Ұлы Жібек жолы: Түркілерге жібек қалай келді?

Жібек деген сөзді естігенде ең алғаш есімізге Қытай жұрты мен Ұлы Жібек Жолы түсетіні жасырын емес. Иә, жібек матаның негізгі отаны – Қытай.  Археологтар тапқан құнды жәдігерлер мен тарихи деректер соны айғақтайды. Қытайдан басталған керуен жолының Европаға дейін таралу барысында жүздеген тауар түрі болғанына қарамастан жібек өнімі әлемдік саудада үнемі сұранысқа ие болып, нәтижесінде бірнеше мыңжылдық тарихы бар керуен жолы осы тауардың атымен аталып, тарихта «Жібек жолы» деген атаумен сақталды. Адамзат тарихында жібек мата мен одан шығатын бұйымдар ерекше орын алып, жібектің өндіріле бастаған уақытынан бастап, бұл өнім әлемдік саудада үлкен қызығушылық тудырды. Ерте және ортағасырлық дүние жүзі тарихында ешбір өнім «жібек» тәрізді әйгілі болып, әлемдік саудада өзіндік із қалдырмаған десек болады.

Жібек матасы қалай пайда болды?

Жібек мата мен тоқыма ісінің ерте кезеңде пайда болуы біздің заманымызға дейінгі кезеңде өркениеттің жетілгендігін көрсетеді, ал осы өркениет орталығын анықтау тарихшылар мен жалпы жұртшылық үшін қызығушылық тудыратын жайт. Жібектің қай жерлерде таралғаны, сауда жолына кімнің үстемдік жүргізгені, қандай сауда бағытының болғандығын анықтау да Жібек жолы тарихында маңызды. Тарихта өркениеттің озық үлгісіне айналып, адамзат мәдениетінің бір бөлігіне айналған жібек матасы жайлы көптеген қызықты деректер бар. Матаның шығу тарихы туралы аңыздар да жетерлік.

Тұт ағаштары мен жібек құрттарын өсіруден, сондай-ақ тоқыма станоктарында жібек маталарын тоқудан бастап, қытайлықтардың ата-бабалары Жібек шаруашылығының дамуына негіз салды. Ежелгі Қытайда Жібек шаруашылығының пайда болуы туралы көптеген мифтер, аңыздар мен жазбаша дәлелдер болған. Өткен ғасырда археологиялық жаңалықтар, соның ішінде Жібек кокондары, Жібек жасау құралдары және неолит дәуіріндегі ежелгі Жібек сынықтары 5000 жыл бұрын Янцзы (Чанцзян) және Хуанхэ өзендерінің аңғарларында Жібек өсіру шеберханаларының жұмыс істегені туралы ғылыми дәлелдер келтірді Жібек ежелгі Қытай өркениетінің басты ерекшелігі болды. "Ерлер егіншілікпен айналысады, ал әйелдер тоқиды" деген ежелгі сөз ежелгі Қытайдағы феодалдық қоғамның тұрақтылығы мен сабақтастығының негізін көрсетеді. Жібектің шығу тегі туралы көптеген мифтер мен аңыздар бар, сонымен қатар жібек құртының құдайлары мен Жібек өсіруді ойлап тапқандарға табыну мен құрбандықтың көптеген түрлері бар.

Кезінде жібек маталарының өте сапалы «К-тай» деп аталатын түрі Азия мен Еуропада аса кеңінен сұранысқа ие болған деседі кейбір деректерде. Кейіннен осы матаның атауымен Хансулар деп талай ғасыр аталып келген жұрт, келе- келе Қытай елі деп атала бастады. Сөйтіп, матаның атауы тұтас бір елдің атына айналған дейді кейбір ғалымдар. Қытайлықтар жібек құртын өсіру, жібек түту әрі кездеме тоқу сияқты өнермен бұдан төрт мың жыл бұрын айналыса бастаған екен. Бұл елде жібек шаруашылығының қалай шыққаны туралы аңыздың бірнеше нұсқасы бар. Ал енді әйгілі матаның өз тарихи отанында қалай пайда болғанына тоқтала кетсек, Қытай аңыздарында ежелде Қытай императорының 14 жастағы келіншегі Си Лин Ши кесесіндегі шайға көбелектін құрты түсіп кеткенін байқайды. Жас келіншек құртты кесесінен ала бергенде ол жылы бу мен ылғалдың әсерінен сөгіліп кетеді. Жіптің кереметі мен жіңішкелігіне таң-тамаша болған ханшайым ең алғашқы жібек матасының пайда болуына куәгер болады. Жары императордың қалауымен Си Лин Ши жібек құрттарының өмір салтын бақылай бастайды. Солай, жас ханшайым жібек матасынының пайда болу әдісімен танысып, өзінің қол астындағыларға да бұл ұлы өнердің қыр-сырларын үйрете бастайды. Қытай халқында Си Лин Ши жібек матаның ұлы ханшайымы және анасы болып есептеледі екен. Міне, қазіргі таңда да өз кереметін жоғалтпаған жібек матасының шығу тарихы мен пайда болуы жайлы аңыз әңгімелер легі осындай. Ерекше еңбекті қажет ететін жібек матасы өзінің жеңіл әрі әдемі көркімен дизайнерлердің керемет киім туындыларын дүниеге алып келуіне арқау болып отыр. Бұл матаны өндірістің қай саласына қолданса да талғампаз жандардың жүрегінен орын алары баршамызға белгілі дүние.

Жібек өндірудің құпиясы

Жібек өндірудің құпиясына келетін болсақ, жібектің таралуы мен тасымалдаудың шынайы тарихы сол кезеңдегі Европа мен Қытай елшілердің құжаттарында, саяхатшылардың аңыз әңгімелері мен сипаттауларында бейнеленген. Сол себепті жібектің қай кезеңде өндірілгені мен өзге мемлекеттерге таралу тарихы туралы нақты пікір жоқ. Қолда бар мәліметтерге сүйене отырып қарайтын болсақ, жібек өндірудің құпиясы алғаш рет қытайлықтармен төрт мың жыл бұрын ашылған, дегенмен Фава және Витт есімді әйгілі батыс европалық зерттеушілер 7000 жыл бұрын деп көрсетеді. Қытайда б.з.д. 3 мыңжылдықта жібек өндіру технологиясы туралы маңызды ақпаратты 1958 жылғы Цэяншаньяндағы (Чжэцзян провинциясы) қазба жұмыстарынан аламыз. Онда Лянчжу мәдениеті ескерткіштерін зерттеу кезінде бамбук себеті табылды, онда мата қалдықтары сақталған. Күріш қалдықтарына жасалған радиокарбон анализі оның б.з.д. 2750 ± 100 жыл екенін анықтады.

А. Тихомировтің ойынша жібек өндіру б.з.д. 3000 жыл бұрынғы династиядан бастау алған. Қытай деректері бойынша император Чин Чонг (Ши Нонга) «жібек өндіру әдістері мен жібек плантацияларын кеңейту және жібек құртына күтімді жақсартуды қолға алады». Э.Ф. Поярковтың ойынша жібек өндірудің отаны Қытайдың Шандунь провинциясы. Б.з.д. 2255 жылы аталған провинция қытай императорына салықты жібекпен төлеп отырған. Тек б.з.д. ХІІ ғасырда ғана жібек бүкіл қытай территориясына мәлім болған. Пекин университетінің профессоры Шан Юэ Инь-Шань кезеңіндегі (б.з.д. 1300- 1200 жж.) Инь қаласынан табылған тасбақа сауыты мен сүйектерде жазылған иероглифтерде келесі түсініктер келтірген: «астық дақылдар», «нан», «тары», «жібек құрты», «тұт ағашы».

Әлемге қалай таралды?

Ерте Қытай өркениетінің озық жетістігі – Азияның және Европаның өзге тайпалық одақтарында, қала мемлекеттері мен мемлекеттеріне дейін та­ралды. Жібекті шығару құпиясын қатаң сақтау арқылы Қытай жібек монополиясын ХIII ғ. дейін өз қолында ұстай алды.

Археологиялық зерттеулер көрсеткендей, жібек өндірісі алғаш рет Қытай өңірінде бастау алған. Келесі қызықты мәселе, ол жібек матаға деген өзге мемлекеттер мен тайпалық бірлестіктердің көзқарасы мен жібек өндіру технологиясын қытайлықтардан кейін кім игергендігі туралы. Жібектің тарихи отаны Қытайдан бастау алғандықтан, әлем әдебиеттерінде ең әйгілі матаны өндіру құпиясын ашуға арналған аңыз-әңгімелер көптеп кездеседі. Мәселен, «Үлкен таң» кітабының «Батыс өңірі туралы естелігінде» Хотон халықтарының жібек өндіру тәсілін қалай алғандығы туралы аңыз бар. Хотонның билеушісі жібек өндірудің құпиясын білгісі келіп, әр түрлі айла тәсілдерді қолданса да біле алмады, сөйтіп өзінің Юйчи Ху атты министрінің ақылымен ол қытай ханшайымына құда түседі. Құдалыққа императордың ризашылығын алғаннан кейін, Хотон билеушісінің құдалары ханшайымның құлағына: «Болашақ жарыңыздың отанында ғажайып нефрит өте көп, бірақ әсем жібек маталар жоқтың қасы. Егер сіз тұрмысқа шыққанан кейін де осындай әсем киім кигіңіз келсе, онда өзіңізбен бірге жібек құртының жұмыртқасын алып келуіңіз керек», – деп сыбырлайды. Ханшайым мемлекеттік құпияны ашарын, не ашпасын білмей күмәнданады. Ақыры жібек құртының жұмыртқасын әсем түйілген шашының арасына тығып, ал қажетті тұқымдарды көптеген дәрілік шөптердің арасына салып қояды. Сөйтіп шекара сақшыларының ханшайымның шашын тексеруге құқықтары болмағандықтан, ханшайым жібек құртын Хотонға аман-есен алып келеді. Ханшайымның ой-ұшқырлығының арқасында ол өзінің нөкерлері ретінде жібек құртын өсіре алатын мамандарды да алып шығады. Ханшайым ханзаданың сарайы дайын болғанша, уақытша Хотонның батысында орналасқан Машы деген жерде тұрады. Ханзаданың сарайына кетер кезде, ханшайым жібек құртының жұмыртқасын жергілікті халыққа беріп, арнайы адамдарға жібек құртын өсіруді тапсырып кетеді. Бірте-бірте ханшайым ұйымдастырған жібек өндірісі дами бастайды. Кейінірек Машы тұрғындары бұл істі есте сақтау үшін, Машыда алғашқы жібек құртына арналған ескерткіш тұрғызады. Хотонға жасырын әкелінген Жібек өндігу технологиясы көп ұзамай басқа да халықтарға тарала бастайды. «Хотон тарихында» да мынандай аңыз келтіріледі: «Ертеде Визая атты ханзада Қытай ханшайымын қалыңдыққа алып, ханшайым өзімен бірге жібек құртын ала келеді және де оны Машы деген жерде өсіреді», - деп жазылады. Бұған дерек ретінде Хотонның батыс өңірінен табылған шашына жібек құртының жұмыртқасы жасырынған ханшайымның суретін келтіруге болады. Қытайдың жібек маталары осы жолмен Орталық Азияға, Батыс Азияға және Еуропаға толассыз тасылды, сонымен тұт ағашын өсіру өнері де батысқа тарала бастады. Сондай-ақ, Шыңжаннан шығатын әк тасы, былғары, жүн көрпешелер секілді тауарлар мен темір және фарфор ыдыстары, шабдалы, өрік, рауағаш және дәршен сияқты өнімдері Батыс елдерінің базарларын жаулап алды. Бізідің тағы бір айтарымыз, осы «Жібек жолы» арқылы Қытайға сол секілді оның манайындағы ел-жұртқа өзге елдерден экономиканың түрлі өнімдерімен қоса, Отқа табыну, Будда, Ислам діні сияқты діндер келіп жетті.

ІV мыңжылдықта жібекті қытайлықтардан кейін Жапония, одан кейін Үндістан өндіре бастады деген болжам бар. Мукерджидің ойынша жібек тұтының отаны Үндістанның таулы аймақтары. Оның 1890-1891 жылы жарық көрген еңбектерінде жібекті өндіру тек бір жерде ғана болған жоқ. Санкскрит тіліндегі ежелгі ескерткіштерде жібек туралы ақпарат бар болғанымен, Қытай туралы ешбір мәлімет келтірілмеген. Үндістан туралы алғашқы деректерді грек авторларының еңбектерінен кездестіруге болады, дегенмен онда жібек туралы мәлімет жазылмаған. Д.М. Россинский былай деп көрсетеді: «Үндістер қытайлықтардың жібек тұтынан жібек өндіру әдісінен ешқандай жаңалық алған жоқ. Бұл тек бұрыннан бері әртүрлі жәндіктерден жібек өндіру әдісінің қарапайым жаңаруы болды». ХVІІІ ғасырдың бірінші жартысында Шығыс Үндістанға сапар шеккен неміс дәрігері Румфиус ежелгі үндістердің жоғары сапалы жібек матасы туралы баяндайды. Ол үндістерден қытайлық тұтқа қатысы жоқ бірнеше жібек матасын аңғарды, сондай-ақ олардың сапасының әлдеқайда жақсы екендігін айтады. Ал жібек маталарының Үндістанда бар болғандығын көрсететін мәліметтер б.з.д. ІІ мыңжылдықтың ортасына жатады.

К. Леман-Хаупт 585 жылы бұзылған урартудағы Топрак-кола бекінісінен табылған мата қалдығын зерттеу барысында оны Қытайда жасалған деген қорытынды жасады. Афина маңынан неміс археологтары матамен оралған ыдыстағы күлді тапты. Г. Хундттың ойын­ша мата Қытай жібек құртынан жасалған. А.П. Франкфор Герадот пен Ксеновонның Мидеяны сурет­теген жазбаларын мысалға келтіре отырып, Батыстың (Антикалық Греция) жібекті білгенін айтады. Автордың ойынша жібектің жабайы жібек құртынан жасалғанын айтып, оның басқа түрден жасалғанын және ол б.з.б. VI-IV мыңжылдықта Үндістанда белгілі болған деген қорытынды жасайды. Бұл Үндістанда да жібек өндірілгенін көрсетеді, де­генмен оның нақты қай кезеңде қалыптасқаны туралы болжам жасауға мүмкіндік бермейді. Археологиялық зерттеулерден Үндістандағы жібекті қолданудың басталу мерзімі б.з.д. VI-IV мыңжылдық екендігін байқауға болады, ал одан ерте кезеңді көрсететін археологиялық дәлелдер жоқ, сондықтан жібектің дербес отаны Үндістан елі болды деп кесіп айту киын. Дегенмен Үндістан елінің ежелгі тоқыма ісінің жетістігі – жібек өнімі ежелден таралғандығы және оны қолданғандығы анық.

Жапонияда жібек өндіру ІІІ ғасырдан бастап кең ауқымда таралған. Дегенмен Жапон аңыз әңгімелерінде жібек өндіру 1800 жыл бұрын қолға алынған деген мәліметтер кездеседі. Ал деректерге сүйенетін болсақ, жапон импера­торшасы Иингу Кого ІІІ ғ. Кореяға баса көктеп кіріп, салықты жартылай жібекпен салады. Осы кезеңнен бастап жапондықтар жібек өндіруді үйренген.

Қолда бар ақпаратқа сүйенетін болсақ, жібек жасаудың құпиясы ғасырлар бойы қатаң сақталып келгендігіне қарамастан, ІV-VІ ғасырларда жібекті өндіру Қытайдың моно­полиясы ғана емес, Жапония, Корея, Орталық Азия, Үндістан да таныс болады, дегенмен бұл мемлекеттерде жібек дербес түрде өндірілгені немесе Қытайдан әкелінгені туралы дерек жоқтың қасы. Жібек өнімімен Үндістан, Жапония, Корея ежелден таныс бо­лып, қолданып, аталған мемлекет өкілдерінің қызығушылығының жоғары болғаны соншалық, жібек өндіру технологиясын білуге талпынып, кейінірек өздері өндіруді қолға алған.

Батыстағы гректер мен римдиктер үшін жібек өндіру технологиясы ұзақ жылдар жұмбақ болып келді. Рим натуралисті Үлкен Плинийдің жазуы бойынша б.з.б. 70 жылы жібек күлгін өңделмеген түрде ағаш жапырақтарында өседі. Рим империясы ұзақ уақыт жібек үшін алтын және күміспен төледі. Плинийдің мәлімдеуінше жібекке жұмсалған шығынның құны жылына миллион сестерций. Б.з.д. І ғасырда жібектің құнды болғаны соншалықты, бай римдіктердің өзі бұл матаның тек аз ғана бөлігін сатып алу мүмкіндігіне ие болып, оны киімдеріне сәнді түйрегіш ретінде тігіп қоятын болған. Римде б.з.д. 46 жылы жібектен киімдер кие бастаған. Жібекті дайындау тәсілі – жібек құрты Грецияда ІV ғасырда белгілі болған. Аристотельдің «Жану­арлар тарихы» және Плиней еңбектерінде жібек туралы ақпарат бар. Б.з. І ғасырында Қытай мен Батысты жалғайтын құрлықтық жолмен қатар су жолдарының ашылуы Батыс елдерінде жібектің көлемінің өсуіне ықпал етті. Осыған қарамастан, қытайлық жібек монополиясы құпиясын қатаң сақтады, жібек өндіру технологиясы Батыста тек VI ғасырда ашылды (Мэй, 2004). Осылайша, ежелгі Қытай елі өркениетінің үздік жетістігінің бірі – жібек өнімі рим мен грек еліне таралып қана қоймай, оған деген қызығушылықтың болғаны соншалық, оны алтын мен күміске са­тып алып, оның құпиясын ашуға тырысқан.

Европаға (Испанияға) жібек Византия мен араб мемлекеттері арқылы келсе керек. Кең көлемде жібек Европа мемлекеттеріне ХІІІ ғасырдан бастап танылды. Ресейде жібек өндіру патша Михаил Федорович (1596-1645 жж.) кезінде басталып, жібек өндіру плантациялары салынды.

Жібекті бағалы тауар ретінде әртүрлі мем­лекеттерде қолдану сол елдерде жібекті өздері өндіруге қызығушылықтың артуына әкелді. Жібекке деген сұраныс пен қызығушылықтың жоғары болғаны сонша, біртіндеп мемлекеттер жібек құртын өндіріп, одан жіп пен мата өндіру технологиясын игере бастады. Нәтижесінде құндылығын жоғалтты.

Түркілерге жібек қалай келді?

Жазушы Бексұлтан Нұржекенің жазуынша, ертеде түркілер жібек матасының қалай жасалатындығынын білу үшін пысық бір жігітті Қытайға сапарға аттандырған көрінеді. Ол барған жерінде қалың шашты бір қызға үйленеді де, оның шашын ұп-ұсақ қырық өрім етіп өргізеді. Сөйтіп әр өрімнің түбіне бір, ұшына бір жібек құртын тығып, сексен жібек құртын Қытай елінен алып өтеді. Міне, дәл осылай түркі халықтары арасында да жібек мата өндірісі қолданысқа ене бастайды.

Л.Н. Гумилевтің «Көне түріктер» атты еңбегінде былай көрсетеді: саудада ең маңызды тауар – жібек болды, ол Европаға Август кезеңінен бастап келе бастады. Византияның жібекке деген сұранысы өте жоғары бола­тын, себебі сарай мен аристократтардың қажеттілігінен басқа, қосымша әскерді жал­дау барысында жібек валюта есебінде са­налды. Жібек арқылы Византия Европадан одақтастарды, жалдамалыларды, кез келген тау­ар мен құлдарды жалдай алатын. Жібек Византи­яда алтын мен бағалы тастармен қатар бағаланды. Дегенмен Византияны бағалы тауармен қамтамасыз ететін артерия Солтүстік Иран мен сасанидтер жері арқылы өтетіндіктен, олар керуен жолын уысынан шығармады. Сондықтан жібек өнімінің көп бөлігін өздеріне қалдырып, батыс елдеріне өздерінің белгілеген бағасы бойынша сатып отырды. Византиялықтар ирандықтардың жібектің бағасын жоғарылатуына қарсы бол­ды, себебі Иранның күшеюі Византияға қауіп төндірді. 531 жылы Византия королі Юстини­ан африкандық саудагерлерді делдал ролін өз қолдарына алуға көндіруді көздеу мақсатымен Эфиопиямен келіссөздер жүргізеді, дегенмен парсылардың үнді порттарындағы үстемдігі ба­сым болғандықтан, эфиопиялықтар жібекті са­тып алу монополиясын қолдарына ала алмай, 552 жылы жасалған бейбіт келісім бұрынғы сау­да дәстүрін қайта қалпына келтірді.

540 жылғы Иранмен болған жаңа соғыс, Юстинианды жібектің бағасын түсіруге мәжбүрледі, ал парсы саудагерлері бұл бағамен жібекті сатуға келіспейді. Себебі Иранның жібек бағасын түсіруі Юстинианның күшеюіне ықпал ететін. Жібекті арзан бағамен алу Юстининға Ев­ропадан жалдамалы әскер жалдауына мүмкіндік туғызатын еді. Иранның жібек бағасының түсірмеуі салдарынан Сирияда шикізаттың жоқтығынан жібек тоқу мануфактуралары тоқырауға ұшырады. 570 ж. Хосрой Ануширван Йеменге иелік етіп, византиялықтарға Қызыл теңіз бен Үнді теңізіне жолды жауып тастады. Осы кезеңде тарих сахнасына жаңа серіктес – түрік қағанаты қосылады. Түріктер болса аталған мезетте Қытайдан үлкен көлемде жібекті алым-салық ретінде алған болатын. Үйлерін жібекпен қаптағанына қарамастан түрік хандары барлық жібекті толық қолдана алмады. Бұл түрік қағанаты арқылы жібек тасымалының кең өріс ала бастауына негіз болады. Айта кететін жайт, Қазақстан аумағындағы тайпалар мен ежелгі мемлекеттер Жібек жолы бағытында орналасқандықтан, сауда жолының өркендеуіне ежелден бастап өзіндік үлес қосқан.

Шындығында, Жібек жолы бұл әртүрлі жолдардың, жол жүйесінің, бағыттар мен каналдардың тығыз алмасуы, ал оның орталығы Орталық Азияның далалық аймақтары. Қытайдан шыққан тауарды сауда керуені Батыс елдеріне тасымалдау барысында Орталық Азия аймағымен өтетін, онда көшпелілер мен мал шаруашылығымен айналысушылар, саудагерлер мен әскер мекендейтін.

Шет жерлерден әкелінген жібек, жүн маталар көшпенділер тұрмысына өте көне заманда енген. Біздің жерімізді мекендеген ғұн тайпалары Қытайда шығарылған жібек, мақта маталарды сый ретінде, соғыстан төскен олжа және шаруашылық өнімдеріне айырбастап алған. Сырдариядағы Жетіасар қорғандарынан қызыл күрең жібек маталардың бөліктері табылған. Бұл Орта Азия территориясынан өткен Ұлы Жібек жолы керуенінің маталарын көптеген халықтар сатып алғандығын көрсетеді.

«Ұлы Жібек жолы»

Жібек жолы атауының қайнар көзіне келетін болсақ, 1877 жылы неміс географы, геолог, ғалым әрі зерттеуші Фердинант фон Рихтговен «Жібек жолы» және «Жібек жолдары» деген атаудың негізін қалады. Ол өз еңбектерінде ІІ ғасырдағы Птоломейдің бізге жеткен «География» атты еңбегін, сондай-ақ б.з. І ғасырында Марин Тирскийдің «Жібек жолы» деп «жібек жерін» көрсеткен деректі қолданған. Осы кезеңде б.з.б 100 – б.з. 150 жылдарында Рим империясы мен Қытай хандығын байла­ныстыратын көптеген сауда жолдары болғаны белгілі. Рихтгофен «Жібек жолдары» деген атауды Хан кезеңіндегі саяси экспансия мен сауда байланысын көрету үшін және географиялық білім көзі ретінде қолданған. «Жібек жолы» деген жекеше түрдегі атауды ол Мариннің маршрутына сүйене отырып жаса­са, ал көпше түрде бұл Памирдің шығысы мен батысындағы жолдарды көрсеткен. Маринустың маршруты бойынша «Жібек жолы» бір жол не­месе маңызды жол емес деген тұжырым жасай­ды.

Археологиялық зерттеулер қорытындысына сүйенсек, Европа мен Қытайдың көшпелі және отырықшы халқын қамтыған сауда құрылымы Индостаннан Оралға және Сібірге дейінгі аумақты қамтыған.

Ұлы Жібек жолының қалыптасу генезисі Қиыр Шығыстың солтүстік, батыс және оңтүстік батыстағы елдермен байланыс орнатпаса мүмкін болмас еді. Бұл үдеріс ежелгі қытайлықтардың Монғолия және Шығыс Түркістанның көшпелі тайпаларымен және көшпелі тайпалардың өзара қарым-қатынасы (юэчжи, үйсін, ғұн) нәтижесінде қол жеткізілді. Хан династиясының билігі басында (б.з.д. 202 ж.) Шығыс және Орталық Азия аймағында байланыс жүйесі қалыптасып, ол Солтүстік Қытайдан Амур, Байкал, Минусинск қазаншұңқырын, Алтай, Тянь-Шань, Памир және Тибет аймақтарын қамтыды.

Б.з.д. ІІ ғ. Сюннулар Ганьсу стратегиялық маңызды аймағына үстемдік жүргізді. Оларға қарсы б.з.д. 121 жылы Қытай сәтті жорық жа­сап, нәтижесінде сюннулер Ганьсу аймағынан ығыстырылып, Хан империясының Шығыс Түркістанға жолы ашылды. Шығыс Түркістанға жіберілген сауда керуендері Қытайдың «Батыс аймақтарын» белсенді игеруіне негіз болды. Нәтижесінде б.з.д. ІІ ғасырдың соңынан бастап тарихта жүйелі түрде трансевразиялық байла­ныс жүйесі қалыптасып, ол «Ұлы Жібек жолы» деген атаумен тарихқа енді. Белгілі америкалық ғалым Эдвард Хетцель Шефер «Жібек жолы та­рихында сауда жолымен жүз алпыс тоғыз тауар түрі, он сегіз тауар топтамасы тасымалдаған» деп көрсетеді. Осы тауарлардың ішінде ең басты және маңыздысы жібек болғандықтан сау­да жолы «Жібек жолы» деп аталып, бұл атау халықаралық қауымдастықпен қабылданады.

Жібек экспорты

Жібек матасының «отаны» саналған Қытай халқы әлі күнге дейін осы бір құны алтыннан кем саналмайтын мата түрін әлемге экспорттап келеді.  Жібек-Қытайдағы дәстүрлі экспорт өнімі. Қазіргі уақытта Қытай әлемдегі ең ірі Жібек өндіруші және экспорттаушы болып табылады. Қытайдың барлық жібегінің 70% - ы экспортқа шығарылады. Шикі Жібек өндіру көлемі әлемдік өндірістің 70% -. және әлемдік экспорттың 85% -. құрайды. Шикі Жібек-бұл өңделмеген талшықтарға бөлінген Жібек кокондары. Жібек мата экспортының көлемі әлемдік экспорттың 40% - дан астамын құрайды.

Жібек тауарларының экспорты Қытай 2023 жылы 801 миллион долларды құрады.  Қытай Жібекті қайда экспорттайды? Бұл сұраққа статистика былай дейді: 2023 жылы Қытайдан жібек тауарларын экспорттаудың негізгі бағыттары 19,8% үлесі бар Италия (159 миллион АҚШ доллары) 16,3% үлесі бар Үндістан (130 миллион АҚШ доллары) Вьетнам 7,02% үлесімен (56 миллион АҚШ доллары) Пәкістан 6,89% үлесімен (55 миллион АҚШ доллары) 6,63% үлесі бар Жапония (53 миллион АҚШ доллары) 5,68% үлесі бар Румыния (45 миллион АҚШ доллары) 3,5% үлесі бар Шри-Ланка (28 миллион АҚШ доллары) 3,47% үлесі бар Оңтүстік Корея (27 миллион АҚШ доллары) Гонконг 3,01% үлесімен (24 миллион АҚШ доллары) 2,84% үлесі бар Словения (22 миллион АҚШ доллары).

Қытай әлемдік Жібек саудасында жетекші рөл атқарады және бүкіл әлемде мінсіз беделге ие.

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға