Сот жүйесі – құқық үстемдігін қамтамасыз етудің маңызды элементі - Жоғарғы сот төрағасы
Құқық үстемдігін қамтамасыз етудің негізі – әділ әрі ашық сот жүйесі. Соңғы жылдары Қазақстанда сот саласын жетілдіру бағытында ауқымды реформалар жүргізіліп, азаматтардың сот төрелігіне қолжетімділігін арттыруға ерекше көңіл бөлінуде. Осыған орай, Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының төрағасы Асламбек Мерғалиевпен әңгімелесіп, сот жүйесіндегі жаңашылдықтар, судьялардың кәсібилігі мен халықтың сотқа деген сенімін арттыру бағытындағы жұмыстар жайында білген едік.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының төрағасы Асламбек Амангелдіұлының сөзінше, құқық үстемдігі қағидаттарын ұстану – еліміздің құқықтық мемлекет ретінде үдемелі дамуының негізі. Бұл азаматтардың құқықтарын қорғауға кепілдік береді және мемлекеттік институттарға деген сенімді нығайтады.
Тәуелсіздік алғаннан бері көптеген құқықтық реформалар, соның ішінде сот жүйесінде де реформалар жүргізілді, олардың әрқайсысы уақыттың өзекті мәселелеріне жауап берді. Бұл реформалар сот жүйесінің тұрақты дамуын қамтамасыз ету және заң үстемдігін нығайту арқылы жалғасуда. Олар сот төрелігінің сапасын арттыруға, оның қолжетімділігін, судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз етуге және олардың жауапкершілігін арттыруға бағытталған, – деді Жоғарғы сот төрағасы.
Асламбек Мерғалиев сот жүйесінің ашық және әділ болуын және сот ісін жүргізу рәсімдері кез келген азаматқа түсінікті болуын қамтамасыз етуге тырысатындарын айтып, іске асырылып жатқан бастамалар 3 негізгі бағытқа бағытталғанын атап өтті.
Біріншісі – сот төрелігіне қол жеткізуді кеңейту және бұзылған құқықтарды тиімді қорғау. 2021 жылдың 1 шілдесінен бастап «билік-бағыну» тігінен құрылатын қоғамдық-құқықтық қатынастарды реттеу тәсілдерін өзгерткен әкімшілік әділет іске қосылды, бұл бастапқыда қарапайым азаматтарды мемлекеттік аппаратпен тең емес жағдайға қояды. Алайда, ӘРПК-де бекітілген әкімшілік рәсімге қатысушы құқықтарының басымдығы, соттың белсенді рөлі және басқа да қағидаттар соттардың мемлекет мүдделерін «жалған қорғау» туралы қалыптасқан стереотипін өзгертуге мүмкіндік берді, – деді ол.
Осы ретте Жоғарғы сот төрағасы қазір азаматтар мен кәсіпкерлер мемлекеттік органдарға қарсы істердің 58% -ын жеңіп алып жатқандығын да тілге тиек етті.
Сот актілерін қайта қарауға бастамашылық жасағаны үшін мемлекеттік органдар басшыларының бүкіл тігінен жауапкершілігі күшейтілді. Енді сот актісіне шағымданған кезде мемлекеттік орган жоғары тұрған органның (облыстық деңгейдегі – апелляция үшін, республикалық деңгейдегі – кассация үшін) келісімін және дәлелді ұстанымын сотқа ұсынуға тиіс, – деді Асламбек Амангелдіұлы.
Оның айтуынша, бұл реформа адамның конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету және қорғау тұрғысынан серпіліс болып табылады. Бұзылған құқықтарды қалпына келтіруді жеделдету және қағазбастылықты болдырмау үшін апелляцияның рөлі күшейтілді. Егер бірінші сатыдағы сот іс үшін маңызы бар мән-жайларды дұрыс анықтамаса, онда апелляциялық соттың өзі істі бірінші сатыға қайтармай-ақ мәні бойынша қарайды. Бұл ереже судьялардың қателіктерін азайтуға және сот актілерінің сапасын арттыруға мүмкіндік берді.
Тағы бір маңызды новелла «отбасылық соттардың» құрылуы болды. Бұл, шын мәнінде, ювеналды соттардың соттылығын кеңейту туралы: біз баланың мүдделерін бірінші орынға қойдық. 2023 жылдың 1 қыркүйегінен бастап ювеналды соттар кәмелетке толмағандардың заңды құқықтары мен мүдделеріне қандайда бір түрде әсер етсе, іс жүзінде барлық істер мен дауларды қарай бастады, – дейді Жоғарғы Сот төрағасы.
Асламбек Мерғалиев сот жүйесін демократияландыру және сот төрелігін жүзеге асыруға азаматтық қатысуды кеңейту мақсатында алқабилер сотының соттылығы кезең-кезеңімен кеңейтілді деп отыр. 2022 жылмен салыстырғанда мұндай істердің саны 8 есеге жуық өсті (33-тен 261-ге дейін). Алқабилерге кандидаттарды автоматтандырылған іріктеу енгізілді. Бұрын алқабилердің тізімдерін әкімдіктер жыл сайын қолмен қалыптастыратын. Енді 5 тізімнің орнына автоматтандырылған режимде бірыңғай тізім жасалады.
2022 жылы азаматтық істердің аумақтық соттылығы енгізілді: тараптардың келісімімен талап қоюлар республиканың барлық соттары арасында даудың аумақтылығына байланбай кездейсоқ бөлінеді. 2025 жылдың 1 наурызынан бастап бұл институт әкімшілік істер бойынша да жұмыс істейді, бірақ бастапқыда жауапкер - мемлекеттік органнан әлсіз талап қоюшының таңдауы бойынша. Бұл сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін, жергілікті соттың бейтараптығына күмәнді жояды, сот төрелігіне деген сенімнің артуына ықпал етеді, – деді ол.
Мүліктік даулар бойынша мемлекеттік баж мөлшерінің жоғарғы шегі белгіленді (жеке тұлғалар үшін – талап қою сомасының 1%-ы, бірақ 10 000 АЕК-тен аспайтын, заңды тұлғалар үшін - талап қою сомасының 3%-ы, бірақ 20 000 АЕК-тен аспайтын), сотқа талап қою кезінде мемлекеттік бажды төлеу бойынша кейінге қалдыру мүмкіндігі енгізілді.
Жоғарғы Сот төрағасы негізгі мәселелердің бірі кассациялық қайта қарауды жетілдіру болып есептелетінін де айта кетті.
Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша кәсіпкерлік және заң қоғамдастығымен дербес кассациялық саты құру мәселесі бойынша консультациялар өткізілді. Олардың қорытындысы бойынша елордада үш дербес кассациялық сот құра отырып, сот ісін жүргізудің түбегейлі жаңа сатылық моделі қолдау тапты: қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істер бойынша, – дейді Асламбек Амангелдіұлы.
Реформаның іргелі сипатын ескере отырып, жаңа кассациялық соттар биылғы жылдың 1 шілдесінен бастап іске қосылады. Бұл ретте, кассациялық қарау тәртібі біркелкі болады. Шағымдарды алдын ала іріктеу болмайды, яғни азаматтар кассацияға тікелей қол жеткізе алады. Барлық шағымдар сот отырысында тараптарды шақырумен алқалы түрде қаралатын болады.
Кассациялық сатыдағы сотта қылмыстық және азаматтық істерді қарау үшін ӘРПК-ге ұқсас ақылға қонымды мерзім, бірақ 6 айдан аспайтын мерзім белгіленді. Судьялардың IX съезінде Президент бұл реформаның маңыздылығына тоқтала келіп, «Кассациялық соттардың дербестігі азаматтарымыздың сот төрелігіне қол жеткізуіне мол мүмкіндік беріп, инвестиция тартуға, бизнес жүргізуге оңтайлы жағдай жасайды. Ең бастысы, бұл әділдік қағидаттарын және құқық үстемдігін толық жүзеге асыруға ықпал етеді» деп атап өтті, – деді Асламбек Мерғалиев.
Жоғарғы Сот төрағасының сөзінше, екінші бастама ретінде әділ және бейтарап сот талқылауының басты шарты ретінде соттар мен судьялардың тәуелсіздігін күшейту бойынша шаралар қабылдануда.
Қаржыландырудың жаңа моделін енгіздік. Енді соттар бюджетінің мөлшерін Үкімет белгілемейді – оның ең төменгі шегі заңмен барлық мемлекеттік органдардың шығыстарына пайыздық қатынаста белгіленген. Барлық деңгейдегі соттардың делегаттары қатысатын судьялардың өзін-өзі басқару органы қаражатты бөледі. Қаражатты барлық деңгейдегі соттардың делегаттары қатысатын соттың өзін-өзі басқару органы бөледі, – деді Асламбек Амангелдіұлы.
Оның айтуынша, мұндай қаржылық дербестік сот жүйесінің биліктің басқа тармақтарынан тәуелсіздігін қамтамасыз етуге оң әсер етеді. Судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз етуде Жоғары Сот Кеңесі ерекше рөл атқарады, оған Жоғарғы соттан судьялыққа кандидаттарды даярлау, біліктілігін арттыру, шекті жасты ұзарту, қолданыстағы судьялардың өкілеттіктерін тоқтата тұру және тоқтату мәселелері берілді.
Енді Жоғары Сот Кеңесі судья кадрларына, олардың біліктілігіне, одан әрі мансаптық өсуіне және құрметті отставкаға кетуіне толық жауап береді. Өткен жылдан бастап аудандық соттардың төрағаларын сайлау элементтері енгізілді. Бұл лауазымдарға үміткерлерді судьялардың өздері жасырын дауыс беру арқылы сайлайды, бұл судьяларды тағайындау үдерісінің ашықтығын қамтамасыз етеді және мансаптық өсу жүйесін ашық әрі түсінікті етеді. Жоғарғы соттың судьяларын Сенат балама негізде сайлайды, – деп отыр Асламбек Мерғалиев.
Сонымен қатар Жоғарғы Сот төрағасы құқық қорғау органдарының ықпалын жою мақсатында судьяларға қатысты арнайы жедел-іздестіру шараларын санкциялау өкілеттігі облыс прокурорларынан Бас прокурорға берілетінін атап өтті. Соттардың нақты тәуелсіздігін қамтамасыз ету жолындағы маңызды қадам іс жүзінде соттарды материалдық-техникалық қамтамасыз етумен шектелген сот әкімшілігі институтын жаңғырту болды.
Мемлекет басшысының Жарлығымен сот әкімшілігі – мәртебесі бойынша Үкімет аппараты мен Парламент палаталарына тең – жаңа орталық мемлекеттік орган құрылды.Тәуелсіз сот төрелігін жүзеге асыру үшін жағдай жасаумен қатар сот әкімшілігінің алдына сот әкімшілігі саласында мемлекеттік саясатты қалыптастыру және сот жүйесі мен соттардың қызметін жетілдіру бойынша жүйелі реформаларды әзірлеу міндеттері қойылды, – дейді Асламбек Амангелдіұлы.
Осылайша, сот әкімшілігі институционалды түрде мемлекеттік басқарудың дербес саласына айналды. Бірінші кезекте судья болып табылатын сот төрағалары оларға тән емес әкімшілік жұмыстан босатылды, бұл оларға сот төрелігін жүзеге асыруға шоғырлануға мүмкіндік берді. Барлық сатыдағы соттардың заңды және жеке тұлғалармен өзара іс-қимылы енді нақты сот істерін қарау шеңберінде тек процессуалдық тәртіпте жүзеге асырылады. Шетелдік сарапшылардың бағалауы бойынша сот әкімшілігінің қазақстандық моделі осы саладағы жаңа жоғары стандарттарды айқындап, тәуелсіз сот жүйесін дамытудың жаңа кезеңін ашты.
Асламбек Мерғалиев іске асырылып жатқан үшінші бағыт ретінде сот жүйесін цифрландыруды деп атады.
Соттарда ІТ-технологияларды қолдану деңгейі ел ішінде ғана емес, шетелде де жоғары бағаланады. Еуропа Кеңесінің сот төрелігінің тиімділігі жөніндегі Еуропалық комиссиясының (CEPEJ) Еуропа Кеңесіне мүше мемлекеттердің сот жүйелеріне қатысты соттардың IT-технологияларды қолдануы бойынша екі шолуында Қазақстан 47 елдің ішінде 4-ші орынға ие болды. Өткен жылы Электронды үкіметтің жаһандық даму индексінде БҰҰ мониторингіне кіретін 193 мемлекет арасында, Швейцария (26), Түркия (27), Франция (34), Қытай (35), Канада (47) сияқты елдерді басып озып, біздің республика 24-орын иеленді (2022 жылы – 28 орын.) Телекоммуникациялық инфрақұрылым индексі бойынша Қазақстан 41-ші орынға (23 позицияға жақсарды), ал онлайн қызметтерді дамыту деңгейі бойынша – 10-ші орынға ие болды, – деді Жоғарғы сот төрағасы.
Бұл жетістікке сот жүйесі де үлес қосты, өйткені 2020 жылдан бастап БҰҰ зерттеуі сот төрелігі секторына қатысты электрондық қызметтерді де қадағалап келеді. Сот ісін жүргізуге инновациялық технологияларды енгізу іс жүргізуді жеңілдетуге, сот төрелігінің қолжетімділігін, ашықтығы мен айқындылығын арттыруға бағытталған. Басты бағдар – тұрғындарға ыңғайлы, қарапайым және түсінікті құралдарды жасау, олардың кез келген уақытта соттармен мүмкіндігінше ыңғайлы байланыс жасауына мүмкіндік туғызу.
Бүгінде құжаттардың 95 пайыздан астамы «Сот кабинеті» электронды сервисі арқылы сотқа бармай-ақ беріледі. Сондай-ақ, ол мемлекеттік бажды онлайн төлеуге, іс материалдарымен танысуға, сот шешімдерін қабылдауға және олардың шынайылығын тексеруге және т.б. мүмкіндік береді. Барлық функцияларды смартфон арқылы интернетке қолжетімділік бар әрі оны әлемнің кез келген жерінен пайдалануға болады, – дейді Асламбек Амангелдіұлы.
Оның сөзінше, Қазақстан «электрондық» сот төрелігінен «цифрлық» сот төрелігіне көшті деп сеніммен айтуға болады.
«Цифрлық» сот төрелігінің негізі – қазақстандық стандарттар бойынша 15 жыл бойы жинақталған электронды деректердің орасан зор жиынтығы болып табылады. 100 млн. электрондық құжаттарды өңдеу нәтижесінде біз 50 млн. метадеректерден тұратын 15 млн. астам түпкілікті шешімдерді құрылымдық, машинамен оқылатын форматқа ауыстыра алдық. Бұл бізге сот ісін жүргізудің барлық түрлері бойынша статистикалық модульдерді және 2 мыңнан астам сот істерінің мониторингін енгізуге ғана емес, сонымен қатар жасанды интеллект элементтерін пайдалана отырып, судьяларға арналған Smart көмекшілерді енгізуге мүмкіндік берді (машиналық оқыту, мәтінді өңдеу және робототехника технологиялары), – деді Асламбек Мерғалиев.
Осылайша, 2023 жылдың желтоқсанында жасанды интеллект элементтері бар «Сот практикасының цифрлық талдауы» ақпараттық жүйесі өнеркәсіптік пайдалануға берілді. Бұл IT-құрал сұралған жағдай бойынша бұрын шығарылған сот актілерін лезде талдайды және судьяға салмақты шешім қабылдауға көмектеседі. Бірыңғай сот практикасын қалыптастыруға күшті көмек болады деп сенеміз, өйткені судья талап қою кезінде сот практикасын кассацияға дейін ұқсас азаматтық істер бойынша көреді.
Роботтандыру технологиясын енгізу судьялардың жұмысын айтарлықтай жеңілдетеді. Робот сот орындаушыларының шетелге шығуды шектеу туралы қаулыларына, алимент өндіріп алу туралы сот бұйрықтарының жобаларына және ЖҚЕ «даусыз» бұзушылықтары бойынша қаулыларға санкция беру үшін материалдарды автоматты түрде дайындайды. Өткен жылы роботтандыруды қолданумен барлық істер мен материалдардың үштен бірінен астамы қаралды (2 млн.-нан 665 мың). Еңбек шығындарын азайтудан басқа, бұл қателіктерді азайтуға мүмкіндік берді және судьялар күрделі істерді қарауға назар аударды, – деді Жоғарғы сот төрағасы.
Асламбек Амангелдіұлы жалпы, жүзеге асырылып жатқан реформа сот төрелігінің қолжетімділігін, тәуелсіздігі мен тиімділігін қамтамасыз етуге бағытталғанын айтады.
Құқықтық мәдениеттің артуы сот жүйесіне жаңа талаптар туғызады және қоғам жақсартуды талап етуді әділ жалғастыруда. Сондықтан біз жүзеге асырып жатқан барлық бастауында адам, отандық бизнес және шетелдік инвесторлар тұр. Сондықтан біздің басты міндетіміз – олардың сот төрелігіне деген сеніміне қол жеткізу, – деп сөзін қорытындылады Жоғарғы сот төрағасы.
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға