соның салдарынан жер беті сілкініп, тербелістер пайда болады.

Әдетте жер сілкінісі кенеттен және ескертусіз болады. Оның ошағы (эпицентрі) жер астында тереңде орналасады, ал дүмпу толқындары сол ошақтан жан-жаққа тарайды. Ғалымдардың айтуынша, жер шары көлемінде тәулігіне мыңдаған жер сілкіністері болып жатады, бірақ олардың көпшілігі әлсіз болғандықтан, адамдарға сезілмейді. Тек күшті зілзала ғана үйлерді шайқалтып, ғимараттарды қиратып, көзге түседі. Жер сілкінісінің қуаты магнитуда деп аталатын шкаламен өлшенеді (көбіне Рихтер шкаласы бойынша), ал оның жер бетінде адамдар мен нысандарға сезілу қарқыны балл жүйесімен (Меркалли немесе MSK-64 шкаласы) бағаланады. Мысалы, 5 баллдық жер сілкінісі жиһаздарды қозғалтып, сөрелердегі заттарды түсіруі мүмкін, ал 9-10 баллдық жойқын зілзала үйлерді жермен-жексен етеді.

Жалпы, жер сілкінісі – адамзатқа ежелден таныс апат. Тарихқа көз жүгіртсек, ежелгі заманнан бері халықтар зілзаланың опат әкелетін күшін байқап, оны табиғаттың ашуы деп түсіндірген. Бүгінде ғылым жер сілкінісінің нақты физикалық себептерін анықтағанымен, оның қашан болатынын дәл айту әлі мүмкін болмай отыр (бұл жайлы 4-бөлімде толығырақ). Дегенмен жер сілкінісі құбылысын зерттейтін сейсмология ғылымы дамып, жер қойнауындағы дүмпулерді тіркеп, олардың ерекшеліктерін жіктей алады. Енді сол ерекшеліктердің бірі – жер сілкіністерінің түрлеріне тоқталайық.

Жер сілкінісінің түрлері

Ғалымдар жер сілкіністерін пайда болу табиғатына қарай бірнеше түрге бөледі. Ең кең таралғаны – тектоникалық жер сілкініс. Бұл түрі жер қыртысындағы тектоникалық плиталардың қозғалуынан, жарылымдар бойымен жылжуы нәтижесінде туындайды. Жер астында ұзақ уақыт жиналған механикалық энергия кенет босап шығып, серпінді сейсмикалық толқындарға айналады. Тектоникалық сілкіністер – ең күшті және жойқын жер сілкіністерінің көбін туындататын құбылыс. Мысалы, 1911 жылғы Кемин зілзалаcы дәл осындай тектоникалық үдерістен болған.

Екінші түрі – жанартаулық жер сілкініс. Бұл жер сілкіністері белсенді жанартаулар маңында магманың қозғалысы әсерінен пайда болады. Жанартау атқылауының алдындағы магма толқындары жер қыртысын шайқап, айналаға дүмпу таратуы мүмкін. Әдетте жанартаулық сілкіністер тек жанартаулы аймақтарда кездеседі және қуаты аса жоғары болмайды, дегенмен кейде жанартау атқылауларымен қатарласа қатты зардап әкелуі ықтимал.

Үшінші түрі – денудациялық (опырылу) жер сілкініс. Бұл негізінен жер асты қуыстарының опырылуы, үлкен карст үңгірлерінің құлауы немесе ірі көшкіндер әсерінен туындайтын жер дүмпулері. Таулы өңірлерде үлкен жартастардың құлауы немесе жер астындағы шахталардың опырылуы шағын жер сілкіністерін тудыруы мүмкін. Мұндай сілкіністердің магнитудасы әдетте үлкен емес, жергілікті аумаққа ғана әсер етеді.

Сонымен қатар, қазіргі заманда техногендік (антропогендік) жер сілкіністер ұғымы да бар. Адамның жер қойнауына белсенді әсері – мұнай-газ өндіру, кен қазу, ірі су қоймаларын салу немесе жер астында ядролық жарылыстар жасау – кейде жер дүмпуін туындатуы мүмкін. Мысалы, ірі су қоймаларын толтырғанда су салмағынан жер қыртысы қозғалып, шағын сілкіністер тіркелген жағдайлар бар. Сондай-ақ 20 ғасыр ортасында жер астындағы ядролық сынақтар да жасанды сейсмикалық толқын тудырғаны белгілі. Бұл техногендік дүмпулер әдетте табиғи зілзалалардай күшті болмаса да, сейсмологтар оларды да есепке алып отырады.

Жер сілкіністерін тағы бірнеше өлшем бойынша жіктеуге болады: тереңдігіне қарай (жер бетіне жақын немесе терең фокусты), ұзақтығына қарай (бірнеше секундтан бірнеше минутқа дейін), т.б. Сондай-ақ, ірі жер сілкінісінен кейін әдетте кейінгі дүмпулер – афтершоктар болады. Негізгі зілзаладан соң біршама уақыт бойы (сағаттан күндерге, кейде айларға дейін) жер асты қайталама дүмпулер тіркеледі. Олар әдетте негізгі сілкіністен әлсіздеу, бірақ зақымданған ғимараттар үшін өте қауіпті болуы мүмкін. Ал негізгі сілкініске дейін кейде алдын ала дүмпулер байқалады, алайда қандай дүмпудің негізгі, қайсысының алдын ала болғанын ғалымдар тек кейін талдап біледі. Сондықтан әрбір жер асты қозғалысына мұқият қарау қажет.

Қорыта айтқанда, жер сілкіністерінің түрлері сан алуан болғанымен, ең көп залал әкелетіні – тектоникалық плиталардың қозғалысынан туатын жойқын зілзалалар. Ондай сілкіністер тарихта талай рет қайталанып, үлкен апаттарға себепші болған. Келесі бөлімде жер сілкінісінің қандай зардап, салдары болатынын талқылаймыз.

Жер сілкінісінің салдары

Жер сілкінісі – ең қауіпті табиғи апаттардың бірі. Қатты зілзала бірнеше секундтың ішінде бүтін бір қаланы жермен-жексен етіп, көптеген адамның өмірін қиюы мүмкін. Зілзаланың тікелей салдары – жердің тербелісі мен жылжуы – ғимараттардың іргесін сөгіп, қабырғаларын қақыратады, көп қабатты үйлер опырылып құлайды. Секундтар бұрын мызғымас көрінген құрылыстар кенеттен үйіндіге айналып, адамдарды басып қалады. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, жер сілкінісі кезінде тұрғындардың көбі дүмпуінен емес, сол дүмпу туғызған қиранды ғимараттардың астында қалып көз жұмады. Яғни, зілзала өзі адамдарды «жұтпайды», бірақ салдарынан құрылыстар құлап, өрт шығып, басқа да жанама апаттар тізбегі басталады.

Жойқын жер сілкіністері көптеген қайғылы салдарға әкелгеніне тарих куә. Мысалы, 2004 жылы Үнді мұхиты жағалауында 9,3 магнитудалы алапат жер сілкінісі болып, соның әсерінен туған цунами 200 000-нан астам адамның өмірін қиды. Бұл – адамзат тарихындағы ең көп құрбан жинаған табиғи апаттардың бірі. Ал 2011 жылғы Жапонияның шығысындағы 9,1 магнитудалы зілзала теңіз түбінде алып толқын – цунами тудырып, биіктігі 10-20 метрлік су қабырғалары Санрикүү жағалауын тас-талқан етті. Нәтижесінде 18 мыңнан астам адам қайтыс болып немесе хабар-ошарсыз кетті, жарты миллионға жуық тұрғын баспанасынан айырылды. Бұл оқиға зілзаланың тікелей ғана емес, жанама салдары – цунамидің де қаншалықты апатты болатынын көрсетті. Цунами мен су тасқындары тұрмақ, құрлықтағы жер сілкіністері өз алдына бірқатар қосымша қатерлер әкеледі.

Инфрақұрылымның бүлінуі – жер сілкінісі салдарының бірі. Жер сілкінген кезде жолдар жарылады, көпірлер құлап, электр қуатымен жабдықтау желілері істен шығады. Су құбырлары жарылып, табиғи газ желілері үзілуі мүмкін. Мысалы, 1964 жылғы Аляскадағы жер сілкінісі тауларда көшкіндер туғызып, коммуникацияларды үзгені тіркелген. Инфрақұрылымдық зақымдар құтқару жұмыстарына кедергі келтіріп, апаттан кейінгі кезеңде тіршілікті қалпына келтіруді қиындатады.

Өрт және технологиялық апаттар қаупі де зор. 1906 жылғы Сан-Франциско жер сілкінісінен кейін қалада жойқын өрт шығып, сілкіністен аман қалған көптеген нысанды өрт жалмады деген тарихи дерек бар. Өйткені зілзала кезінде газ құбырлары үзіліп, электр сымдары тұйықталып, бір ұшқын үлкен өртке айналуы мүмкін. 1995 жылғы Кобе (Жапония) жер сілкінісі барысында да алапат өрттер болды. Ал 2011 жылғы жапон зілзаласы тағы бір техногендік салдарға – Фукусима атом электр станциясындағы апатқа себеп болды: жер сілкінісі мен цунами АЭС жүйелерін істен шығарып, радиоактивті заттардың сыртқа таралуына ұласқан. Демек, жер сілкінісі өзімен қоса өндірістік апаттарды да тудыруы мүмкін.

Жер бедерінің өзгеруі – күшті зілзаланың тағы бір салдары. Жер сілкінісі нәтижесінде жер бетінде жарықтар пайда болуы, көшкіндер жүруі мүмкін. Мысалы, жоғарыда сөз болған 1911 жылғы Кемин зілзаласында жер қыртысында 200 шақырымға дейін жырық-жарылымдар түзілгені айтылады. Тауларда үлкен көшкіндер жүріп, өзен аңғарлары бітеліп қалып, жаңа көлдер түзілген жағдайлар да кездескен. Мұндай геологиялық өзгерістер ауыл шаруашылығы жерлерін бүлдіріп, өзендердің ағымын өзгертіп, экожүйеге әсер етеді.

Психологиялық, әлеуметтік-экономикалық салдарлар да айтарлықтай. Зілзала кезінде тірі қалған адамдар қатты стресс пен үрей кешеді, көптеген азамат үй-күйсіз қалып, уақытша лагерьлерді паналауға мәжбүр болады. Мысалы, 1988 жылғы Армениядағы Спитак жер сілкінісінен кейін немесе 2010 жылғы Гаити зілзаласынан соң жүз мыңдаған адам баспанасыз қалып, гуманитарлық дағдарыс орын алды. Ірі қалаларды соққан зілзалалар экономикалық шығын әкеледі: өнеркәсіп тоқтап, бизнес нысандары қирайды, қайта қалпына келтіруге қомақты қаражат керек. 1994 жылғы Калифорниядағы Нортриж зілзаласы (магнитудасы 6.7) 20 миллиард доллардан астам шығынға ұшыратқаны мәлім. Ал Қазақстанның өзінде 1911 жылғы Кемин зілзаласынан кейінгі қайта қалпына келтіру жұмыстары сол заман үшін орасан күш жұмсауды қажет етті.

Жалпы алғанда, жер сілкінісінің салдары оның қуатына, тереңдігіне, болған жердің тығыздығы мен инфрақұрылымына тікелей байланысты. Тұрғын үйлер дұрыс салынған, сейсмикалық талаптар сақталған өңірлерде тіпті күшті зілзалада адам шығыны салыстырмалы аз болуы мүмкін. Керісінше, құрылыс сапасы нашар, халық тығыз қоныстанған аймақта орташа қуаттағы сілкініс ауыр зардаптар әкелуі ғажап емес. Сондықтан жер сілкінісінің салдарымен күрестің ең тиімді жолы – алдын ала дайындық және құрылыс нормаларын сақтау. Бұл туралы алда жеке тоқталамыз. Алдымен, жер сілкінісін ғылыми тұрғыда болжау мүмкін бе деген мәселеге назар аударайық.

Жер сілкінісін болжауға бола ма?

«Жер сілкінісін алдын ала анықтап, болжауға бола ма?» деген сұрақ көпшілікті мазалайды. Өкінішке қарай, бүгінгі ғылым жер сілкінісінің нақты қашан, қай жерде болатынын дәлдікпен айтуға қауқарсыз. Сейсмолог мамандар ұзақ жылдар бойы зерттеу жүргізгенімен, жер сілкінісін қысқа мерзімде болжау – шешілмеген жұмбақ күйінде қалып отыр. Жер астындағы үдерістер өте күрделі және көзден таса тереңдікте жүретіні негізгі қиындық туғызады.

Мамандардың түсіндіруінше, жер қыртысының терең қабаттарындағы физика-химиялық өзгерістерді бақылау оңай емес. Жер астында кернеу жиналу процесі жүздеген жылға созылып, кенеттен үлкен аумақта разрядталуы мүмкін. Оны алдын ала сезетін анық белгі болмайды: кейде шағын дүмпулер үлкен зілзаланың алдында хабаршы болуы ықтимал, бірақ көп жағдайда ұсақ жер сілкіністері үлкен апатқа ұласпай, өз алдына өтеді. Қытай сейсмологтары 1975 жылы болған Хайчэн жер сілкінісін болжағаны туралы дерек бар (олар одан бұрынғы ұсақ дүмпулер мен жануарлар мінез-құлқының өзгерісіне қарап халықты эвакуациялаған), алайда одан бір жыл өтпей күтпеген жерден 1976 жылы Таншан қаласы жойқын зілзаладан (магнитуда 7,6) қатты зардап шекті – бұл жолы ескерту болмады. Демек, бір рет дәл келген болжам келесіде қате шығуы мүмкін, ал ғылым үшін жүйелі, қайталанатын әдіс маңызды. Қазіргі таңда қысқа мерзімді (нақты күнін айту) болжау әлемде жолға қойылмаған десек қателеспейміз.

Дегенмен, толық үміт үзудің қажеті жоқ: сейсмологтар жер сілкінісін болжаудың жанама әдістерін дамытуда. Ортамерзімді және ұзақмерзімді болжамдар белгілі бір аймақта алдағы жылдар немесе онжылдықтар ішінде жойқын зілзала болу ықтималдығын бағалай алады. Мысалы, ғалымдар Алматы сейсмикалық полигоны аумағында күшті (7 баллдан жоғары) жер сілкінісі қайталану жиілігін зерттеп, статистикалық болжамдар ұсынады. Қазақстанның Сейсмология институты белгілі бір кезеңге арналған болжамдарын жылына екі рет жасап, уәкілетті органдарға береді екен. Жуырдағы қорытынды бойынша, 2023-2024 жылдары Алматы маңында 7 баллдан жоғары жер сілкінісі күтілмейді деп хабарланған. Бірақ бұл 100% кепіл емес, тек ғылыми деректерге сүйенген ықтималдық. Ал ұзақ мерзімді болжауда ғалымдар белгілі бір үлкен жарықтардың бойында, айталық, алдағы 20-30 жылда ірі зілзала қайталану мүмкіндігін пайызбен бағалайды. Мысалы, Калифорниядағы Сан-Андреас жарылысының келесі 30 жылда қатты қозғалу ықтималдығы сияқты болжамдар жасалады. Бұл да – дәл күнін айтпаса да, сақадай сай болуға көмектесетін ақпарат.

Болжаудың тағы бір түрі – жедел ескерту жүйелері. Өте қысқа мерзімді «болжау» деуге келмейді, дегенмен жер сілкінісі басталған сәтте оның толқындарын жылдам анықтап, immediately халыққа хабар беретін технологиялар бар. Мысалы, Жапонияда, АҚШ-та (Калифорния, Мексикада) және бірқатар елдерде жер сілкінісі басталғанда P-толқындарды сезген бойда автоматты жүйе тұрғындардың телефондарына немесе телерадиоға «Жедел ескерту: Жер сілкінісі!» деген хабарлама жібереді. Бұл жүйе бар болғаны бірнеше секунд ұтады, бірақ сол 5-10 секунд ішінде адамдар тоқ көзі мен газды өшіріп, өзін қауіпсіз жерге бағыттап үлгеруі мүмкін. Мұндай технология Қазақстанда да қолға алынуда – Алматы қаласы маңына қосымша 28 сейсмикалық датчик орнату және көршілес Қырғызстанмен бірлескен ескерту жүйесін құру жоспары айтылған. Болашақта осы арқылы, мысалы, Алматыда жер сілкіне қалса, бірнеше секунд бұрын телефонға дабыл келуі ғажап емес.

Кейбір халықтық болжам әдістері де бар. Халық арасында жер сілкінісінің хабаршысы ретінде жануарлардың тынымсыз қимылы, иттердің ұлып, құстардың мазасыздануы жиі айтылады. Шынында да, жануарлар жақын маңдағы жер асты тербелістерін адамға қарағанда ертерек сезеді екен. 1975 жылы Қытайда билік дәл осындай белгілерге мән беріп, болжам жасап, көп адамды аман алып қалғанын жоғарыда айтып өттік. Алайда жануарлардың мінез-құлқына қарап, әрдайым дөп басу мүмкін емес – бұл әдіс ғылыми тұрғыда толық дәлелденбеген және тұрақты нәтиже бермейді. Сондықтан мамандар мұндай белгілерді тек қосымша ақпарат ретінде қарастырады.

Түйіндей келе, қазіргі таңда жер сілкінісін тура күні мен сағатына дейін болжайтын сенімді әдіс жоқ. Дегенмен ғылыми негізделген орта-ұзақ мерзімді болжау, сейсмикалық аудандастыру карталары, жедел ескерту жүйелері сияқты құралдар арқылы қауіпті аймақтар анықталып, халықты дайын күйде ұстауға мүмкіндік бар. Жер сілкінісін болжаудан гөрі оның зардаптарын азайту маңыздырақ екенін түсінген жөн. Сол себепті сейсмикалық аудандарда құрылыс сапасына мән беріп, халыққа тұрақты білім беру, дайындық жаттығуларын өткізу – басты бағдар. Келесі бөлімде Қазақстан аумағындағы сейсмикалық жағдай мен тарихтағы жер сілкіністері жайында сөз қозғаймыз.

Қазақстан және жер сілкінісі

Қазақстан аумағының шамамен 40%-ы сейсмикалық қауіпті аймаққа жатады. Елдің оңтүстік және оңтүстік-шығыс өңірлері – сейсмикалық белсенділігі ең жоғары аймақтар. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында дәл осы өңірлерде Қазақстан тарихындағы ең үлкен жер сілкіністері болған. Сол жойқын зілзалалардың эпицентрлеріндегі күштілігі 8-10 балға жеткені тіркелген. Әсіресе Алматы қаласы мен оның төңірегі – бүкіл Орталық Азия бойынша сейсмикалық тұрғыда аса қауіпті өңірдің бірі. Одан бөлек, қазіргі Алматы облысы (Жетісу өңірі), Жамбыл облысы, Түркістан облысы, Шымкент қаласы, Шығыс Қазақстан және жаңадан құрылған Абай облысы, сондай-ақ Қызылорда облысының кей бөліктері сейсмикалық аудандар қатарына енеді. Бұл аймақтарда тарихи кезеңде де, қазір де жер асты дүмпулері болып тұрады.

Тарихи ірі жер сілкіністері. Қазақ жерінде ең қатты сезілген зілзалалар қатарында 1887 жылғы Верный (Алматы) жер сілкінісі, 1889 жылғы Шелек (Чилик) жер сілкінісі және 1911 жылғы Кемин жер сілкінісі аталады. 1887 жылы 9 маусымда таңғы уақытта Верный қаласында (қазіргі Алматы) қатты жер сілкінді. Магнитудасы 7,3 деп бағаланған бұл зілзала эпицентрінде 9-10 балл күшке жеткен. Сол кездегі Верный шаһарының шамамен 30 мың тұрғынының үш жүзден астамы опат болды (ресми дерек – 332 адам қаза тапқан). Қаладағы саз балшықтан, кірпіштен салынған құрылыстардың барлығы дерлік қирап қалды – барлығы 1798 үй жермен-жексен болды. Тек ағаштан салынған азын-аулақ үйлер ғана сілкініске төтеп берген. Бұл апаттан соң қалада сейсмикалық станция құрылып, ағаш үйлер салу үрдісі кеңейді.

Арада екі жыл өткенде, 1889 жылы 13 шілдеде (ескі күнтізбе бойынша 1 шілде) тағы да күшті зілзала тіркелді. Бұл оқиғаны деректерде Шелек (Чилик) жер сілкінісі деп атайды. Шамамен 10 баллдық күшке жеткен бұл дүмпулер де Алматы өңірінде қатты сезіліп, Верный қаласында біраз ғимаратқа зақым келтірген. Тарихи жазбаларға қарағанда, 1887-1889 жылдардағы екі үлкен апат арасында да майда дүмпулер жиі болған: екі жылдың ішінде 600-ден аса шағын жер сілкінісі тіркелгені айтылған. Яғни, Жетісу өңірі сол кезеңде өте белсенді сейсмикалық фазада тұрған.

1911 жылдың 4 қаңтарында (кей деректе 3 қаңтар) Алматыға таяу таулы аймақта бұрын-соңды болмаған жойқын зілзала болды. Бұл тарихқа Кемин (Кебін) жер сілкінісі деген атпен енген апат. Зілзаланың магнитудасы 8,2-ге бағаланды, эпицентріндегі қарқындылығы 10-11 балл деңгейіне жетті. Верный қаласының өзінде бұл сілкініс 9 балл шамасында сезіліп, көптеген үй қайта қирады. Қалада 44 адам қаза тапты деген ресми мәлімет бар, алайда эпицентрге жақын қырғыз ауылдарындағы шығынды қосқанда жалпы адам шығыны 452-550 адамның арасында болғаны айтылады. Бұл – Орталық Азиядағы ең жойқын жер сілкіністерінің бірі саналады. Кемин зілзаласы жер бедеріне үлкен өзгеріс әкелді: тауларда көшкін жүріп, жартастар қақ айырылды, жер бетінде ұзындығы 200 шақырымға жуық жарықтар пайда болғаны құжатталған. Ал Алматының өзінде жер қыртысы жарылып, көшелерде үлкен жырықтар көрінген. Осы апаттан соң Алматы жұрты тағы біраз уақытқа дейін шатырларда өмір сүріп, қаланы қайта тұрғызуға кірісті.

Верный (Алматы) қаласы осылайша тарихында екі рет – 1887 және 1911 жылдары – жойқын жер сілкіністерінен қатты зардап шекті. Қала түгелімен дерлік ағаштан салынған үй-жайлардан тұратын шағын бекіністен ХХ ғасыр басына қарай кірпіш ғимараттары бар үлкен мекенге айналған еді; алайда табиғаттың дүмпуі бұл прогресті екі рет кері шегерді. Дегенмен әр апаттан соң құрылыс талаптары күшейіп, сейсмикалық төзімділікке мән беріле бастады. Зілзалалардың жиілігі де 1911 жылдан кейін біршама саябырсыды: Алматыда дәл сол сияқты жойқын жер сілкінісі ғасырдан астам уақыт бойы болған жоқ. Бірақ бұл аймақта сейсмикалық белсенділік мүлдем тынды деген сөз емес.

Қазіргі кездегі сейсмикалық ахуал. Қазақстанда тәуелсіздік жылдарында да бірнеше сезілерлік жер сілкіністері болды. Қуанарлығы – олар ірі қалаларды талқандаған жоқ, тек кей жерлерде орташа деңгейде зиян келтірді. Мәселен, 2003 жылы мамыр ayında Алматы облысы Райымбек ауданы маңында 7-8 баллдық жер сілкінісі болып, салдарынан 3 адам қаза тауып, 26 адам жараланды, 20 мыңнан аса адам баспанасыз қалды. 2008 жылдың сәуірінде Батыс Қазақстан облысы Теректі ауданында да күтпеген жер сілкінісі тіркелді: магнитудасы шамамен 6-ға жуық бұл дүмпулер жүздеген тұрғын үй мен әлеуметтік нысандарды зақымдады, жалпы материалдық шығын 670 млн теңгеден асты деп бағаланды. 2009 жылдың маусымында Алматы облысының Текелі қаласы маңында сезілген жер сілкінісі тәуелсіз Қазақстан тарихындағы ең күштісі деп аталды. Оның қарқындылығы Текелі қаласында 7 баллге дейін жетіп, көптеген үйлерге жарық түсірді, дегенмен зардап шеккендер болмады. Бұл табиғи апат Текеліде 400 млн теңге көлемінде материалдық залал келтірді.

Сейсмикалық белсенділік тек оңтүстікте ғана емес, елдің орталық өңірлерінде де анда-санда байқалып қояды. 2014 жылы маусымда Қарағанды облысында күтпеген жер сілкінісі тіркеліп, жергілікті халықты таңғалдырды. Магнитудасы 5,2-ге жеткен бұл оқиға Орталық Қазақстанда сирек құбылыс саналады. Мамандар оның себебін геологиялық жарылыстарға емес, техногендік әсерлерге көбірек жорыды (пайдалы қазбалар өндірудегі жарылыстар және т.б.). Дегенмен бұл дерек Қазақстанның ешбір өңірі зілзаладан жүз пайыз сақтандырылмағанын көрсетеді.

Алматы қаласының маңында соңғы жылдары да ұсақ-түйек жер дүмпулері жиі қайталануда. 2018-2022 жылдар аралығында ел аумағында сейсмикалық құралдар 40 мыңға жуық жер сілкінісін тіркеген (көпшілігі әлсіз). 2023 жылғы қаңтар айында Алматыда түн ортасында 5 баллдық жер сілкінісі болып, қала тұрғындары едәуір сезінді – 40-тан астам адам жеңіл жарақат алды, абырой болғанда, адам өлімі болған жоқ. Бұл оқиға қала халқының арасында біраз үрей туғызғанымен, билік сол тұста кейінгі күндері күшті жер сілкінісі болмайды деп сендірді. Алайда мамандар Алматы сияқты сейсмикалық қауіпті мегаполисте әрдайым сақтық шараларын ұмытпау керек дейді. 2023 жылғы Түркия мен Сириядағы алапат зілзалалар да Алматы сынды ірі қалалар үшін үлкен сабақ болды: құрылыс нормаларын қатаң бақылау, төтенше жағдайда әрекет ету дайындығы үнемі күн тәртібінде тұруы тиіс.

Қорыта айтқанда, Қазақстанның оңтүстігі мен шығысы сейсмикалық тұрғыда белсенді белдеуде орналасқан. Тарихи кезеңде бұл өңірлерде бірнеше жойқын жер сілкінісі болды, ал қазір ғалымдар сейсмикалық қауіп толық сейілмегенін ескертеді. Үкімет сейсмикалық аудандастыру карталарын жаңартып, сейсмикалық станциялар санын көбейтіп жатыр. Ең бастысы – халықтың дайын болуы, білімді болуы. Ендігі бөлімде жер сілкінісіне қалай дайындалу керек, нақты не істеу керектігіне тоқталамыз.

Жер сілкінісіне дайындық: не істеу керек?

Жер сілкінісі кенеттен басталатын апат болғандықтан, оған алдын ала дайындалудың маңызы зор. Дайындық шаралары екі бағытта жүреді: ұзақ мерзімді дайындық (алдын ала қауіпсіздік шараларын сақтау, қажетті жабдық дайындау) және тікелей жер сілкінісі кезіндегі іс-қимыл. Төменде мамандар кеңес беретін негізгі дайындық тәсілдері мен зілзала кезіндегі әрекеттерді тізбектейміз.

Алдын ала дайындық шаралары:

• Сейсмикалық талапқа сай құрылыс: Егер сіз үй салып жатсаңыз немесе көпқабатты үйде тұратын болсаңыз, ғимараттың сейсмикалық беріктігіне көз жеткізіңіз. Сапалы жобаланған әрі дұрыс салынған үй жер сілкінісіне төзімдірек болады. Қазақстанда бұл especially маңызды, әсіресе Алматы, Шымкент сияқты қалаларда құрылыс нормалары қатаң сақталуы тиіс. Үйдегі ауыр жиһаздарды (шкаф, сөре) қабырғаға бекітіп қойыңыз – бұл оларды құлап кетуден сақтайды.
• Төтенше жағдай жиынтығы: Үйде әрдайым жер сілкінісі бола қалса, алып шығатын «дабыл сөмкесі» дайын тұрғаны жөн. Ол сөмкеге ең қажетті заттарды жинап қойыңыз: ауызсу, құрғақ тағам (қоректік батончиктер), фонарь (шам) және қосымша батарея, алғашқы көмек қобдишасы, ысқырғыш, маңызды құжаттардың көшірмелері, жылы киім, қалта ақша. Бұл сөмке әр отбасы мүшесіне шамамен 3 күн тапшылық көрмей шыдауға жетерліктей зат қамтуы керек. Сөмкені үйдің шыға берісіне немесе қолайлы жерге орналастырыңыз.
• Жоспар және оқу-жаттығу: Отбасыңызбен төтенше жағдай жоспарын талқылаңыз. Жер сілкінгенде үйдің қай жері қауіпсізірек, қай жерден қашып шығу керек – соны белгілеңіз. Үйдегі ең қауіпсіз орындар – мықты арқалық астылары, бұрыштар немесе жиһаз (мысалы, берік үстел) астылары. Дүрбелең сәтте әркім өз бетінше әрекет етпей, келісілген жоспар болғаны абзал. Мектептер мен кеңселерде арнайы сейсмикалық жаттығулар өтеді, балаларыңызға соларды үйде де түсіндіріп, «дабыл» ойынын ойнап тұрыңыз: кенет «жер сілкінді!» деген белгі беріп, бәріңіз қауіпсіз орындарға барып көініңіз. Мұндай дайындық нағыз зілзала кезінде өміріңізді сақтап қалуы мүмкін.

Жер сілкінісі басталған сәтте не істеу керек?

Зілзала кенеттен басталғанда, ең бастысы – сабыр сақтау және бірнеше қарапайым ережені орындау. Төтенше жағдайлар жөніндегі мамандар мен құтқарушылар мынадай кеңестерді есте сақтауға шақырады:

• Сабырлы болыңыз, үрейге бой алдырмаңыз. Үрейлену қателікке ұрындырады. Терең тыныстап, есіңізді жиып, жағдайды бағалауға тырысыңыз.
• Қозғалмаңыз, тұрған орныңызда қауіпсіз жерді паналаңыз. Егер ғимарат ішінде болсаңыз, жүгіріп шығып кетуге талпынбаңыз – дүмпу кезінде баспалдақпен түсу немесе лифт пайдалану өте қауіпті. Оның орнына бөлме ішіндегі қауіпсіздеу бұрышты тауып, сол жерде тұрыңыз.
• Берік жиһаздардың астына немесе қабырғаның ішкі бұрышына тығылыңыз. Мықты үстелдің астына кіріп, оның аяғынан ұстап тұрыңыз (бұл «Drop, Cover, Hold on» деп аталатын әдіс – «төмен түсу, қалқу, ұстап тұру»). Егер үстел жоқ болса, бөлменің ішкі қабырғасының бұрышына, негізгі тірек қабырғаның жанына барып, еденге отырып, басыңызды қолыңызбен немесе жастықпен қорғаңыз. Терезелер мен айналардан, биік жиһаздар мен ауыр заттардан аулағырақ тұрыңыз – олар құлап немесе шашылып жарақаттауы мүмкін .
• Лифтіні пайдаланбаңыз. Жер сілкінісі кезінде электр қуаты өшіп, лифт тоқтап қалуы мүмкін. Егер лифтідесіз бе – келесі қабатқа жеткенде дереу шығып, қауіпсіз жерге өтіңіз.
• Сыртта болсаңыз, ашық кеңістікке шығуға ұмтылыңыз. Ғимараттардан, электр бағаналарынан, ағаштардан аулақ тұрыңыз. Ашық жерде жер сілкінгенде аспаннан ештеңе құламайды, тек аяғыңыздың астына абай болыңыз (жарықтар пайда болуы мүмкін).
• Көлікте болсаңыз, тоқтаңыз. Машинаны жол жиегіне қауіпсіз түрде тоқтатып, ішінде отыра тұрыңыз. Көпірден, жол эстакадаларынан аулақ болыңыз. Дүмпу өткенше шықпаған жөн, өйткені айналада электр сымдары үзіліп түсуі мүмкін.
• Газ, электр, суды дүмпу басылған соң өшіріңіз. Үйде өрт, су тасқыны қаупін болдырмау үшін негізгі коммуникацияларды уақытша тоқтатқаныңыз дұрыс.
• Дүмпу тоқтағаннан кейін ғимараттан шығыңыз. Жер сілкінісі саябырсыған кезде мүмкіндігінше жылдам, бірақ сақтықпен далаға шығыңыз. Қайта болатын кейінгі дүмпулер ғимаратты одан әрі шайқап құлатуы мүмкін, сондықтан ашық жерде болған қауіпсіз.
• Жарақаттанғандарға көмектесіңіз. Қасыңыздағы адамдарға, көршілерге назар салыңыз – мүмкін біреуін үйінді астынан шығару қажет болар. Балаларға, қарт кісілер мен мүмкіндігі шектеулі жандарға қол ұшын беріңіз.
• Радио, ақпарат құралдарын тыңдаңыз. Төтенше жағдайлар қызметінің нұсқауларын орындаңыз. Телефон желісін бос ұстап, тек қажетті қоңыраулар шалыңыз (құтқарушыларды шақыру, т.б.), себебі байланыс желісі шамадан тыс жүктелуі мүмкін.

Жер сілкінісінен кейінгі іс-қимыл: Алғашқы сілкініс өткен соң, кейінгі дүмпулер қаупі бар екенін есте сақтаңыз. Ғимараттарға қайта кірерде мамандардың рұқсатын күтіңіз, себебі көзге көрінбейтін құрылымдық зақымдар болуы ықтимал. Үйінді астында қалғандарды құтқару үшін құтқарушылар келгенше абайлап әрекет етіңіз: өзіңізге қауіп төндіретін қадам жасамаңыз. Төтенше жағдай қызметінің хабарламаларын қадағалап, эвакуация қажеттігі туса, тәртіппен белгіленген орынға барыңыз.

Осы кеңестерді сақтау көптеген адамның өмірін аман алып қалатынын әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Мысалы, Жапонияда мектептен бастап әр азаматты жер сілкінісі кезіндегі дұрыс іс-қимылдарға үйретеді, соның арқасында өте күшті зілзалалардың өзінде адам шығыны салыстырмалы түрде аз болады. Қазақстанда да сейсмикалық белсенді өңір тұрғындары бұл ережелерді білуге тиіс. Тіпті елдің басқа аймақтарында тұратын азаматтарға да жер сілкінісі кезіндегі әрекеттерді білген артық болмайды – табиғаттың тосын мінезі қай жерде сынақ жіберері белгісіз.

Түйін: Жер сілкінісі – табиғаттың ең үрейлі де өткір дауысын шығарған сәті. Адам баласы бұл құбылысты толықтай бақылауға ала алмаса да, оның әсерін түсініп, алдын алу және зардаптарын азайту қолынан келеді. Қазақстан сейсмикалық аймақта орналасқан ел ретінде зілзаламен өмір сүруді үйренуі тиіс. Бұл – қауіптен қорқып, дүрлікпей, керісінше ғылыми зерттеулерге сүйеніп, даярлықты күшейту деген сөз. Тарихымыздағы зілзала оқиғалары бізге қателіктерден сабақ алуды, ғимарат сапасын арттырып, халықтың білімін жетілдіруді үйретті. Ең бастысы, әр азамат жер сілкінісі кезінде өзін және жанындағы жақындарын қалай қорғай алатынын білуге міндетті. Табиғаттың тынышсыз дауысы тағы қашан күшейетінін дөп басып айта алмасақ та, оған дайындығымыз әрдайым толық болса, біз қауіп-қатерді мейлінше еңсеріп шыға аламыз.

Зілзала – сынақ, ал сынаққа сақтық пен сауаттылықпен қарсы тұрсақ, адам шығыны мен шығынды азайту өз қолымызда. Ендеше, табиғат тылсымын терең түсініп, сақадай сай отырайық. Жер сілкінісі жөнінде білгеніміз әрдайым көп болып, қажет болмағай!

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға