Қазақстандықтар тамаққа қанша ақша жұмсайды?
Қазақстандық отбасылардың күнделікті тұтыну шығындары құрылымында азық-түлікке жұмсалатын қаражат ең үлкен орынды алады. Ұлттық статистика бюросының 2024 жылғы IV тоқсанындағы деректеріне сәйкес, елімізде бір адамның орташа ақшалай шығыны тоқсанына шамамен 309 мың теңгені құрайды бұл айына шамамен 103 мың теңге.
Осы шығындардың басым бөлігі – шамамен 92%-ы – тікелей тұтынуға кетеді, яғни азаматтар табысының негізгі бөлігін тауарлар мен қызметтерге жұмсайды. Ал қалған азғантай бөлігі ғана салық, несие төлеу немесе туыстарға көмектесу сияқты мақсаттарға бөлінеді.
Тұтыну шығындарының құрылымына көз жүгіртсек, оның ішінде ең үлкен үлесті азық-түлік топтары алады. Орташа алғанда: Азық-түлік тауарлары мен алкогольсіз ішімдікке жалпы шығынның шамамен 50%-ы жұмсалады. Азық-түлікке жатпайтын тауарлар (киім-кешек, тұрмыстық заттар, дәрі-дәрмек, т.б.) шығындардың шамамен 23%-ын құрайды. Ақылы қызметтердің (тұрғын үй-коммуналдық төлемдер, көлік, байланыс, білім, денсаулық, демалыс, қоғамдық тамақтану, т.б.) үлесі шамамен 18% шамасында.
Қалған 8-9% қаражат басқа бағыттарға кетеді: соның ішінде орта есеппен 6% несие мен қарыздарды өтеуге жұмсалса, 2-3%-ы туыстарға материалдық жәрдем, салықтар және өзге төлемдерге тиесілі. Демек, қазақстандықтардың тапқан ақшасының жартысына жуығы ең алдымен азық-түлік өнімдеріне және күнделікті қажетті заттарға жұмсалып отыр. Бұл көрсеткіш Қазақстанның қазіргі әлеуметтік-экономикалық деңгейін аңғартады: халық табысының едәуір бөлігі әлі де негізгі қажеттіліктерді жабуға бағытталуда. Бұрын бұл көрсеткіш сәл төмендеп, 2017 жылы 46, 6% болған еді, алайда соңғы жылдардағы қымбатшылық әсерінен қайта 50% шамасына жетті. Мәселен, 2022 жылы азық-түлік бағалары шамамен 25%-ға өсіп, жылдық инфляция 20%-ға жуықтады. Баға табыстан жылдамырақ өссе, әлбетте азық-түлікке бөлінетін үлес азаймайды. Сонымен, Қазақстан бойынша орта есеппен әр отбасы табысының тең жартысын азық-түлікке және соған қатысты тұрмыстық қажеттіліктерге жұмсап отыр.
Аймақтық ерекшеліктер
Еліміздің әр өңірінде тұтыну шығындарының көлемі мен құрылымында айтарлықтай айырмашылық бар. Табиғи-экономикалық жағдай, тұрмыс деңгейі және қала мен ауыл айырмашылығы шығындардың аймақтық сипатына әсер етеді. Ұлттық статистика бюросының деректері бойынша, 2024 жылдың соңында тұрғындардың жан басына шаққандағы тұтыну шығындарының ең жоғары көлемі республикалық маңызы бар қалаларда тіркелді. Ең жоғары шығындар Алматы қаласында – тоқсанына 218 мың теңге (айына ~73 мың), одан кейін Астана – 187 мың тг/тоқсан, және Шығыс Қазақстан облысы – 181 мың тг. Ең төмен көрсеткіш Шымкентте – 121 мың тг/тоқсан (айына ~40 мың). Түркістан облысында да шамамен осындай деңгейде. Осылайша, өңірлер арасындағы жан басына шаққандағы тұтыну шығынының айырмашылығы шамамен екі есеге жуық.
Жалпы, тұрмысы жақсы қала тұрғындары табысының азырақ бөлігін тамаққа жұмсайды (мәселен, Астана – ~44%), есесіне қызметтер мен өзге тауарларға көбірек қаржы бөледі. Ал табысы төмен өңірлерде керісінше: азық-түлікке өте көп үлес кетеді (Түркістан обл. – ~60%), басқа қажеттіліктерге қаражат аз қалады. Сонымен қатар, кейбір облыстар жекелеген шығын түрлерімен ерекшеленеді. Мысалы, Солтүстік Қазақстан облысында темекі өнімдеріне жұмсалатын қаражат орташа деңгейден едәуір жоғары – тоқсанына шамамен 11 мың теңге, яғни ұлттық орташа көрсеткіштен 2 еседен астам. Бұл деректер аймақтар арасындағы тұрмыс деңгейінің біркелкі еместігін көрсетеді.
Тағам, темекі, алкоголь және қоғамдық тамақтануға кететін шығындар
Халықтың тұтыну шығындары құрылымында азық-түлік тауарларының үлесі ең жоғары екенін жоғарыда айттық. Нақты деректерге сүйенсек, 2024 жылғы IV тоқсанда орташа алғанда бір адамның тоқсандық шығындары келесідей бөлінген:
- азық-түлік өнімдері және алкогольсіз сусындар – 141 мың теңге;
- үйден тыс (қоғамдық орындарда) тамақтану – 7, 2 мың теңге;
- темекі өнімдері – 4, 5 мың теңге;
- алкогольдік ішімдіктер – 2, 0 мың теңге.
Осы төрт санатты қосқанда шамамен 155 мың теңге шығады – бұл үй шаруашылығының тоқсандық шығындарының жартысына жуығы деген сөз. Яғни әрбір отбасылық бюджеттегі екінші теңге тамақ пен соған байланысты тұтынуға кетеді. Қоғамдық тамақтануға жұмсалатын қаржының мардымсыз болуы көпшіліктің көбіне үйде ас ішетінін көрсетеді. Ал темекі мен алкогольге жұмсалатын қаражат азық-түлікпен салыстырғанда әлдеқайда аз болғанымен, оны да елеусіз деп айтуға келмейді – бұл кей отбасылар үшін пайдасыз шығын болып отыр.
Дамыған елдермен айырмашылық
Қазақстандағы тұтыну шығындарының қазіргі құрылымы дамыған елдермен салыстырғанда айтарлықтай өзгеше. Дамыған мемлекеттерде отбасы бюджетінің азық-түлікке жұмсалатын үлесі әлдеқайда төмен – әдетте небәрі 10-15% шамасында. Мысалы, АҚШ-та бұл көрсеткіш орта есеппен 12-13%, Батыс Еуропа елдерінде 15%-дан төмен. Ал Қазақстанда, керісінше, бұл үлес шамамен 50% деңгейінде қалып отыр. Бұл – халқымыздың табыс деңгейі жоғары елдерден әлі біраз кейін екенін, тұтыну үлгісінің дамушы елдерге тән екенін көрсетеді.
БҰҰ әдістемесіне сәйкес, азық-түлікке жұмсалатын шығын үлесі 60%-дан асса – кедейлік белгісі, 50-60% аралығы – күнкөріс шығындары әрең өтелетін деңгей, ал 30%-дан төмен болса – ауқатты тұрмысты білдіреді. Демек, Қазақстандағы ~50% көрсеткіш көптеген отбасының кірісі тек негізгі мұқтаждықтарын жабуға әзер жететінін аңғартады.
Әлеуметтік және экономикалық салдары
Әлеуметтік салдарлар. Негізгі қажеттіліктерге тым көп қаржы жұмсалуы халықтың тұрмыс сапасын төмендетеді. Отбасылар табысының басым бөлігі азық-түлікке кетсе, білім алу, денсаулық қамы, мәдени демалыс секілді маңызды игіліктерге қаражат қалмай қалады. Көптеген жанұялар жинақ жасай алмауы салдарынан қаржылық қорғанысы жоқ – кез келген күтпеген жағдай (ауру, жұмыссыздық) оларды тығырыққа тіреуі мүмкін.
Үлкен бюджеттік үлестің азық-түлікке жұмсалуы қоғамдағы денсаулық мәселелерін де ушықтыруы ықтимал. Артық шығын көбіне құнарсыз, арзан тамақ тұтынуға итермелейді, ал кей отбасыларда темекі мен алкогольге де қаражат кетеді. Бұл халықтың денсаулығына зиян келтіріп, ертеңгі күні аурудың көбеюіне, еңбекке жарамдылықтың төмендеуіне соқтырады.
Өңірлер мен әлеуметтік топтар арасындағы теңсіздік ұлғаяды. Табысы төмен өңір тұрғындары тапқан қаржысының бәрін күнкөріске жұмсап жатқанда, табысы жоғары орта өз өмір сапасын арттыруға мүмкіндік алады. Бұл аймақтық миграцияның күшеюіне (адамдар күнкөрісі жақсы жерге көшеді), қоғамда наразылық көңіл-күйдің өсуіне ықпал етуі мүмкін.
Экономикалық салдарлар: Халықтың тұтыну қабілеті негізінен азық-түлікпен шектелуі – экономиканың әртараптануына кедергі. Ішкі сұраныс тек негізгі тауарларға бағытталса, басқа салалар (өндірістік тауарлар, қызмет көрсету, технология, т.б.) баяу дамиды. Сонымен қатар, тұрмыстық заттардың біраз бөлігі шетелден әкелінетіндіктен, тұтыну шығынының көп бөлігі шетке кетіп, отандық өндірушілерге тиесілі үлес аз болады.
Жинақ пен инвестицияның төмендігі – экономикалық өсімге ұзақ мерзімде қауіп. Халықтың қаржысы артылмаса, банктер депозит тарта алмайды, бизнесті несиелеу мүмкіндіктері шектеледі. Керісінше, көп отбасы қажетті заттарын алу үшін несиеге жүгінеді, бұл тұрғындардың қарыз жүктемесін арттырып, қаржы жүйесіне қатер төндіреді.
Азық-түлікке жұмсалатын шығынның үлесі жоғары қоғамда адам капиталына инвестиция азаяды. Білім мен кәсіби дамуға қаржы жетіспеуі - болашақта еңбек өнімділігінің өспеуіне, экономиканың инновациялық әлеуетінің төмендеуіне алып келеді.
Халық табыстарын ұлғайту, өңірлердегі теңсіздікті азайту. Экономикалық саясаттың басты басымдығы – халықтың кірісін өсіру. Жалақыны көбейту, жаңа тұрақты жұмыс орындарын ашу, шағын бизнесті дамыту арқылы отбасылардың қаржылық мүмкіндігі артады. Сонымен бірге аймақтар арасындағы даму алшақтығын төмендету қажет: инфрақұрылым инвестициялары мен кәсіпкерлікті қолдау арқылы әсіресе оңтүстік және ауылдық өңірлердің экономикасын көтеру маңызды.
Бағаны тұрақтандыру және инфляцияны бақылау. Азық-түлік инфляциясын ауыздықтау – тұрғындардың әл-ауқатын жақсартудың негізгі шарттарының бірі. Үкіметке ауыл шаруашылығы өндірушілерін қолдап, азық-түлік нарығында тиімді бәсекелестік орта құру қажет. Монополиялар мен алыпсатарлыққа жол бермей, тарифтер мен бағалардың негізсіз өсуін тежеу арқылы негізгі тұтыну тауарларының қолжетімділігін қамтамасыз ету керек.
Әлеуметтік қолдау және кедейлікті төмендету. Халықтың тұрмысы нашар топтарын қолдауды күшейту керек. Ең төменгі жалақы мен зейнетақы мөлшерін ұлғайту, атаулы әлеуметтік көмекті тиімді көрсету арқылы табысы аз отбасылардың қаржылық жүктемесін жеңілдетуге болады. Кедейлікті қысқарту – тұтынудың құрылымын жақсартудың алғышарты, себебі тұрмысы түзелген сайын отбасы бюджетіндегі азық-түлікке кететін үлес те азаяды.
Салауатты және ұтымды тұтыну мәдениетін қалыптастыру. Халық арасында қаржылық сауаттылықты арттыру қажет. Отбасылық бюджетті тиімді жоспарлау, шамадан тыс қарыздан аулақ болу, қолдағы қаржының бір бөлігін жинақтап отыру әдетін дамыту маңызды. Сонымен қатар зиянды әдеттерден арылу – темекі мен алкогольді шектеу арқылы әр отбасы өз қаражатын үнемдей алады. Салауатты әрі санақты тұтыну дағдысы ұзақ мерзімде қоғамның әл-ауқатын арттырып, экономиканың тұрақты дамуына негіз болады.
Жоғарыда аталған шаралар кешені жүзеге асса, еліміздегі тұтыну шығындарының құрылымы біртіндеп жақсарары сөзсіз. Халық табысы өсіп, өмір сүру деңгейі көтерілген сайын қазақстандықтар да дамыған елдерге тән тұтыну үлгісіне көше бастайды – яғни азық-түлікке шамадан тыс шығындалмай, өз қаржысының едәуір бөлігін білімге, денсаулыққа, тұрғын үйге және өзге де сапалы өмір қамтамасыз ететін салаларға бағыттай алады. Бұл, өз кезегінде, қоғамның әлеуметтік әл-ауқаты мен ел экономикасының өркендеуіне зор ықпал етпек.
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға