Темiрхан МЕДЕТБЕК: "Нағыз ақындар баспаның есігін сығалай алмай қалды"

– Поэзия – жүрек тiлi. Сондықтан да кез келген шығарма жүректен шықпаса, жүрекке жетпейдi. Ал сол жүрек тiлiмен сөйлей алмай жүрген қаламгерлердiң қатары көбейiп келе жатқан жоқ па?

– Елiмiз тəуелсiздiк алғаннан кейiн цензура құрыды. Оның құрдымға кеткенi жақсы. Бiзге азаттық, еркiндiк алып келдi. Бiрақ кез келген кездейсоқ адам əдебиеттiң, поэзияның қасиеттi қақпасын теуiп кiрiп, сөйлей беретiн болды. Тiптi, өлеңнiң қарапайым техникасын бiлмейтiн өлеңшiлердiң өздерi том-том кiтап шығаруға əуес болып алды. Есесiне поэзияға еңбек сiңiрiп келе жатқан нағыз ақындар зардап шегiп, баспаның есiгiн сығалай алмай қалды. Олардың том-том түгiлi, жеке кiтабын шығаруға қаржысы жоқ. Осының керi əсерiнен мұрнынан тесiп, жетектесең де ақын болмайтын талапсыздар көбейiп барады. Сол алаңдатады бiздi. Бұлар əдебиеттi ғана бүлдiрiп қоймайды. Сонымен бiрге оқырмандардың да талғам-түсiнiгiн құртады. Талантты шығармалар ғана оқырмандардың талғамын өсiредi. Талғам төмен болса, онда ол өте қауiптi. Бұл үдерістi тоқтату қиын. Бiрақ «қиын екен» деп қол жайып отыра беруге тағы болмайды. Негiзi, баспалар мемлекеттiң мүддесiнен шығатын, халықтың үдесiнен шығатын шығармаларды ғана тасқа басу қажет. Əрине, цензура жоқ. Бiрақ ар-ождан цензурасы деген бар емес пе?! Əрбiр адамның бойында цензура бар. Соны iске қосу қажет. Мейлi мемлекеттiк, мейлi жеке баспа болсын, сол жерде сөздiң қадiрiн түсiнетiн азаматтар отыр ғой. Бiз соларға үмiт артамыз.

– Əлем əдебиетiнiң тарихына көз салсақ, бiр-ақ туынды-сымен оқырмандардың жүрегiн жаулап алған қаламгерлер бар. Осы тұрғыдан қарағанда, қай шығармаңызды бөле-жара атар едiңiз?

– Əрине, автор үшiн барлық туындысы бағалы. Iштен шыққан «шұбар жылан» ғой. Солай бола тұра, оқырмандардың да айрықша атайтын шығармасы болады. Дегенмен, мен бұрынғы шығармаларымды жоққа шығара алмаймын. Бұрында да бүкiл күш-қуатыммен, қайрат-жiгерiммен, болмыс-бiтiмiммен еңбек еттiм. Соның iшiндегi «Көк түрiктер сарыны» деген жинағымды жұрт жылы қабылдады. Өзiме де ұнайды. Ол өлеңдерде жарылыс бар сияқты. Онда еркiндiк, рух биiктiгi, бұлқыныс, толғаныс, тебiренiс бар.

– Поэзия саласында жүрiп сын да естiдiңiз, марапаттан да кенде болған жоқсыз. Екеуiн де қандай көңiл күйде қабылдадыңыз?

– Жалпы, ақын-жазушы деген жазу үстелiнде отырғанда ғана үлкен құбылыс. Ол – пайғамбар, үлкен құдiрет, ұлы күш. Олар өздерiн солай сезiнедi. Егер олай сезiне алмаса, онда жазу үстелiнiң маңайына жолаудың қажетi жоқ. Ал шығармасын жазып болғаннан кейiн ақын да, жазушы да, сазгер де – бəрi пенде. Пенденiң пендешiлiк жасамай тұра алмасы тағы анық. Мəселен, мақтағанды кiм жек көредi?! Бəрiне майдай жағады. Ал сынды көтеру оңай шаруа емес. Кезiнде менi бiр үлкен ағам сынады. Сынағында да бiржақты сынға алды. Солай бола тұра, мен сол сыннан едəуiр пайда көрдiм. Содан бастап мен өз-өзiме сын көзбен қарайтын болдым. Өз позициямды қорғауды үйрендiм. Өйткенi менiң позициям оның позициясына мүлдем келмейдi. Əрбiр жазушы бөлек-бөлек дүние, бөлек-бөлек əлем. Менiң əлемiмдi оның қабылдамауы заңды нəрсе. Дегенмен, ол менiң жеке позициям емес едi. Ол тұтас бiр əдебиеттiң өрiсi бо-латын. Сол позицияны қорғап, ғұмыр бойы мақалалар жаздым. Жинақтап қарасам бiр кiтап болды. Ол кiтап «Баба дəстүрдiң мұрагерi кiм?» деп аталады. Сондықтан да əлгi сынға мен ри-замын. Ризашылығымды сын айтқан ағама да бiлдiрдiм. Кейiн татуласып, сыйласып кеттiк. Қазiр де араласып тұрамыз.

– Қоғамдық өмiрге белсене араласып жүрген зиялы қауым өкiлдерiнiң бiрiсiз. Соңғы кезде Сiздi қандай мə-селелер қатты мазалап жүр?

– Мен жаңалық ашпай-ақ қояйын. Бүгiнгi күнгi ең басты, ең өзектi мəселе – тiл. Бiздiң қабырғамызды қайыстырып, омырт-қамызды майыстырып, күндiз егiлтiп, түнде жасымызды төгiлтiп жүрген осы – тiл мəселесi. Бұл – өте байыптылықты қажет ете-тiн шетiн, нəзiк мəселе. Сондықтан бұл мəселенi шешудi ертеңге қалдырмай, асығу керек. «Жергiлiктi халықтың саны 70 – 80 пайызға көбейсiн. Содан кейiн көремiз» деп жүре беруге болмайды. Қазiр қазақтың 42 мың жасөспiрiмi орыс тiлiнде оқиды екен. Бiз тəуелсiздiктiң қабырғасын қалап жатқан халықпыз. Тəуелсiздiктiң үйiн ең жоғары маркалы цементпен салсаң да оның iшiнде арматура болмаса, жер сiлкiнген кезде не болары белгiсiз. Тəуелсiздiгiмiздi берiк ету үшiн тiл – арматураны, рух – арматураны цементпен ұстап тұратындай етiп байланыстыруы-мыз қажет. Қазiргi жағдайда бiз үйдi арматурасыз салып жатыр-мыз. Ең қауiптiсi – осы.

– Ақын-жазушылар халықтың қаймағы, тамыры емес пе?! Олардың тiрлiгi елге үлгi-өнеге. Бiрақ кей қалам-герлердiң ұл-қыздары өз əкесiнiң шығармаларын ана тiлiнде оқи алмайды. Сонда бұл парадокс емей немене?!

– Бұл маған да жанамалап қойылып отырған сұрақ қой. Менiң төрт ұлым бар. Төртеуi де қазақша оқыған. Олардың бəрi де жоғары бiлiмдi. Алты немеремнiң бесеуi қазақ мектептерiнде оқып жүр. Бiреуi əлi екi жаста. Негiзi, мен екi жүздi адамдар-ды ұнатпаймын. Мысалы, мен көрнектi, атақты ақын-жазу-шылардың қазақ тiлiн бiлмейтiн, орысша шүлдiрлейтiн бала-ларын бiлемiн. Оны жұрттың бəрi де бiледi. Қит етсе, заманды кiнəлайды. Тəуелсiздiк алғалы 13 жыл өттi. Осы уақытқа дейiн үйренiп алуға болар едi ғой. Əнеукүнi ғана бiр басылымнан оқыдым. Американың елшiсi бiздiң елге келген бойда қазақ тiлiн үйренуге ден қойыпты. Үш айдың iшiнде қазақ тiлiндегi газет-журналдарды оқи алатын дəрежеге жетiптi. Мiне, тiлге, елге құрмет деген – осы. Ал ендi осы Қазақстанда туып-өскен өз қандастарымыз нан сұрап жей алмайды. Онымен қоймай, ана тiлiмiздiң өсiп-өркендеуiне қарсы шығады. Солар жұрт табы-нардай болып жүрген азаматтар. Осыған күйесiң бе, күймейсiң бе?

– Проза саласында қалам қуатын байқап көрген жоқсыз ба?

– Проза саласында мен бiраз публицистикалық шығармалар жаздым. Оны көзi қарақты оқырман қауым бiледi деп ойлай-мын. Республикалық басылымдарда тiлшi болдым. Шағын əңгiмелерiм де жарық көрiп жүр. Бiрақ көлемдi шығармалар жазған емеспiн. Алдағы уақытта жазатын ойым бар. Өмiрде көрген, бiлген, көкейге түйген ойлары бар адаммын. Мен тек Алматының ғана тротуарын тоздырған адам емеспiн. Талай жыл облыстарда жүрдiм. Жұмысшылардың қайнаған ортасында болдым. Бұл өмiрдiң қырын да, сырын да, жырын да бiлемiн. Осыларды бiр кiтап етiп жазғым келедi.