Жасанды интеллекттің адамзатқа қаупі қандай?
XXI ғасырда технологиялардың қарқынды дамуы адамзат өмірінің барлық салаларын түбегейлі өзгертті. Солардың ішінде ең көп талқыланатын және болашағы зор инновациялардың бірі – жасанды интеллект. Бүгінде жасанды интеллект ұғымы тек ғылыми ортада ғана емес, сонымен қатар күнделікті өмірде де кеңінен қолданылып келеді. Ақылды құрылғылар, деректерді талдайтын жүйелер, автоматтандырылған қызметтер – мұның бәрі жасанды интеллект технологиясының жемісі.
Адам өміріндегі технологияның басымдық алуының жаңа мүмкіндіктерімен қатар кереғар тұстары да жоқ емес. Жасанды интеллект бізге өмір сапасын жақсартуға қалай көмектеседі? Оның дамуы қандай қауіптерді тудырады? Осы және өзге де сұрақтардың жауабын мақаладан оқып біле аласыздар.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың жақында «Әділетті Қазақстан: құқық тәртібі, экономикалық өрлеу, қоғамдық оптимизм» атты Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан жасанды интеллектіні кеңінен қолданатын және цифрлық технологияларды дамытып жатқан елге айналуға тиіс екенін атап өткен болатын. Оның сөзінше, бұл Үкіметтің басты міндетінің бірі болып отыр. Президентіміз Парламент депутаттарын осы жұмысқа атсалысуға шақырды.
Келесі жылы Астанада Жасанды интеллект ұлттық орталығын іске қосу керек. Бұл орталық оқушылар, студенттер, ғалымдар және кәсіпкерлер үшін әрдайым ашық болады, – деді мемлекет басшысы.
Бұған дейін жасанды интеллекті пайдалану туралы мәселе Үкімет отырысында да талқыланған болатын. Премьер-министр Олжас Бектенов 2029 жылға қарай жасанды интеллектіні қолданып жасалған өнімдер саны 5 есеге өсуі тиіс екенін айтты.
Жасанды интеллект жүйелерін қолдану 2030 жылға қарай жаһандық жалпы ішкі өнімді 14%-ға арттырып, 70%-ға дейін қосымша экономикалық тиімділік беруі мүмкін. Сарапшылардың бағалауынша, биыл компаниялардың жасанды интеллект саласындағы әзірлемелерге жұмсайтын шығындары өткен жылмен салыстырғанда екі есе ұлғаяды. Жасанды интеллект құралдарын қолдану көптеген күнделікті міндеттерді автоматтандыруға мүмкіндік береді. Мысалы, бизнес пен өндірісте үлкен көлемдегі деректерді өңдеуге және талдауға немесе клиенттерге қызмет көрсетуге байланысты міндеттерді орындауға болады, – деді ол.
Сонымен қатар жасанды интеллект денсаулық сақтау саласындағы тәуекелдерді және төтенше жағдай болжамдарын есептеп, әртүрлі қауіптер мен кибершабуылдарды анықтай алады.
Премьер-министрдің айтуынша, жасанды интеллектіні енгізуге арналған экономиканың басым секторлары айқындалды. Олардың қатарында мемлекеттік басқару, мұнай-газ, тау-кен өндіру, энергетика, көлік, логистика, сумен жабдықтау және ауыл шаруашылығы салаларындағы табиғи монополия субъектілері бар.
2029 жылға қарай жасанды интеллектіні қолданып жасалған өнімдер саны 5 есеге өсуі тиіс. Осыған сәйкес, білім беру бағдарламаларының немесе жасанды интеллект бойынша пәндердің үлесі артуы керек. Бізге осы саладағы білікті мамандар қажет. Бұл ретте отандық компаниялардың мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін барынша ескеру маңызды, бұл тұтастай экономикаға мультипликативтік әсер береді, - дейді Үкімет басшысы.
Жасанды интеллекттің дамуы
Жасанды интеллект тарихы адамзаттың есептеу жүйелерін құруға деген ұмтылысымен тікелей байланысты. Бұл тұжырымдама ХХ ғасырдың орта шенінде компьютерлік ғылымдардың дамуымен қатар жүрді. 1956 жылы Джон Маккарти ұйымдастырған әйгілі «Dartmouth Conference» конференциясы жасанды интеллекттің дүниеге келуіне негіз болды. Осы семинарда алғаш рет «жасанды интеллект» термині қолданылды. Аталмыш конференцияның негізгі мақсаты компьютерлерді адам ойлау қабілетіне ұқсату болатын. Ғалымдар машиналардың өз бетінше ойлау, үйрену және шешім қабылдау мүмкіндіктерін зерттеуге ден қойды. Алайда, ЖИ концепциясы мұнымен шектелген жоқ. Бұған дейін де, одан кейін де адам миының жұмысын үлгі ретінде қарастыра отырып, жасанды интеллекттің дамуы бағытында көптеген зерттеулер жасалды.
Алан Тьюрингтің үлесі
Жасанды интеллект саласына орасан зор үлес қосқан ғалымдардың бірі – Алан Тьюринг. 1950 жылы ол өз мақаласында жасанды интеллекттің болашағын болжауға тырысты. Оның «Компьютерлер және ақыл» атты еңбегі ЖИ тарихындағы елеулі еңбектердің бірі саналады. Тьюринг өзінің әйгілі «Тьюринг тестін» ойлап тапты. Оның негізінде машинаның адамша ойлап, адамдарды алдай алатынын-алмайтынын тексеруге болады. Бұл тест кейіннен ЖИ-ды бағалаудың маңызды көрсеткіші ретінде танылды. Аланның еңбегі қазіргі жасанды интеллект жүйелерінің теориялық негізін қалады және оның идеялары ғылымның осы саласының болашағын анықтады.
Нейрондық желілердің пайда болуы
Жасанды интеллекттің дамуының келесі маңызды кезеңі – нейрондық желілердің пайда болуы. Бұл кезеңде зерттеушілер биологиялық нейрондық жүйенің жұмысын модельдеуге тырысты. Уоррен Маккаллок пен Уолтер Питтс 1943 жылы нейрондық жүйенің математикалық моделін ұсынды. Олардың моделі адамның миындағы нейрондардың өзара әрекеттесуін қарастыра отырып, жасанды жүйелердің де осындай принциппен жұмыс істей алатынын көрсетті. Бұл концепция нейрондық желілердің алғашқы прототипі болып, жасанды интеллект жүйелерінің дамуына жол ашты. 1980-1990 жылдары бұл бағыттағы зерттеулер қарқынды түрде жалғасып, терең оқыту әдістерінің пайда болуына себеп болды.
Компьютерлердің дамуы және жасанды интеллекттің серпіні
Компьютерлердің есептеу қуатының артуы ЖИ дамуына елеулі ықпал етті. 1970-1980 жылдары жасанды интеллект саласындағы зерттеулердің баяу дамуы компьютерлердің есептеу қабілетінің шектелуіне байланысты болды. Бірақ 1990-жылдардың соңында ақпараттық технологиялардың күрт дамуы және үлкен деректердің кең таралуы жасанды интеллекттің жаңа мүмкіндіктерге ие болуына алып келді. Компьютерлік жад пен процессорлардың қуаты артқан сайын, жасанды интеллект жүйелері де күрделі мәселелерді шешуге қабілетті бола бастады.
Ірі технологиялық компаниялардың рөлі
Google, Microsoft, IBM сынды ірі корпорациялар жасанды интеллекттің дамуына елеулі үлес қосып келеді. Мысалы, Google-дің DeepMind зертханасы ЖИ-ды дамытуға орасан зор қаржы салып, көптеген маңызды жетістіктерге қол жеткізді. 2016 жылы DeepMind жасаған AlphaGo бағдарламасы Қытайдың әйгілі го ойынында әлем чемпионы Ли Седольды жеңіп, жасанды интеллекттің стратегия мен логиканы терең түсіне алатынын дәлелдеді. Бұл жеңіс жасанды интеллекттің жаңа даму кезеңін айқындап берді. Сонымен қатар, IBM компаниясы жасаған Watson жүйесі де түрлі салаларда қолданылып, күрделі мәселелерді шешуде өз тиімділігін көрсетті. Watson медициналық диагностикада, қаржылық талдауда және заң саласында қолданылып келеді.
Жасанды интеллекттің медицинадағы жетістіктері
Жасанды интеллекттің медицина саласындағы мүмкіндіктері шексіз. Мысалы, IBM компаниясының Watson жүйесі қатерлі ісік ауруларын диагностикалау барысында дәрігерлерге көмек көрсетуде. Watson жүйесі науқастардың медициналық тарихын зерттеп, әлемдегі ең жаңа ғылыми зерттеулерге негізделген ұсыныстар береді. Бұл жүйе дәрігерлердің жұмысын жеңілдетіп қана қоймай, емдеудің дәлдігін арттырады. Сонымен қатар, ЖИ технологияларының көмегімен ауруханаларда науқастардың жағдайын бақылау автоматтандырылып, дер кезінде қажетті ем-шаралар қолдануға мүмкіндік береді.
Өндірістегі автоматтандыру
Жасанды интеллект пен робототехниканың бірігуі өнеркәсіп саласында да ауқымды өзгерістерге әкелді. Қазіргі таңда көптеген өндірістік процестер автоматтандырылған роботтар арқылы жүзеге асырылып келеді. Бұл өндіріс тиімділігін арттырып, шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Роботтар тек өндірістік процестерде ғана емес, сондай-ақ логистика мен қойма қызметтерінде де қолданылады. Мысалы, Amazon компаниясының қоймаларында роботтар өнімдерді сұрыптап, жеткізілімге дайындайды.
Көлік саласындағы өзгеріс
Көлік саласы да жасанды интеллекттің әсерінен үлкен өзгерістерге ұшырауда. Автономды көліктердің дамуы, жол қозғалысын басқару жүйелері және логистика саласындағы ЖИ шешімдері көлік инфрақұрылымын жаңа деңгейге көтеруде. Tesla және Waymo сияқты компаниялар өздерінің автономды көліктерін сәтті сынақтан өткізіп, адамның қатысуынсыз жұмыс істей алатын көліктердің қауіпсіздігі мен тиімділігін дәлелдеп отыр.
Білім берудегі мүмкіндіктер
ЖИ білім беру саласында да үлкен өзгерістер әкелуде. Мысалы, жасанды интеллект негізінде құрылған оқу бағдарламалары әрбір оқушының жеке қабілеттерін ескеріп, оқыту процесін тиімді етеді. Оқушылардың білім деңгейін анықтап, әлсіз тұстарын бағалай отырып, жасанды интеллект жүйелері оқушыларға нақты ұсыныстар береді. Бұл оқыту процесін жеке деңгейге көшіруге мүмкіндік береді.
Жұмыссыздықтың артуы
Жасанды интеллект пен роботизацияның таралуы көптеген салаларда жұмыс орындарының қысқаруына әкеліп отыр. Адамдар орындайтын көптеген қызметтер автоматтандырылған жүйелер арқылы жүзеге асырылуда. Бұл әсіресе өндіріс, логистика, қызмет көрсету және әкімшілік салаларда айқын көрінеді. Роботтар мен ЖИ жүйелері адамның қол еңбегін алмастырып, жұмыссыздықтың өсуіне себеп болуда. Мәселен, автокөліктерді басқару, қонақ үй немесе курьерлік қызметтерде автоматтандырылған жүйелер адамдарды алмастырып келеді.
Әлеуметтік теңсіздік мәселесі
Жасанды интеллекттің қарқынды дамуы және оны қолдану салаларының кеңеюі әлеуметтік теңсіздік мәселесін де ушықтыруда. Жоғары технологияларды меңгерген адамдар жаңа мүмкіндіктерге ие болса, басқа біреулер технологиялық өзгерістерден тыс қалып, өз мүмкіндіктерінен айырылады. Бұл жағдай экономикалық теңсіздікті арттыруы мүмкін. Дамыған елдер жасанды интеллекттің артықшылықтарын пайдаланып, өз экономикаларын дамытса, дамушы елдер осы технологияларға қолжеткізуде қиындықтарға тап болуы ықтимал.
Этика және құқықтық мәселелер
Жасанды интеллекттің этикалық және құқықтық аспектілері де маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Мысалы, автономды көліктер немесе әскери роботтардың адам өміріне қатысты шешім қабылдау мүмкіндігі этикалық сұрақтарды туындатады. Егер жасанды интеллект жүйелері қателік жіберіп, адам өміріне зиян келтірсе, бұл үшін жауапкершілікті кім көтереді? ЖИ-дың моральдық шешімдер қабылдау қабілеті жоқ болғандықтан, оның әрекеттерінің салдары күрделі болуы мүмкін.
Құпиялылық және қауіпсіздік
Жасанды интеллект жүйелері деректерді өңдеу және талдау барысында жеке мәліметтерге қолжеткізеді. Бұл деректердің құпиялылығы мен қауіпсіздігіне байланысты алаңдаушылық туындайды. Жеке мәліметтерді дұрыс қорғау қамтамасыз етілмеген жағдайда, хакерлік шабуылдар мен ақпараттың таралу қаупі артады. Жасанды интеллект технологияларын теріс мақсатта қолдану да қоғам үшін үлкен қауіп тудырады.
Технологиялық утопия және антиутопия
Жасанды интеллекттің болашағы туралы пікірлер әртүрлі. Кейбір ғалымдар мен сарапшылар оны адамзаттың барлық қажеттіліктерін қанағаттандырып, жаңа утопиялық қоғам құратынын болжайды. Технологиялық утопия теориясына сәйкес, жасанды интеллект адамның ауыр еңбегін алмастырып, шығармашылық пен білімге негізделген қоғам құруға көмектеседі. Екінші жағынан, технологиялық антиутопия теориясы жасанды интеллекттің адамдарды бақылауда ұстау, әлеуметтік теңсіздік пен жұмыссыздықты ушықтыру мүмкіндігін айтады.
Құқықтық және этикалық реттеу
Жасанды интеллекттің кеңінен таралуы жаңа құқықтық және этикалық нормаларды талап етеді. Болашақта жасанды интеллект жүйелеріне қатысты арнайы заңдар қабылдануы ықтимал. ЖИ адам құқығына әсер ететін шешімдер қабылдайтын болғандықтан, оның қолдану аясын заңды түрде шектеу маңызды.
Әскери және қауіпсіздік салаларындағы ЖИ қолдану
Жасанды интеллект технологиясының әскери және қауіпсіздік салаларындағы ықпалы да ерекше маңызды. Әскери роботтар, автономды қару-жарақ жүйелері және жасанды интеллектпен басқарылатын дрондар заманауи соғыстардың ажырамас бөлігіне айналып келеді. Бұл технологиялар соғыс жүргізу әдістерін түбегейлі өзгертіп, адам өміріне деген тәуекелділікті азайтуға бағытталғанымен, мұндай жүйелерді қолданудың этикалық және құқықтық сұрақтары өзекті болуда.
Мәселен, автономды қару-жарақ жүйелері адам өміріне қатысты шешім қабылдауда қателік жіберсе, оның жауапкершілігі кімнің мойнында болады? Халықаралық құқықтар мен нормалар мұндай технологиялардың қолданылу аясын реттеу үшін қайта қарастырылуда. Сонымен қатар, жасанды интеллекттің теріс мақсатта пайдаланылу қаупі де алаңдаушылық тудырады. ЖИ арқылы кибершабуылдар, ақпараттық қақтығыстар және басқа да қауіпті әрекеттер жүзеге асырылуы мүмкін. Сондықтан болашақта жасанды интеллектінің әскери және қауіпсіздік салаларын да реттейтін халықаралық заңнамалар мен келісімдер қабылдауы маңызды.
Қоғамдағы моральдық және философиялық дилеммалар
Жасанды интеллекттің қарқынды дамуы қоғамдағы моральдық және философиялық мәселелерді де алға тартады. Жасанды интеллект жүйелері адамдардың өмір сүру салтын түбегейлі өзгерте отырып, жаңа моральдық нормаларды қалыптастырып жатыр. Мысалы, адам мен роботтың арасындағы қарым-қатынастар, жасанды интеллекттің шығармашылық процестерге араласуы, ЖИ арқылы қабылданған шешімдердің моральдық дұрыстығы сынды мәселелер алдыңғы қатарға шығуда.
Философиялық тұрғыдан алғанда «адам болмысы» мәселесі өзекті. Егер жасанды интеллект адаммен тең дәрежеде шешім қабылдап, ойлау қабілетіне ие болса, бұл оның адамға ұқсас құқықтар мен мәртебеге ие болуына негіз бола ма? Сонымен қатар, ЖИ арқылы жасалатын шығармашылық жұмыстар, мысалы, музыка, әдебиет немесе сурет өнері туындылары, адам туындыларымен тең дәрежеде бағалана ма? Мұндай сұрақтар қазіргі философиялық және моральдық дискурстардың маңызды бөлігіне айналып отыр.
Жасанды интеллект пен адамзат болашағының синтезі
Жасанды интеллект пен адамзаттың өзара әрекеттесуі болашақта жаңа синтездің пайда болуына әкелуі мүмкін. Технологиялар мен биологияның шекарасы жойылып, адам мен ЖИ арасындағы қарым-қатынастардың тереңдеуі адам болмысының жаңа қырларын ашуға мүмкіндік береді. Бұл трансгуманизм теориясының негізгі тұжырымдамаларының бірі болып табылады. Трансгуманизмге сәйкес, адамзат жасанды интеллекттің көмегімен өз мүмкіндіктерін кеңейтіп, адамзаттың интеллектуалдық және физикалық қабілеттерін арттыра алады.
Жасанды интеллект арқылы адамзаттың миы мен денесінің мүмкіндіктерін жетілдіру, ұзақ өмір сүру және тіпті өлмеуге ұмтылу қазіргі уақытта ғылыми-фантастикадан гөрі шынайы зерттеулердің нысанына айналды. Бұл бағыттағы зерттеулер тек биология мен медицинаны ғана емес, сондай-ақ философия мен этиканың жаңа салаларын да қамтуда.
Жаңа экономика моделдері және ЖИ
Жасанды интеллекттің экономикалық салаларға әсері айтарлықтай маңызды. Қазіргі таңда ірі компаниялар өздерінің бизнес процестерін автоматтандыру арқылы шығындарын азайтып, өнімділігін арттырып келеді. Жасанды интеллект логистика, маркетинг, қаржы және өндіріс сияқты салаларда жаңа мүмкіндіктер ашып, әлемдік экономикада жаңа бизнес модельдердің қалыптасуына әсер етуде.
Мысалы, ЖИ негізінде жұмыс істейтін платформалар арқылы компаниялар тұттынушыларға дербестендірілген қызмет көрсету мүмкіндігіне ие болды. Сонымен қатар, ол қаржы нарықтарында автоматтандырылған сауда жүйелерін құрып, инвестициялық шешімдерді талдауда кеңінен қолданылады. Мұндай өзгерістердің нәтижесінде жаңа экономика моделдері пайда болып, еңбек нарығындағы тепе-теңдік те өзгеруде.
Геосаясаттағы жасанды интеллекттің рөлі
Жасанды интеллекттің геосаясатқа тигізетін ықпалы күн санап артып келеді. Әлемнің жетекші елдері ЖИ технологияларын қарқынды түрде дамыту арқылы өздерінің халықаралық аренадағы ықпалын күшейтуде. ЖИ арқылы әскери күштерді жетілдіру, экономиканы цифрландыру және қоғамдық қауіпсіздік жүйелерін басқару елдердің бәсекеге қабілеттілігін арттырады.
Қытай мен АҚШ сияқты алпауыт елдер жасанды интеллектті дамытуға миллиардтаған доллар жұмсап, оның технологиялары арқылы геосаяси артықшылықтарға қолжеткізуге тырысады. Бұл бәсекелестік халықаралық аренадағы теңсіздік мәселелерін ушықтыруы мүмкін. Мысалы, ЖИ технологияларын меңгерген елдер дамушы мемлекеттерден біршама озып, саяси және экономикалық басымдыққа ие болуы ықтимал. Оған қоса, жасанды интеллекттің жаһандық реттелуі де халықаралық ұйымдар мен елдер арасындағы маңызды тақырыптардың біріне айналып отыр. ЖИ технологияларының теріс пайдаланылуы жаһандық тұрақтылыққа қауіп төндіруі мүмкін. Сол себепті де болашақта халықаралық келісімдер қабылдау қажеттілігі туындауы ықтимал.
ЖИ және саясаттағы өзгерістер
Жасанды интеллект тек экономика мен технологиялық процестерді ғана емес, сонымен қатар саясат пен басқару жүйелерін де өзгертуге ықпал етуде. Қазіргі кезде көптеген елдерде ЖИ-дың көмегімен сайлау процестері, мемлекеттік қызмет көрсету және ақпараттық қауіпсіздік мәселелері басқарылып келеді. Саяси шешімдерді қабылдау барысында жасанды интеллектті қолдану мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттырып, деректерге негізделген шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Алайда, оның саясатқа араласуы ақпараттық манипуляциялар мен жалған жаңалықтардың таралуы секілді теріс әсерлерді де күшейтеді. Әлеуметтік желілерде ЖИ-дың көмегімен жалған ақпарат таратып, сайлау нәтижелеріне әсер ету немесе қоғамдық пікірді манипуляциялау жағдайлары орын алуда. Бұл қоғамдағы саяси тұрақтылықты бұзып, демократиялық процестерге қауіп төндіреді.
Болашақтағы ғылыми жаңалықтар
Жасанды интеллекттің болашақтағы дамуы ғылым мен техника салаларында жаңа серпілістерге әкеледі деп күтілуде. Оның көмегімен адамзат ғарышты зерттеуді тереңдетіп, жаңа планеталар мен жұлдыздар жүйелерін зерттеуге мүмкіндік алады. Сондай-ақ медицина саласында геномдық инженерия мен биотехнологиялардың дамуы арқылы бұрын емделмеген ауруларға шипа табу мүмкіндігі туындайды.
Жасанды интеллекттің шығармашылық қабілеттері де болашақта жаңа өнер туындыларын жасауға мүмкіндік береді. Музыка, әдебиет және кино салаларында ЖИ-дың көмегімен адамзат бұрын-соңды болмаған шығармашылық бағыттарды зерттеп, жаңа стильдер мен әдістерді енгізе алады.
Жасанды интеллект қаупі
ЖИ-дың қарқынды дамуы жаңа мүмкіндіктермен қатар, жаңа қауіптерді де тудырады. ЖИ технологияларының теріс мақсатта қолданылуы, әсіресе, кибершабуылдар, хакерлік әрекеттер және ақпараттық соғыстар сияқты жағдайлар қоғамдағы қауіпсіздікке қатер төндіруі мүмкін. Сонымен қатар, ЖИ-дың қате шешім қабылдауы немесе адамның бақылауынсыз жұмыс істеуі де қауіпті жағдайларға әкелуі мүмкін.
Болашақта ЖИ-ды дұрыс реттеп, оның этикалық және құқықтық аспектілерін қатаң бақылауға алу қажет. Халықаралық деңгейде ЖИ-ды реттейтін арнайы заңдар мен ережелер қабылдануы тиіс. Жасанды интеллект технологияларының адамзатқа тигізетін теріс әсерлерін болдырмау және оның даму қарқынын дұрыс бағытқа бұру – қазіргі және болашақ қоғамның маңызды міндеті.
Түйін: Жасанды интеллект адамзаттың болашағына зор ықпал етіп, жаңа мүмкіндіктерге жол ашуда. Оның медицинадағы, өндірістегі, білім берудегі және басқа да салалардағы артықшылықтары орасан зор. Дегенмен, ЖИ-дың дамуы жаңа моральдық, құқықтық және этикалық сұрақтарды да туындатып отыр. Оның теріс мақсатта қолданылу қаупі қоғамдағы тұрақтылыққа үлкен қауіп төндіруі мүмкін. Сондықтан, жасанды интеллект технологияларын дұрыс реттеп, олардың дамуын бақылауға алу маңызды. Тек сонда ғана адамзат ЖИ-дың барлық артықшылықтарын пайдаланып, оны өз болашағына қызмет ететін құралға айналдыра алады.
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға