Қазақ жауынгерінің даңқты жолы: Сағадат Нұрмағамбетов туралы сыр
Қазақ елінің туын тігіп, тұғырын бекемдеуде аңызға айналған тұлғалар аз емес. Солардың ішінде Сағадат Қожахметұлы Нұрмағамбетовтің орны ерекше: ол балалық шағында жетім қалып, жастайынан тағдырдың ауыр сынынан өтті, бірақ сол қайсарлықтың күшімен Ұлы Отан соғысының майдан даласында батыр атанды, ал кейін Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Қорғаныс министрі ретінде жаңа мемлекеттің әскери негізін қалады. Оның ерлігі мен даналығы қазақ халқының батырлық шежіресінде мәңгілік орын алды. Бүгін Сағадат Нұрмағамбетовтің балалық балғын шағынан бастап, тарихтың ең қилы кезеңдеріндегі ерліктері, Тәуелсіздік жылдарындағы қайраткерлік жолы мен бүгінгі ұрпаққа қалдырған өлшеусіз мұрасына, қызы Айсұлу Сағадатқызының әкесі туралы айтқан естеліктеріне шолу жасадық.
Батырдың балалық шағы
Сағадат Қожахметұлы Нұрмағамбетов 1924 жылы 25 мамырда Ақмола облысы Ақкөл ауданына қарасты Қосым ауылында (бұрынғы Трудовое, қазіргі Еңбек) дүниеге келді. Болашақ батырдың балалығы ауыр өтті – ол шыр етіп дүниеге келерден бір ай бұрын әкесі Қожахмет қайтыс болып, ал 1932 жылғы ашаршылық кезінде небәрі 7-8 жасында анасынан айырылып, тұл жетім қалды. Жетім қалған Сағадат пен әпкелерін ағасы Сағит бауырына басып, тәрбиелеп өсірді. Сағит соғыс басталғанда алғашқылардың бірі болып майданға аттанып, көп ұзамай 1941 жылы Псков түбіндегі шайқаста ерлікпен қаза тапты. Ағайын-туыстан айрылған Сағадат ерте есейіп, қайғылы оқиғалар жас Сағадаттың жігерін қайрап, өжет те алғыр болып өсті. Бала күнінде нағашы атасы Әлжан айтқан Қобыланды батыр, Алпамыс батыр жыр-дастандарын құмарта тыңдап, сол арқылы отансүйгіштік рухы қалыптасты. Мектепте озат оқып, екі сыныпты бір жылда бітірген зерек жас география мен тарих пәнінің мұғалімі болуды армандады. Замандастарының естелігі бойынша, жас Сағадат «жұмулы көзбен әлем картасынан кез келген нүктені дәл көрсететін» қабілетімен көзге түскен екен.
Ұлы отан соғысындағы ерлігі
1942 жылдың шілдесінде 18 жасар Сағадат Қызыл Армия қатарына шақырылып, Түрікменстандағы 1-Түркістан пулемет училищесін үздік тәмамдайды. 1943 жылдың сәуірінен бастап ол Ұлы Отан соғысының алғы шебінде пулемет взводының командирі ретінде шайқастарға қатысып, Кубань, Дон маңында, Молдавия жерінде, тіпті Одер мен Шпрее өзендері бойындағы қиян-кескі ұрыстардың бел ортасында болды. Ержүрек әрі шебер әскери қолбасшы ретінде көзге түскен жас офицер Украина, Беларусь, Польша жерлерін фашистерден азат етуге атсалысты. 1945 жылғы қаңтардың ортасында (Магнушев плацдармындағы шайқаста) пулемет ротасының командирі Нұрмағамбетов екі тәулікте жаудың 120 солдаты мен 12 атыс нүктесін жойып, кеңес әскерінің Польша жеріндегі Пилица өзенінен өтуіне жол ашты. Бір шабуыл кезінде станокты пулеметтің көздеушісі жарақаттанған сәтте, лейтенант Нұрмағамбетов пулеметті өзі қолына алып, жаудың екі бірдей шабуылын тойтарды және 65 фашистің көзін жойды. Маршал Георгий Жуков осы ұрыстарды өзі бақылап, ерекше көзге түскен Нұрмағамбетовті Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынған екен. Нәтижесінде 1945 жылдың 27 ақпанында небәрі 21 жастағы Сағадатқа Кеңес Одағының Батыры атағы беріліп, кеудесіне «Алтын Жұлдыз» медалі тағылды. Батыр өз естелігінде сол сәттегі толқынысын: «Қазақтың жетім баласына мұндай зор құрмет көрсетілгеніне сене алмадым. Әкем мен анам, Сағи ағам бұл жетістігімді көрсе екен деп ойладым» деп тебірене жазған.
1945 жылдың көктемінде капитан Нұрмағамбетов басқарған батальон Берлин қаласындағы соңғы ұрыстарға қатысып, Гитлердің рейхсканцеляриясын шабуылдаушылар құрамында болды. Қырғын соғыс салған бұл шайқастарда оның батальоны 100-ден астам жау әскерін жойып, 9 бекіністі талқандады, сондай-ақ 1560 герман солдатын тұтқынға алды. Берлин көшесіндегі кескілескен ұрыста майор Нұрмағамбетов алғаш рет ауыр жараланды. Ерекше ерлігі үшін Жеңіс күнінің дәл алдында, 1945 жылғы 8 мамырда оны екінші мәрте Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынды. Алайда қазақ жауынгеріне бұл жолы Батыр атағы бұйырмады – соғыс аяқталған соң, 1945 жылдың 31 мамырында Сағадат Нұрмағамбетовке Батыр атағының орнына Қызыл Ту ордені тапсырылды. Өскелең ұрпақ үшін бұл – оның қаншалық жанқияр ерлік көрсеткенінің айғағы: майдангер Нұрмағамбетов соғыс жылдары жеке өзі 500-ден аса дұшпанды жер жастандырып, 1000-нан астамын тұтқынға алған екен деп еске алады замандастары.
Соғыс аяқталған кезде Сағадат Нұрмағамбетов Берлинде жеңісті қарсы алды. 1946 жылы ол Мәскеудегі М.Фрунзе атындағы Әскери академияның тыңдаушысы болып, оны 1949 жылы абыроймен тәмамдады. Білікті офицер үлкен әскери жолды таңдады: оқуын бітірген соң Орта Азия әскери округінде полк командирі қызметіне жіберіліп, артынан түрлі штабтық және қолбасшылық лауазымдарда қызмет етті. Атап айтқанда, Қазақ КСР Азаматтық қорғаныс штабының бастығы, Орта Азия әскери округі қолбасшысының орынбасары сияқты жауапты міндеттер атқарды. 1980-жылдарға қарай генерал-лейтенант шеніндегі Нұрмағамбетов Кеңес Армесындағы ең жоғарғы лауазымдарға көтерілген қазақ генералының бірі болды – ол Венгрия жерінде орналасқан Оңтүстік әскерлер тобы қолбасшысының бірінші орынбасары дәрежесіне дейін жетті. Әскери білімін жетілдіруді де ұмытпай, КСРО Қарулы Күштері Бас штабы академиясының жоғары курсынан өтті. Сондай-ақ Сағадат Қожахметұлы қоғам өміріне де белсене араласқан: ол 1971 жылдан 1994 жылға дейін бірнеше дүркін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланып, 1989 жылы Қазақ КСР соғыс және еңбек ардагерлері кеңесінің төрағасы, Жоғарғы Кеңестегі Ардагерлер істері комитетінің төрағасы қызметтерін атқарды. Генералдың қайраткерлік қыры оның ел алдындағы борышын әскери салада ғана емес, әлеуметтік бағытта да адал атқарғанының көрінісі еді.
Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Қорғаныс министрі
КСРО тараған аумалы-төкпелі кезеңде Нұрмағамбетов жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ мемлекетін қорғауға бар күш-жігерін жұмсады. 1991 жылдың қазанында Қазақстан Президентінің Жарлығымен ол Мемлекеттік қорғаныс комитетінің төрағасы болып тағайындалды. Тәуелсіздік алғаннан кейін елде біртұтас ұлттық әскер құру міндеті тұрды. 1992 жылғы 7 мамырда, Қазақ елі Қарулы Күштерін құру туралы тарихи Жарлық шыққан күні, Сағадат Қожахметұлы тәуелсіз Қазақстан Республикасының тұңғыш Қорғаныс министрі болып бекітілді. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев сол уақытта жаңа әскерге қолбасшы болар жалғыз лайықты генерал ретінде Нұрмағамбетовті таңдағанын еске алады. Жаңа қызметінде қорғаныс ведомствосының басшысы жас мемлекеттің қорғаныс қабілетін нығайту жолында орасан еңбек сіңірді.
Тәуелсіздік жылдарының басында-ақ генерал Нұрмағамбетов ұлттық армияға қажетті офицер мамандарын шұғыл даярлап шығаруға кірісті. Кеңес дәуірінде өзге республикалардан келген көптеген офицерлер еліне оралғысы келді, ал кейбір бөлімдер командирсіз қалған қиын шақта, тәжірибелі қолбасшы әскери кадрларды ұстап қалу және жас қазақ офицерлерін өсіру ісіне баса мән берді. Ол өз естелігінде 1991 жылы Қазақстан жерінде қалған офицерлерге жаңа мемлекетке адал қызмет етуге шақырып, Президентпен ақылдаса отырып елде қалған әскери қызметкерлердің бетін бері қаратқанын жазады. Сонымен бірге, болашақ жоғары әскери кадрларды шетелде даярлау туралы шешім қабылданды. Нұрмағамбетовтің бастамасымен Ресей Федерациясының Бас штабымен келіссөз жүргізіліп, нәтижесінде жыл сайын қазақстандық 40 офицерді әскери академияларға, 250-300 офицерді әскери училищелерге оқуға жіберу туралы келісімге қол жеткізілді. Сол жіберілген офицерлердің көбісі кейін генерал шеніне дейін өсіп, жоғары лауазымдарға ие болды деп еске алады ардагер қолбасшы. Генерал олардың ішінен ең таңдаулыларын іріктеп, «елдің мүддесі үшін қызмет етер, қол бастар» азамат қылып шығаруға тырыстым дейді – бұл үміті толық ақталды. Сонымен қатар Нұрмағамбетов Алматыдағы жоғары жалпыәскери училищені күшейту қадамдарын жасап, оның басшылық қызметіне полковник Абай Тасболатовты тағайындады. Генерал жас подполковникке «Жігіттерді өсіресің және қазақтың баласын аласың» деп міндет жүктеп, отандық кадрларға жол ашты. Сол жылдары офицерлер құрамында «кіші лейтенант» шенін енгізу тәжірибесі қолданылды – бұл соғыс жылдарында да әскердегі құрамды тез толықтыру тәсілі болатын. Генерал-майор А.Тасболатов ұстазы Сағадат Нұрмағамбетов осы тәсілді тәуелсіз Қазақстанның әскери саласын нығайтуда сәтті қолданып, тиімді реформа жүргізе білгенін жоғары бағалайды.
Нұрмағамбетовтің көреген басшылығымен қысқа мерзім ішінде Қазақстан Қарулы Күштері ұйымдасқан құрылымға ие болды. Ол әскердегі тәртіп пен жауынгерлердің жағдайына да ерекше көңіл бөлді – сарбаздарды «өз ұлындай не бауырындай сүю, халін біліп, мейірімді сөз айту – олар үшін өміршең бұлақпен тең» деп санайтын. 1994 жылы ел Президентінің Жарлығымен Сағадат Қожахметұлына Қазақстан Республикасының «Халық Қаһарманы» атағы мен №1 «Алтын Жұлдыз» белгiсi табыс етілді. Бұл – оның тәуелсіз Қазақстан қорғанысын қалыптастырудағы теңдессіз еңбегінің жемісі еді. 1995 жылдың қарашасында Нұрмағамбетов денсаулығына байланысты армия генералы шенінде отставкаға шығып, сол уақыттағы Президент Н.Назарбаевтың әскери кеңесшісі болып тағы бір жылдай қызмет атқарды.
Сағадат Нұрмағамбетов саналы ғұмырын әскери қызметке арнаумен қатар, қоғам өміріне де белсенді атсалысты. Кеңес дәуірінде жоғары әскери лауазымдарда жүріп, 1971–1994 жылдары Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды. 1989 жылы Қазақ КСР Соғыс және еңбек ардагерлер кеңесінің төрағасы, Жоғарғы Кеңес жанындағы Қарулы Күштер ардагерлері мен мүгедектері істері комитетінің төрағасы қызметтерін атқарды. Тәуелсіздік жылдарында да ардагерлер ұйымдарына қолдау көрсетіп, жас офицерлерге ақылшы аға болды. Отан алдындағы адал қызметі үшін Алматы, Астана (Тұңғыш Президент тұсындағы атауы – Ақмола/Астана) және туған өлке Ақмола облысы мен Ақкөл ауданының құрметті азаматы атанды. Сонымен бірге, отставкаға шыққан соң Қазақстан Республикасының Президентіне кеңесшілік қызметін атқарып, еліміздің қорғаныс саясатына байланысты ақыл-кеңесін айтты.
Айсұлу Сағадатқызы: Дәл сол сәтте Қорғаныс министрі болуға лайық адам болмады
Әскери киім киіп армияда жүру әкем үшін өмірінің мәні еді. Ауылдан соғысқа кеткен сәттен бастап, бүкіл өмірі армияда өтті. Оны қолпаштап, қолдайтын адам болмады. Сол себептен әкеміз өз күшімен, өз еңбегімен, өз талабымен үлкен жетістіктерге жетті. Бірақ өзінің басынан өткен қиындықтарды есіне алып, сарбаздарға қолынан келгенше қошлдау көрсететін.
«Зейнетке шыққан күні Ақкөлге кетем, сол жаққа көшем» дейтін. «Ол жердің ауасы да, табиғаты да бөлек» дейтін. Ауылға барып келгенде көңілді болып, бақытты болып оралатын.
Дәл сол сәтте Қорғаныс министрі болуға лайық адам болмады. Менің әкем болғандықтан бұлай айтып тұрғаным жоқ. Қазақстанда ол кісінің деңгейіндегі тұлға болмады. Әкемді еліміз ғана емес, Кеңес Одағына мүше елдердің барлық министрлері жеке танитын. Танып қана қоймай үлкен құрметпен қарайтын. Өйткені, жаңағы министрлердің ішінде соғысқа қатысқан жалғыз министр еді. Бұдан бөлек оның адамгершілігі мен адалдығы көпшілікке аян.
Ата-анамыз бізді бала кезден еңбекке баулып, тәртіпке үйретті. Тәрбиемізбен анамыз айналысатын, әкемізді сирек көретінбіз. Сол көрген сәттердің өзінде әкем мені алдына алып, ерекше еркелететін. Жұмыста қатал болғанымен әкем үйде өте мейірімді және көңілді болатын. Біздің үйде кешігу деген түсінік атымен жоқ болатын. Қонаққа дәл айтылған уақытқа баратынбыз. Балаларының «Әке, бәрібір қонақтар кешігеді» деген сөзіне құлақ аспайтын.
Ол әрдайым «Мен бақытты адаммын» деп айтатын. «Барлық армандары орындалған адаммын» дейтін. «Өте ауыр балалық шақты көрдім, кейін соғыс бардым, осы зобалаңнан аман қалдым, өз еліме абыроймен қызмет еттім» дейтін.
Әскери қызметімен қатар шығармашылықпен айналысқан
Генерал Нұрмағамбетов әскери қызметімен қатар шығармашылықпен де айналысып, өз өмірінің тәжірибесі мен толғаныстарын қағаз бетіне түсірген. Ол бірнеше кітаптың авторы: соғыс және ел қорғау жолындағы естеліктерін қамтитын «Лицом к огню», «Мой передний край», «От огненных лет до суверенной армии», «А в памяти нет тишины» сияқты туындылары жарық көрді. Бұл еңбектерінде батыр ғұмыр жолының ең өртке толы кезеңдері мен тәуелсіз армия құрылған сәттерін шынайы суреттеп, кейінгі буынға өнеге қалдырды. Сағадат Қожахметұлының жүзден аса жорық жолын өз қолымен жазып қалдырған мұрасы отаншылдық пен ерлік рухын дәріптейтін баға жетпес құндылық. Оның құрметіне Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясы түсірген «Сағадат Нұрмағамбетов. Соңғы сұхбат» атты деректі фильм 2016 жылы Севастополь қаласында өткен халықаралық кинофестивальде «үздік портреттік очерк» жүлдесін жеңіп алды. Бұл – елінің ардақты перзентінің өмір жолы өнер туындысына айналып, кең аудиторияның құрметіне бөленгенінің айғағы.
Марапаттары мен медальдары
КСРО дәуіріндегі марапаттары: Сағадат Нұрмағамбетов – Кеңес Одағының Батыры (1945) алтын жұлдыз иегері. Сонымен бірге кеудесіне екі бірдей Ленин ордені, «Қызыл Ту» және I дәрежелі «Отан соғысы» ордендері, екі мәрте берілген «Қызыл Жұлдыз» ордені тәрізді тағы көптеген жауынгерлік наградалар тақты. Оған қоса жауынгерлік ерліктері үшін «Берлинді алғаны үшін», «Варшаваны азат еткені үшін», «Германияны жеңгені үшін» медальдарынан бастап, мерейтойлық және еңбек наградаларына дейін ие болды.
Қазақстан Республикасының марапаттары: Тәуелсіз Қазақстанның ең жоғары дәрежелі ерекшелік белгісі – «Халық Қаһарманы» атағының тұңғыш иегері (1994). Сонымен бірге «Отан» ордені (1994) және Қазақстанның мерейтойлық медальдары табыс етілді. 1993 жылы жаңадан белгіленген «Армия генералы» әскери атағы беріліп, Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің алғашқы толық генералы атанды.
Әскери қайраткер ретінде Нұрмағамбетовтің еңбегі басқа елдерде де жоғары бағаланды. Ресей Федерациясы оны екі мәрте «Достық» орденімен және Жуков медалімен марапаттады. 2004 жылы Украина президентінің жарлығымен III дәрежелі Богдан Хмельницкий ордені мен «Отанда қорғаушысы» медалі берілді. Польша Республикасы «Алтын Құрмет Кресті» және «Pro Memoria» медалімен наградтады. Сонымен қатар Болгарияның I дәрежелі «9 қыркүйек 1944» ордені, Моңғолияның «Жеңістің 30 жылдығы» медалі сияқты шетелдік марапаттарға ие болды. Сағадат Нұрмағамбетовтің есімі ел ішінде ғана емес, шет мемлекеттерде де құрметпен аталатынын оның осы жоғары наградалары айғақтайды. Сондай-ақ, ол Қазақстанның және бірқатар шетел қалаларының Құрметті азаматы болды (Алматы, Нұр-Сұлтан, Донецк және т.б.)
Бауыржан Момышұлы «сыпайы генерал» деп атаған
Замандастары Сағадат Нұрмағамбетовті тек қаһарман жауынгер ғана емес, терең адамгершілігі бар, қарапайым және сыпайы тұлға ретінде сипаттайды. Кеңес Одағының Батыры, даңқты жазушы Бауыржан Момышұлы өзінен кейінгі інілері туралы естеліктерінде Нұрмағамбетовті әрдайым «сыпайы генерал» деп атаған екен. 1980 жылдары бірге қызметтес болған полковник Қазбек Мәмсүров батыр ағаны алғаш көрген сәтін: «Ол кісі қатал тәртіпті талап ететін, бірақ жүрегі жұмсақ, қарамағындағы солдаттардың жағдайын сұрап, қажетіне дейін көңіл бөлуге дайын тұратын» деп еске алады. Расында да, өзінің биік лауазымына қарамастан, генерал бәрімен қарапайым тіл табысып, кішіпейіл бола білген. Шәкірттері мен қызметтестері оның адамгершілік болмысын ерекше құрметтейді – генерал Абай Тасболатов ұстазы Сағадат Қожахметұлының әр қызметкерінің аты-жөнін түгел жаттап, туған күндерінде телефон арқылы құттықтап отыратын ізгі дәстүрін айтып, таңданысын білдіреді. Мұның өзі қарамағындағыларға демеу беріп, ұжымда жылы атмосфера қалыптастырудың тамаша үлгісі еді.
Халық қаһарманының есімі бүгінгі ұрпақ санасында да аса қадірлі. Ел тәуелсіздігінің кейінгі онжылдықтарында Нұрмағамбетовті ұлықтау мақсатында көптеген шаралар атқарылды: Қазақстанның ірі қалаларында батырдың атында көшелер пайда болып, ескерткіш-мүсіндер мен мемориалдық тақталар орнатылды. 1999 жылы елордада құрылған республикалық «Жас ұлан» әскери мектебіне армия генералы Сағадат Нұрмағамбетов есімі беріліп, жас өркендер оның өнегесімен тәрбиеленуде. Алматыдағы Құрлық әскерлері әскери институты мен Щучинскідегі сержанттар оқу орталығы да батырдың атын иеленген. 2013 жылы 89 жасында дүниеден өткен ардагер қолбасшының жарқын бейнесі ел жадынан өшкен жоқ – жыл сайын Жеңіс күні мен өзге де мерекелерде ол туралы жылы лебіздер айтылып, ерлігі үлгі етіледі. 2014 жылы Алматыда генералдың 90 жылдығына орай әскери-патриоттық шаралар өткізіліп, 2024 жылы республика көлемінде оның ғасырлық мерейтойы атап өтілді. Бұл ретте, «Сағадат Нұрмағамбетов – қайтпас қайсарлық пен отансүйгіштіктің символы» деп бағалайды замандастары. Шын мәнінде, Сағадат Қожахметұлының өнегелі өмірі мен ерен еңбегі бүгінгі және келешек ұрпақты елге адал қызмет етуге шабыттандыратын мәңгілік мұра болып қала бермек.
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға