VII.Үмбетей жырау

Үмбетей жырау өзінің шығармашылық жаратылысына тән реалистік шынайылықтан Бөгембай батырдың ерлік істерін жырлау барысында да ауытқымайды. Романтикалық әсірелеу, экспрессия сияқты тәсілдерден бой тарта отырып, батырдың ерлік жорықтарын тарихи шындық аясында бейнелейді. Мәселен, жыраудың:

«Баян Аула, Қызылтау, Абралы, Шыңғыстау, Қозы Маңрақ, Қой Маңрақ Арасы толған көп қалмақ;

Қалмақты қуып қашырдың, Қара Ертістен өткізіп, Алтай тауға асырдың!

...Қабанбай мен Бөгембай Арғын менен Найманға Қоныс қылып қалдырдың!» –

деген жолдарында айтылған жағдайлардың ешбірі де тарихи шындықтан алшақ жатқан жоқ. Жоңғар қолының жоғарыда аталған жерлерді басып алғаны да, жауға қарсы қазақ қолын бастаған Қабанбай мен Бөгембай батырлардың дұшпанды қазақ топырағынан бездіре қуып шыққаны да, азат етілген қонысты, негізінен, арғын, найман рулары жайлайтыны да ақиқат.

Жырау шығармашылығына тән реализм – «Бөгембай өлімін Абылай ханға естірту» толғауына да етене сипат. Бұл толғауда Бөгембайдың батырлық, азаматтық қасиеттері тікелей бейнеленбей, жанама мінездеу арқылы берілген. Толғаудың басым бөлігінда Абылай ханның іс-әрекеттері жырлана келіп, сол әрекеттердің ел үшін игілікті болуында Бөгембай батырдың абзал қасиеттері қаншалықты ықпал еткені ашылады. Нәтижесінде хан мен батырдың кейінгі ұрпаққа өнеге болар асыл бейнелері жасалады.

«Батыры ханға сай болды, Елің жайпақ бай болды, Қыс қыстауы тау болды, Жаз жайлауы көл болды, Салқын сары бел болды, Елге лайық ер болды, Сарыарқа деп таңданып, Өзге жұрт аңсар жай болды,

Ұмыттың ба соны, Абылай!» –

деп, күні кеше дүйім жұртқа алыстағы армандай көрінген тірліктің ақиқатқа айналғанын алға тарта келе, жерге құт, елге тыныштық әкелген ерлерге тағы да қайырыла соғып өтеді де:

«...Дүние кезек, Абылай! Қаласың әлі-ақ сен былай, Артыңдағы балаңа

Табылар батыр тағы да-ай! Сондай ерлер көп тусын Деп тілей бер, а, құдай!..» – деп, өз тыңдаушысын психологиялық жағынан дайындап алып, суық хабарын жеткізеді.

Үмбетей жыраудың шеберлігі сонда – ол суық хабар жеткізе отырып та, тыңдаушысын жұбатарлық сөз табады. Жұбатарлық сөз – Бөгембай батырдың абзал қасиеттері, асыл болмысы. Жыраудың ой түйіндейтін шумақтары осы мәселелерге арнала келіп, кейінгіге жақсылық тілеумен аяқталады.

Үмбетей жыраудың Бөгембай батырға арналған толғаулары да реалистік суреткерлігімен ерекшеленеді. Ол өз қаһарманын: «Темір жұмсап, оқ атқан Қорғасындай Бөгембай!» – деп асқақтата суреттегеннің өзінде шындықтан алшақ кетпейді. Өйткені Үмбетей жырау Тілеуұлы – қандай жағдайда да ақиқаттан бұра тартпауды мақсат еткен шығармашылық тұлға. Бұл ойдың дұрыстығына жырау шығармаларының қай-қайсы да анық дәлел болады.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

1. Ғылыми деректер мен өз шығармалары негізінде Үмбетей жыраудың өміріне, азаматтық болмысына сипаттама жаса.
2. Үмбетей жыраудың арнауларын даралай танытатын қандай ерекшеліктер бар?
3. Жыраудың реалист суреткер екендігін қалай дәлелдеуге болады?
4. Жырау толғауларындағы дидактикалық, риторикалық, сатиралық сипаттардың ұшырасу себебі неде?
5. Үмбетей толғауларындағы Абылай мен Бөгембай бейнелерін басқа жыраулар жырлаған бейнелермен салыстыр 

Әдебиеттер:

1. Абылай хан (Тарихи жырлар). – Алматы, 1993.
2. Бес ғасыр жырлайды. І том. – Алматы, 1993.
3. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. – Алматы,1991.
4. Өмірәлиев Қ. ХV-ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. – Алматы, 1991.
5. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы (ХV-ХІХ ғ.ғ.). – Алматы, 1993.