Цифрлы балалық шақ: Гаджеттер Z буынның зейінін қалай өзгертті
Қазақстанда Z ұрпақтың (1997-2012 жылдары туғандар) смартфондар мен гаджеттерге тәуелділігі алаңдаушылық тудырады. Мәселен, Алматы қаласындағы бастауыш сынып оқушыларының 35%-ы күнделікті 1-2 сағатты гаджеттерге арнайды, ал 33%-ы одан да көп уақытын өткізеді. 13-15 жас аралығындағы жасөспірімдердің 69%-ы күніне 2 немесе одан да көп сағаттарын виртуалды әлемде өткізеді.
2023 жылғы зерттеулерге сәйкес, Қазақстанда 6-17 жас аралығындағы балалардың 70%-ы ұялы телефонды күнделікті пайдаланады. 10-12 жастағы балалардың 50%-дан астамы ұялы телефонмен күніне 3 сағаттан артық уақыт өткізеді.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы гаджеттерді пайдалану уақытын күніне 1 сағаттан асырмауды ұсынады. Алайда, қазіргі таңда мектеп жасындағы әр төртінші оқушы күніне 5 сағаттан астам уақытын гаджеттерге жұмсайды.
Бұл статистикалық мәліметтер Қазақстандағы Z ұрпақтың гаджеттерге тәуелділігінің жоғары деңгейін көрсетеді және бұл мәселенің алдын алу үшін тиісті шаралар қабылдауды қажет етеді.
Соңғы 15 жылда көптеген елдерде жастардың мінез-құлқы мен психологиялық жағдайы өзгерді. Мұның бір себебі – гаджеттердің және жылдам интернеттің кең таралуы. Балалар шынайы өмірде қарым-қатынас жасау дағдыларын дамытудың орнына онлайн байланысқа басымдық беруді жөн көреді. Әлеуметтік желілер қауіпсіздік сезімін тудырып, мидың табиғатқа сай дамуына кедергі келтіреді. Осыдан шамамен 15 жыл бұрын америкалық әлеуметтанушылар мен психологтар дабыл қағып, Z буынының жасөспірімдері алаңдаушылық деңгейінің артуына жиі шағымдана бастағанын байқады. 2010-2019 жылдары жүргізілген зерттеулерге сәйкес, жастар арасындағы бұрын тұрақты болған депрессия деңгейі 50%-дан астамға өскен. Мектеп оқушылары арасындағы суицид деңгейі 48%-ға артса, ал 10-14 жас аралығындағы қыздар арасында бұл көрсеткіш 131%-ға жеткен. Өзін-өзі зақымдау жағдайлары да жиілеген. Ұқсас тенденциялар Канада, Ұлыбритания, Австралия, Жаңа Зеландия және Еуропа елдерінде де байқалған.
Сонымен қатар, Z буынының академиялық жетістіктері төмендеді. Әлемнің дамыған елдерінің басым бөлігін қамтитын және әр үш жыл сайын жарияланатын білім жетістіктері бойынша PISA халықаралық зерттеуі мектеп оқушыларының барлық ғылым салалары: нақты, жаратылыстану және гуманитарлық пәндерді меңгеру дағдыларының нашарлағанын көрсетіп отыр.
Z буынының ең ересек өкілдері – қазіргі таңда 30-ға жақындағандар – сирек кездесуге барып, жыныстық қатынасқа түсуге асықпайды, отбасын құруға немесе бала сүюге құлықсыз. Көпшілігі 20 жастан асқаннан кейін ғана жұмысқа орналасып, жұмыс берушілер олармен жұмыс істеу қиын екенін айтады. Z буыны сақтық танытып, тәуекелден қашуға бейім, сондықтан олардың арасында алдыңғы ұрпақтармен салыстырғанда табысты кәсіпкерлер саны аз. 2023 жылы OpenAI бас директоры Сэм Альтман мен Stripe компаниясының негізін қалаушы Патрик Коллисон 1970-жылдардан бері алғаш рет Кремний алқабында 30 жастан кіші көрнекті кәсіпкерлер жоқ екенін атап өтті.
Басқаша айтқанда, қазіргі жас буынның алаңдаушылық пен депрессия деңгейі жоғары, олар отбасы құру мен мансап жолында жетістікке жетуге асықпайды. Ал олардың әлеуметтік-экономикалық көзқарастары қоғамға айтарлықтай әсер етуде.
Ғалымдар бұл құбылыстың оннан астам ықтимал себебін атайды, бірақ көптеген нұсқалар оның бірнеше елде бір мезгілде пайда болуын түсіндіре алмайды. Бір нәрсе анық: 2000-2010 жылдар тоғысында дамыған елдерде бір нәрсе күрт өзгерді, және бұл трансформация бүкіл планетадағы жасөспірімдер мен жастарға үлкен ықпал етті.
Америкалық әлеуметтік психолог Джонатан Хайдтың пікірінше, бұл мәселенің түп-тамыры смартфондардың (осы нарық сегментінің пионері iPhone 2007 жылы ұсынылған) және планшеттердің (алғашқы iPad 2010 жылы шыққан) жаппай таралуында жатыр. Бұл құрылғылар күнделікті өмірді, әсіресе жастардың өмірін түбегейлі өзгертті. Адамдар арасындағы қарым-қатынас біртіндеп онлайн кеңістікке – чаттар мен әлеуметтік желілерге ауысты. Гаджеттер балалар мен жасөспірімдердің қызығушылықтарына, ұйқы ұзақтығына, алаңдаушылық деңгейіне және физикалық белсенділігіне әсер етті. Бірақ ең басты өзгерістер олардың өсу процесіндегі мінез-құлық ерекшеліктеріне байланысты болды.
Миллениалдар – алдыңғы буын өкілдері, олар да өсіп-жетілген кезде ғаламторға қолжетімділікке ие болғанымен, интернеттің теріс әсеріне ұшыраған жоқ. Керісінше, олар өздерінен бұрынғы Х буынына қарағанда денсаулығы мықтырақ және бақыттырақ болып шықты.
Мұның себебі – миллениал жасөспірімдер әлеуметтік желілер пайда бола салысымен оларды үлкен қызығушылықпен қолдана бастағанымен, интернетте өткізетін уақыты қатты шектелетін. Олар ғаламторға тек компьютер арқылы кіре алатын, ол көбіне отбасы пайдаланатын ортақ құрылғы болатын және, мысалы, қонақ бөлмесінде тұратын. Балалар автобуста, сабақ кезінде немесе достарымен серуендеу барысында лента парақтап, бір сайттан екіншісіне көшіп отыра алмайтын. Иә, 2000 жылдардың басы мен ортасында көптеген жасөспірімдердің мобильді құрылғылары болды, бірақ бұл интернетке қосылу мүмкіндігі жоқ қарапайым телефондар еді. Мұндай құрылғыларды, сондай-ақ әлеуметтік желілерді мектеп оқушылары тек жеке байланыс үшін және бетпе-бет кездесулер ұйымдастыру мақсатында пайдаланатын.
«Қалтадағы ғаламтор» енді ғана тарала бастаған кезде, ол еркін, прогрессивті және демократиялық кеңістік ретінде көрінді. Бұл кеңістік адамдарды біріктіріп, тиімді білім алуға, өсіп келе жатқан ұрпаққа құнды қасиеттерді сіңіруге және бұрынғы жылдардағы қателіктерді қайталамауға көмектеседі деп сенілді. Әлеуметтік желілер жаңа достар табуға, дүниетанымды кеңейтуге және компьютерлік дағдыларды дамытуға арналған құрал ретінде қабылданды. Алайда, онлайн кеңістік балалар миының қажеттіліктеріне мүлдем сәйкес келмейтіні анықталды.
Жылдам интернет әртүрлі ақпаратқа лезде қол жеткізуді қамтамасыз етіп, балалардың дамуына оң әсер етуі керек еді. Алайда біз кері әсерін байқап отырмыз. Адам миы белгілі бір дағдыларды қалыптастыруға нақты кезеңдерде бейімделген. Мысалы, бала кезіндегі шет тілін акцентсіз меңгеру ересек жасқа қарағанда әлдеқайда жеңіл екені белгілі. Өсу процесінің жүйелі және толыққанды өтуі үшін оның әр кезеңінде тиісті әсерлер мен құрдастарымен өзара әрекеттесу тәжірибесі қажет. Мұны, әсіресе, ойын қамтамасыз етеді – ол барлық сүтқоректілердің дамуының маңызды элементі.
Ойын арқылы жас жеткіншектер ересек өмірде қажет болатын дағдыларды үйренеді. Бала ойын барысында тек қозғалыс үйлесімділігі мен ұсақ моториканы дамытып қана қоймайды, сонымен бірге агрессияны бақылауды, қақтығыстарды шешуді және айналасындағылармен қарым-қатынас орнатуды да меңгереді. Зерттеулер көрсеткендей, өскелең адам, жануарлар сияқты, ойынға мұқтаж. Оның болмауы оның әлеуметтік, танымдық және эмоционалдық дамуына кері әсерін тигізеді.
Ойын балаларға топтасуға, өз беттерінше шешім қабылдауға және ұжыммен әрекеттесуді үйренуге көмектеседі. Ойынның құрамында тәуекел элементі де жиі кездеседі. Тәуекел ете отырып және қателіктер жасай отырып, балалар өз қабілеттерін ашады, қорқыныштарын жеңеді, қауіп-қатерді бағалауды және бірлесіп әрекет етуді үйренеді. Ауырсыну немесе жағымсыз эмоциялармен бетпе-бет келу ықтималдығы ойынға қызығушылық қосады – және алаңдаушылықты жеңуге, өз күшіне деген сенімділікті арттыруға көмектеседі. Мұның барлығы тек үйден тыс жерде, ересектердің үздіксіз бақылауынсыз өтетін ойындарға қатысты және көбіне жасөспірімдердің ойын әрекетіне байланысты – өйткені құмарлық пен тәуекелге деген қажеттілік пубертаттық кезеңде шегіне жетеді.
Дегенмен, дәл осы жасөспірімдер даму үшін қажетті еркіндік деңгейінен біртіндеп айырылды. Бұл процесс, Хайдтың айтуынша, өткен ғасырдың соңында басталған. 1980 жылдардың өзінде қоғамда отбасылардың оқшаулану үрдісі байқалды. Кабельді теледидардың дамуы қылмыстар, оның ішінде балаларға қарсы жасалған қылмыстар туралы ақпаратты қолжетімді етті – бұл ата-аналардың алаңдаушылығын күшейтті. Әлемнің көптеген елдерінде ересектер балалардың қауіпсіздігіне көбірек мән бере бастады: олардың еркіндігін шектеп, қараусыз ойнауға сирек мүмкіндік берді. Гаджеттер пайда болған кезде жасөспірімдерді мүлдем үйде смартфон немесе планшетпен ұстауға тырысты, оларды көше төбелестері мен басқа да сыртқы қауіп-қатерлерден аулақ ұстады. Тәуелсіздіктен айырылу жастардың виртуалды ортаға – қауіпсіз болып көрінетін, бірақ көбінесе шынайы өмірден гөрі қиратқыш әсері бар әлемге жылдам енуінде маңызды рөл атқарған сияқты.
Қазіргі жасөспірімдер күн сайын әлеуметтік желілерде шамамен бес сағат, оның ішінде бейне көрумен айналысады, ал интернетте жалпы алғанда жеті-тоғыз сағат уақыт өткізеді. Ұйқыдан тұрғаннан кейін қолдарына ең алдымен телефон алады, ал ұйқыға кетер алдында көретіні де — сол телефон.
Әрине, онлайн қарым-қатынас — әлеуметтік өзара әрекеттесудің маңызды түрі, оның оң әсерлері де бар. Дегенмен, оған бетпе-бет қарым-қатынастың көптеген артықшылықтары жетіспейді. Кездесу барысында адамдар бір-бірінің бет қимылдарын, ым-ишараларын және дауыс интонацияларын байқап, түсінеді. Тікелей қарым-қатынаста адамдар айтылған нәрсеге тез жауап беріп, мінез-құлықтың ұсақ-түйектерін аңғарып, вербалды емес сигналдар арқылы қай кезде өз пікірін айтуға болатынын немесе олардың жауабы сұхбаттасушыға ұнағанын түсінеді. Онлайн қарым-қатынас кезінде мәтінді қате түсіну қаупі әрдайым бар, ал эмоциялық реакцияларды байқау мүмкін емес.
Тікелей қарым-қатынас әдетте адамның қадірлейтін қауымдастықтары аясында өтеді (мысалы, отбасыда немесе достар арасында). Мұндай топтарда болу құндылығы адамдарды қарым-қатынасқа көп күш салуға, өткір мәселелерді жұмсартуға тырысуға итермелейді. Ал интернетте көптеген адамдар өздерін бетпе-бет кездесу кезінде ешқашан жол бермейтіндей әрекет етуге еркіндік береді. Тіпті ересектер де кейде бейтаныс адамдармен хат алмасуда дөрекілік танытады, ал жасөспірімдерге өзін-өзі бақылау одан да қиын.
Шынайы өмірде адам әдетте бір немесе бірнеше адаммен бір уақытта сөйлеседі. Ал топтық чаттарда ол үлкен аудиторияға сөйлейді, бұл өз беделіне нұқсан келтіру немесе агрессияға тап болу қаупін арттырады. Егер ол бірнеше диалогқа қатысса, олардың ешқайсысына толық көңіл бөле алмайды. Мұның бәрі қарым-қатынастың сапасын төмендетіп, мазасыздықты күшейтеді. Онлайнда әңгімелесушіні оңай бұғаттауға немесе еш себепсіз сөйлесуді тоқтатуға болады, бұл адамдар арасындағы қарым-қатынастың құндылығын төмендетеді.
Жасөспірімдердің виртуалды әлемге бой алдыруы басқа да проблемаларға әкелуі мүмкін.
Зейін тұрақсыздығы мен фокустың төмендеуі. Мектеп оқушылары мен тіпті студенттердің миының префронтальды қыртысы әлі толық қалыптаспағандықтан, олар үшін оқуға шоғырлану оңай емес. Ал егер үстел үстінде үнемі жанып-өше беретін смартфон тұрса, бұл тапсырма мүлдем мүмкін болмай қалады. Common Sense Media есебіне сәйкес, жасөспірім күніне орта есеппен 237 хабарлама алады, бұл сағатына шамамен 15 хабарлама деген сөз. Үлкен еңбекті немесе шығармашылық көзқарасты талап ететін маңызды тапсырманы орындауға қажетті тұрақты назар жаңа әлеуметтік желі жазбасын оқуға немесе досқа жауап беруге алаңдаған кезде үзіледі және шашырайды.
Тәуелділік. Әлеуметтік желілер мен онлайн ойындар тәуелділік тудырады. Ойын кезінде немесе лентаны қарап отырғанда алынатын ләззат дофамин нейрондарының көп мөлшерде белсенді болуымен байланысты. Интернетке немесе ойындарға тәуелділік, кез келген басқа тәуелділік секілді, «құмардан шығу синдромымен» сипатталады. Балалар сүйікті ермегінен айырылған кезде мазасызданып, нашар ұйықтап, айналасындағы адамдарға дөрекілік танытады, сыртқы әлемнен оқшауланады және әдеттегі виртуалды әлеміне оралу жолдарын іздеуге тырысады. 29 елде жүргізілген зерттеу көрсеткендей, жасөспірімдердің 5–15%-ы әлеуметтік желілерге тәуелді. Қыздар бұл тәуелділікке ұлдарға қарағанда бейімдеу келеді. Ал ұлдар көбіне бейне ойындарға әуес болады. Жалпы алғанда, смартфонға тәуелділік әрбір оныншы қолданушыда бала кезінен қалыптасады.
Қызығы, жасөспірімдердің виртуалды шындыққа кетуі өздеріне ерекше қуаныш әкелмейді. Олардың көпшілігі әлеуметтік желілер мен онлайн ойындардың оларды мазасыздандыратынын түсінеді. Дегенмен, интернетті саналы түрде қолдануды шектеу қатарластарының түсінбеушілігіне немесе келемеждеуіне әкелуі мүмкін. Бала қоғамнан шеттетіліп қалудан және маңызды оқиғалардан құр қалып қоюдан қорқып, депрессияға ұшырайды, бұл өз кезегінде интернетке тәуелділіктен кем зиян тигізбейді. Осылайша, смартфондар тіпті оларды қолданбайтын адамдарға да зиян келтіреді, ал бұл тұзақтан шығу өте қиын.
Университет студенттері арасында жүргізілген сауалнама нәтижелері қызық. Мың студенттің басым бөлігі кем дегенде бір айға әлеуметтік желілерден бас тартуға 50 доллар алуға келіскен. Бірақ егер олардың достарының барлығы да әлеуметтік желіден бас тартса, олар мұны тегін жасауға, тіпті аз мөлшерде ақша төлеуге дайын болар еді. Сауалнамаға қатысқан әр бес студенттің үшеуі әлеуметтік желісіз әлемде өмір сүргісі келетінін айтқан, ал респонденттердің барлығы дерлік интернетте тым көп уақыт өткізетінін мойындаған.
Ақпаратты сүзу мен талдау қабілетінің жетіспеуі. Балалардың мәдени сәйкестігі шамамен 9 бен 15 жас аралығында қалыптасады. Бұл кезеңде баланың қандай жағдайларда өзін қалай ұстау керектігін көрсету маңызды рөл атқарады. Егер жасөспірімге бейтаныс адамдардан келген әртүрлі деректер ағыны түсіп, олармен қарым-қатынас отбасы мүшелерімен байланысын ығыстырып шығарса, құндылықтарды үлкендерден балаға жеткізу процесі бұзылады, буындар арасындағы байланыс үзілетіні анық. Жасөспірімде ақпаратты сүзу қабілеті дамымай, ең абсурдты идеялардың ықпалына түсуі мүмкін. Өзі туралы және қоғамдағы рөлі туралы түсінігі қалыптаспауы мүмкін, ал өмірлік нақты бағыттары анықталмайды. Егер 1990 жылы жас американ қыздарының әрбір алтыншысы өмірден мағына таба алмаса, қазіргі таңда бұл көрсеткіш әрбір үшінші қызға жеткен.
Джонатан Хайдтың жағдайды жақсарту үшін ұсынған төрт қадамы
Хайдтың пікірінше, смартфондар балалардың өмірінде орталық орын алып, олардың сәтті жетілуіне кедергі келтірген жағдайдың өзінде, гаджеттерді қолдану тәсілін өзгерту арқылы жағдайды түзетуге болады. Психолог келесі төрт ережені енгізуді ұсынады:
14 жасқа дейін смартфон бермеу. Интернетке кез келген уақытта еркін қол жеткізуге рұқсат беру мектептің жоғарғы сыныптарына дейін мүлдем орынсыз. Бұл жасөспірімдерді ең осал кезеңдерінде – алғашқы пубертат жылдарында қорғауға мүмкіндік береді. Байланыс үшін қарапайым кнопкалы телефон жеткілікті.
16 жасқа дейін әлеуметтік желілерге тіркелуге тыйым салу. Мұнда әлеуметтік желілердегі онлайн-контентке қол жеткізуге тыйым салу емес, жеке аккаунт ашуға шектеу қою туралы сөз болып отыр. Өйткені жеке аккаунт алгоритмдерге қолданушының жеке мәліметтері, көзқарастары мен қызығушылықтары туралы ақпаратқа қол жеткізуге мүмкіндік береді, бұл балаға артық қысым мен ықпал жасайды.
Мектепте телефон қолдануға тыйым салу: сабақтарда ғана емес, үзілістерде де. Бұл ережені ең тиімді жүзеге асыру жолы – оқу күні басталар алдында телефондарды жинап алу. Себебі «смартфонды сөмкеде ұстау» сияқты нұсқалар үнемі тәртіп бұзушылықтарға әкелуі мүмкін. Мұндай ережені енгізген мектептер оқушылардың сабақта және бір-біріне деген зейінінің артқанын, олардың сыпайырақ және ашық қарым-қатынас жасай бастағанын хабарлады.
Көбірек еркіндік, тәуелсіз ойын және жауапкершілік. Әлемде қылмыс деңгейі азайғанымен, ата-аналар әлі де балаларын шамадан тыс қорғаштап, өздері иеленген еркіндікті оларға бермейді. Баланың үй шаруасына көмектесуі, жақындарына қамқорлық жасауы немесе үйден тыс қарапайым тапсырмаларды орындауы оның өзін қажетті әрі сенімді сезінуіне ықпал етеді. Смартфоннан бас тартқаннан кейін босайтын уақытты міндетті түрде тірі қарым-қатынасқа, жарқын әсерлерге, шығармашылық әрекеттерге толтыру маңызды. Бұл балаға психологиялық қиындықтарды тезірек еңсеруге көмектеседі. Ең бастысы – гаджеттерсіз өткен балалық шақты дәлме-дәл қайта қалпына келтіруге тырыспау, керісінше, жасөспірімнің шынайы өмірмен байланысын нығайтып, цифрлық дәуірде жетістікке жетуіне берік негіз жасау.
Әртүрлі елдерде смартфон қолдануға тыйым салынған ойын орталықтары пайда болып, балаларды алдыңғы буынға тән дағдыларға үйретуге бағытталған жобалар іске асырылуда. Мысалы, ағашқа өрмелеу, дүкенге өз бетімен бару және тамақ дайындау сияқты дағдыларды дамыту жобалары жүзеге асырылып жатыр.
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға