Қандай балалар суицидке барады? Психолог түсіндіріп берді

Суицид мәселесі бүгінде әлемдік деңгейде ең өзекті және күрделі тақырыптардың бірі болып отыр. Әсіресе, балалар мен жасөспірімдер арасындағы өз-өзіне қол жұмсау әрекеттерінің көбеюі қоғамда алаңдаушылық туғызуда. Бұл құбылыс тек отбасылық қиындықтар немесе психологиялық ауыртпалықтар ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік, мәдени және білім беру салаларына тікелей әсер етеді. Осы ретте El.kz ақпарат агенттігінің тілшісі  «Өркен» балалардың әл-ауқатын арттыру ұлттық ғылыми практикалық институтының Ғылыми-әдістемелік бөлімінің жетекші қызметкері міндетін атқарушы Сағым Нағашыбаевамен балалар мен жасөспірімдер арасындағы суицидтің себептері, оның алдын алу шаралары және тағы да басқа бірнеше мәселе аясында әңгімелесті.

Балалар мен жасөспірімдер арасындағы суицидтің негізгі себептері

Сағым Нағашыбаева бүгінде балалар мен жасөспірімдер арасындағы суицидтің өсуі қоғам үшін алаңдатарлық өте өзекті мәселеге айналып отырғанын айтып, бұл жағдайдың орын алуының бірнеше негізгі себебін атап берді.

Біріншіден, оған психологиялық қысым мен стресс әсер етеді. Ол оқу үлгерімі немесе отбасы жағдайына байланысты болуы мүмкін. Екіншіден, қоғамдағы әлімжеттік мәселесі және қысымның болуы. Қоғамдағы әлімжеттік жағдаяттарының  өршуі мектеппен қоғамдық орындардағы балалардың өзін-өзі бағалауын төмендетеді және дәрменсіздік сезімін арттырады. Үшіншіден, эмоционалды жетілудің жеткіліксіздігі. Балалар мен жасөспірімдер кейде өз сезімдерін жеңе алмайды немесе оларды білдіруден қысылады. Эмоционалды қиындықтарды қалай жеңуге болатынын білмей, олар өздерін шектейді. Төртіншіден, психикалық денсаулық мәселелері. Депрессия, мазасыздық және басқа психологиялық бұзылулар жүктілік кезінде анықталмайды немесе емделмейді. Бесіншіден, отбасы мен қоғамдық жағдай арасындағы сәйкессіздік. Отбасында бірін-бірі қолдаудың болмауы, сонымен қатар ата-ана баланың жағдайына немқұрайлы қарауы немесе олардың эмоционалды қажеттіліктерін түсінбеуі үлкен әсер етеді. Қоғамда балалардың психикалық денсаулығына теріс әсер ететін көзқарастар болуы мүмкін, - деді ол.  

Психолог маманның сөзінше, келесі ретте мәдени және әлеуметтік факторларды атап кетуге болады. Қоғамда көтерілетін мәселелер, әсіресе психикалық денсаулық туралы алаңдаушылық тудырады. Кейбір эмоциялардың көрінісі дөрекілік ретінде қабылдануы мүмкін. Жетіншіден, кемелдікке ұмтылу және өзімен салыстыру. Қазіргі жағдайда балалар өздерін басқалармен салыстырады. Қоғамдағы «сәттілік мәдениеті» олардың сәтсіздікке ұшырауына әсер етеді. Сегізіншіден, еліктеу факторлары. Суицид туралы кеңінен хабарлау басқа жасөспірімдерге әсер етуі мүмкін. Бұл «Вертер эффектісі» деп аталады.

Осы орайда Сағым Көпбайқызы аталған мәселелерді шешу жолына да тоқталды.

Психикалық денсаулықты нығайту, яғни балаларға әрбір мектепте психологиялық кеңес беріп, қолдау көрсету керек. Эмоционалды тұрақтылықты дамытып, отбасылық қарым-қатынасты жақсарту, буллингке қарсы шараларар қолдану арқылы қоғамдық сананы арттырған жөн. Суицидтің алдын алу туралы ақпарат тарату және осы тақырыпты талқылау қажет, - деді сарапшы.

Суицидке әсер ететін басты әлеуметтік факторлар

Сонымен қатар психолог маман суицид қаупіне әсер ететін бірнеше негізгі фактор бар екенін айтты.  

Соның бірі – әлеуметтік факторлар. Оған саяси және экономикалық тұрақсыздықты атап кетуге болады. Көбіне 15-24 жас, 40-60 жас аралығындағы азаматтар ұшырап жатады. Одан кейін отбасылық жағдайы, тәрбиенің ерекшеліктері. Атап айтқанда, ажырасу, баласыздық, эмоционалды, жыныстық және физикалық зорлық-зомбылық эпизодтары, ата-аналардың ерте қайтыс болуы, ата-аналардың ерте ажырасуы, қамқорлықтың болмауы, қатал тәрбие кіреді. Келесісі – мінез бен тұлғаның ерекшеліктері. Яғни максимализм, ұсыныстың жоғарылауы, өзін-өзі бағалаудың жеткіліксіздігі, тым жоғары, тым төмен немесе тұрақсыз болуы, созылмалы қанағаттандырылмаған қажеттіліктер, тұрақты немесе ситуациялық (мысалы, шамадан тыс жұмыс) эмоционалды тұрақсыздық және көңілсіздікті жеңе алмау) жатады, - деді ол.  

Сағым Нағашыбаеваның ойынша, жеке тұлғаның суицидтік мінез-құлқының бірнеше қауіп факторы бар. Олар:

- отбасылық фактор (ата-аналардың депрессиясы, балалық шақтағы жарақаттар, созылмалы қақтығыстар, дисгармониялық тәрбие);

- эмоционалды бұзылулар (ең алдымен депрессия);

- медициналық фактор –  (созылмалы соматикалық немесе психикалық аурулар);

- психикалық аурулар (маскүнемдік, нашақорлық, уытқұмарлық, шизофрения);

- әлеуметтік модельдеу (БАҚ суицидін көрсету, олардың әдеби шығармалардағы бейнесі).

Балалардың мінез-құлқында қандай өзгерістер орын алады?

Сағым Көпбайқызы суицидке бейім балалардың мінез ерекшелігінде өзгерістерді мүмкіндігінше ертерек байқау қоғам үшін өте маңызды деген пікірде.  

Уақтылы көмек көрсету олардың өмірін сақтауға әсер етеді. Психологиялық тұрғыдан алғанда, мұндай балалардың қылық әрекеті ең көп кездесетін өзгерістерге ие.  Олар: Эмоционалды өзгерістердегі депрессияның белгілері: депрессиялық көңіл-күй, ештеңеге қызығушылықтың болмауы. Сенімсіздік сезімі: болашақта жақсы нәрсе күту. Айқын эмоционалды тұрақсыздықтың болуы: жылау, ашуланшақтық немесе көңіл-күйдің өзгеруі білінеді. Әлеуметтік қамсыздандыру. Өзіне жақын адаммен жақын болса, ал қазір жалғыз болуды армандайды. Отбасы мүшелерімен қарым-қатынасты жақсарту керек. Мектептегі немесе үйдегі қылық әретекттерін қайта тәрбиелеу. Қауіпті әрекеттер: Өзін-өзі бағалаудың төмендігі: Өлім туралы өлшем: «менсіз олар жақсы болады» немесе «мен бұл өмірден кетемін» деген ойлардың мазалауы. Физикалық белгілер: Ұйқының бұзылуы, мазасыздық орнауы, «неге?» деген сұраққа жауап таба алмау. Тамақтану ережелерін өзгерту (тым аз немесе тым көп тамақтану). Шаршау немесе әлсіздік сезімі байқалады, - деп атап өтті ол.

Сондай-ақ сарапшы суицидке бейімділікті ерте сатысында анықтау әдістеріне де тоқталды.

Баланың ойлары мен сезімдерін түсіну үшін оның эмоционалды күйі туралы ата-ана ойлану керек. Денеде болып жатқан өзгерістерге назар аударыңыз. Баланың салған суреттері немесе түскен суреттері оның ішкі әлемін көрсете алады.  Егер сіз баланың суицидтік ойларға бейім екеніне күмәндансаңыз, балалар психологына немесе психотерапевтке хабарласыңыз. Баланың психологиялық жағдайын уақытылы анықтау және түзету, оның жағдайын жақсартып, өмірге деген қызығушылығын қалпына келтіре алады, - деді Сағым Көпбайқызы.

Интернет және әлеуметтік желілердің әсері

Қазіргі таңда интернет пен әлеуметтік желілердің балалардың психологиялық жағдайына әсері өте өзекті мәселенің қатарында. Бұның әсерін кейіпкеріміз екі түрлі, оң және теріс (пайдалы және пайдасыз) деп бөліп, қарастырды. Атап айтқанда, оның мынадай пайдалы әсерлері бар:  

Білімге ұмтылу. Балалар интернет және нейро жүйелер арқылы әртүрлі тақырыптар бойынша ақпарат алады және білімдерін тереңдетеді. Сонымен қатар, онлайн курстармен білім беру платформалары, ғылыми және танымдық бейнелер олардың интеллектуалды дамуына ықпал етеді. 

Шығармашылық қабілеттерін дамыту. Шығармашылық қабілеттерді дамыту – бұл адамның жаңа, ерекше және креативті нәрсе жасаудағы әлеуетін ашу және жетілдіру процесі. Балалар мен ересектерде шығармашылық қабілеттер стандартты емес мәселелерді шешуге, өз ойын білдіруге және өмірдің кез келген аспектісіне қызықты тәсілдер табуға көмектеседі. Ақыл-ойдағы идеяларды, бейнелер мен жағдайларды ұсына білу арқылы бейнелі ойлауды дамытады. Қиялға негізделген жаңа нәрсе жасау мүмкіндігін арттырады. Жаңа бастама жасауға мүмкіндік бар. Мәселелерді шешуге немесе идеяларды жүзеге асыруға жаңа тәсілдерді инновация арқылы қолдануына болады.

Шығармашылық қабілеттерін дамыту – бұл адамның жаңа, түпнұсқа және креативті құру әлеуетін ашу және жетілдіру процесі. Балалар мен ересектерде шығармашылық қабілеттер стандартты емес мәселелерді шешуге, өз ойын білдіруге және өмірдің кез-келген аспектісіне қызықты тәсілдер табуға көмектеседі.

Шығармашылықты дамыту:

Бейнелі ойлау. Ойдағы идеяларды, бейнелер мен жағдайларды елестете білу. Қиял. Қиялға негізделген жаңа нәрсе жасау мүмкіндігі. Бастамашылық: шығармашылық жобаларды қабылдауға және өз идеяларыңызды ұсынуға деген ұмтылыс. Инновация мәселелерді шешуге немесе идеяларды жүзеге асыруға жаңа тәсілдерді қолдану. Соның бірі балалар мен ересектердегі шығармашылық қабілеттерді дамыту әдістеріне бағытталған. Мәселен, сурет салу, мүсіндеу, қолөнер моториканы, түс қабылдауды және қиялды дамытады. Музыкалық аспаптарда ойнау немесе вокал есту, ритақ және эмоционалды экспрессияны жаттықтырады. Шығармашылықты дамытудың артықшылықтары: Когнитивті дағдыларды жетілдіру (есте сақтау, ойлау, сөйлеу). Өзіне деген сенімділікті арттыру. Ойлаудың икемділігі және өзгерістерге бейімделу қабілеті. Өмірде және кәсіпте стандартты емес тәсілдерді табу мүмкіндігі. Шығармашылықты дамыту-бұл өмірді жарқын ететін және адамға өзінің толық әлеуетіне жетуге көмектесетін қызықты процесс болады.

Психолог маман ата-аналардың балалармен қарым-қатынасы олардың эмоционалды және психикалық денсаулығына әсер зор екенін айтады.

Олар өзін-өзі бағалауды қалыптастыруға, қиындықтарды жеңе білуге және болашақта салауатты қарым-қатынас орнатуға әсер етеді. Отбасында баланы ата-ананың қолдауының, сүйіспеншілігінің, түсінушілігінің болмауы баладағы жалғыздықпен үмітсіздік сезімін тудыруы мүмкін. Қайғылы салдарға әкелуі мүмкін, - деді ол.  

Сағым Көпбайқызының атап өткен ата-аналардың жиі жасайтын қателіктеріне мыналар жатады:

Эмоционалды салқындық немесе баланың сезімін елемеу. Егер ата-аналар баланың тәжірибесіне назар аудармаса, оны қолдамаса, бұл депрессия мен мазасыздық жағдайына әкелуі мүмкін. Шамадан тыс бақылау немесе қатаң жазалаулар, ата-аналар тарапынан баланың әр қимылын басқару баланың жеке шекарасына өту, олардың бостандығын шектегенде, бұл дәрменсіздік пен шешім қабылдай алмау сезімін тудыруы мүмкін.

Сын және қорлау. Үнемі сөгіспен айыптау баланы қорлау болуы мүмкін. Сонымен қатар, отбасында ата-анамен бала арасындағы отбасылық қарым-қатынастың болмауы да мәселе. Ата-аналар проблемаларды талқыламаса және баланың өміріне араласпаса, олар өздерін жалғыз және қажетсіз сезінуі мүмкін.

Мәселені жоққа шығару немесе бағаламау. Кейде ата-аналар жұмысбастылық салдарынан баланың депрессия белгілерін немесе басқа психологиялық көңіл-күйіндегі қиындықтарды байқамайды. Баланың көңілсіз екендігін байқаса да мойындамайды. Баланың психологиясындағы бұзылыс жағдайдың нашарлауына әкелуі мүмкін.

Ата-аналардың балаларын тыңдауы, қиын сәттерде оларға қолдау көрсетуі және жағдаяттарды шешудің дұрыс жолдарын үйретуі өте маңызды. Қиындықтар туындаған жағдайда, ата-аналар ықтимал қайғылы оқиғалардағы салдардың алдын алу үшін мамандардан (психологтар немесе психотерапевтер) көмек сұрауы керек.

Мектептің, мұғалімдер мен сыныптастарының рөлі қандай?

Сағым Нағашыбаеваның сөзінше, білім ошақтарындағы, психоэмоционалды әл-ауқатты қолдауға және суицидтің алдын алуға мұғалімдер мен сыныптастардың рөлі де өте маңызды. Әсіресе, мектеп – бұл балалар білім алатын орын ғана емес, сонымен бірге маңызды әлеуметтік кеңістік. Мектепте балалар басқалармен қарым-қатынас жасауды үйренеді, өзін-өзі бағалауды қалыптастырады және олардың кейінгі өмірін анықтайтын құндылықтарды игереді.

Мектеп пен мұғалімдердің рөлі:  Білім беруді қолдау және қауіпсіз атмосфераны құру. Мұғалімдер мен мектеп қызметкерлері барлық балалар үшін ыңғайлы, инклюзивті және қауіпсіз атмосфераны құруы керек, мұнда әр бала өзін қорлаудан, кемсітушіліктен немесе зорлық-зомбылықтың басқа түрлерінен қорғалған сезінеді.

Мәселелерді ерте анықтау керегін ескеру. Мұғалімдер баланың мінезіндегі өзгерістерді байқай алады (мысалы, оқудағы қиындықтар, оқшаулану, агрессия немесе қайғы) және уақытында ата-аналардан немесе мамандардан (психологтар, әлеуметтік қызметкерлер) көмек сұрай алады. Уақтылы араласу үлкен проблемалардың алдын алады.

Эмоционалды және психологиялық сауаттандыру/оқыту. Қазір көптеген мектептер психоэмоционалды оқыту және әлеуметтік құзыреттілікті дамыту бағдарламаларын енгізе бастады, бұл балаларға төтенше шараларға жүгінбестен проблемаларды шешуге көмектеседі. Қиын сәттерде қолдау көрсету. Оқушыларының әл-ауқатына шын жүректен қызығушылық танытатын мұғалімдер балалар үшін қиын сәттерде қолдау сұрай алатын маңызды тұлғалар бола алады.

Сыныптастардың рөлі: Қолдау және достық қарым-қатынас жасау. Сыныптастарымен қарым-қатынас баланың әлеуметтік бейімделуінде маңызды рөл атқарады. Достық пен қолдау балаға құнды және маңызды. Кем дегенде бір досыңыздың болуы депрессия мен суицидтік ойлардың пайда болу қаупін айтарлықтай төмендетуі мүмкін.

Қорқыту және оның әсері. Кейде, сыныптастарымен қарым-қатынас қолдау көрсетуі де, зиян келтіруі де мүмкін. Қорқыту, қорлау және мазақ ету баланың психоэмоционалды проблемаларына әкелуі мүмкін. Балалардың басқалардан қолдау алып қана қоймай, қорқытуды өз бетінше танып, оған қарсы тұруы маңызды.

Баланың өзін-өзі бағалауға әсері, мектеп оқушыларында кездеседі. Әсіресе жеткіншектік кезеңде, өзін-өзі бағалау көбінесе құрдастарының оларды қалай қабылдайтынына байланысты қалыптасады. Сыныптастарының бағалауы мен мойындауы өзіне деген сенімділікті дамытуда немесе керісінше, сенімсіздікте шешуші рөл атқаруы мүмкін.

Осылайша, мектеп пен сыныптастар баланың өмірінде жағымды да, жағымсыз да рөл атқара алады. Мектепте жағымды және қолдау ортасын құру, балаларды өзара көмек пен бір-біріне құрметпен қарауға үйрету, сондай-ақ мұғалімдер мен мектеп психологтарының назары оқушылардың психоэмоционалды проблемаларының пайда болу қаупін едәуір төмендетуі мүмкін.

«Психологиялық білім беруді» міндетті пән ретінде енгізу керек пе?

Психолог маман мектептерде, колледждерде және университеттерде «психологияны оқыту» маңызды және пайдалы болады деп есептейді.

Неліктен психологиялық білім беру қажет? Эмоционалдылар сауаттылық қажет. Оқушылар мен студенттер өз сезімдерін тануды, түсінуді және дұрыс білдіруді үйренеді.Бұл дәрі-дәрмектер стресспен, депрессиямен және эмоционалды бұзылулармен күресуге көмектеседі, - деді Сағым Нағашыбаева.

Сонымен қатар ол суицидтің алдын алуға әсер етеді. Көптеген адамдар мұндай әрекеттерді жасайды, өйткені олар өз сезімдерімен бөліскісі келмейді немесе көмек сұраудан қорқады. Психологиялық білім қиындықтарды қалай жеңуге болатынын үйретеді.

Қарым-қатынас дағдыларын дамыту: Басқалармен сенімді қарым-қатынас орнату, жанжалдарды шешу және Эмпатияны дамыту мәселелерін қарастырады. Бұл қорқытудың алдын алуға көмектеседі.

Қолдау көрсетуді қалыптастыру: Мектептер мен университеттердегі психологтар мен оқытушылар оқушыларды қалай ынталандыру керектігін жақсы біледі. Оқушылар өз білімдерін өздеріне зиян келтірмей пайдалана алатынын түсінеді. Артықшылықтары және алдын алу шараларымен жұмыс жасау.  Жастарға ұзақ әсер етуі. 

Сабақтың мазмұны қандай болуы керек?

Негізгі тақырыптар: Эмоционалды интеллект. Стресс пен мазасыздықпен күресу. Суицидтің белгісі: симптомдарды ашу және көмек көрсету.

Практикалық жаттығулар: Тыныс алу және релаксация әдістері.

Қарым-қатынасты ұйымдастыру және мәселелерді шешу. Психологиялық қолдау тәсілі.

Мамандарды тарту: Егер кәсіби психологтар мен жаттықтырушылар оқушылар мен студенттерге сабақ өткізсе, нәтиже тиімді болады.

Кедергілер және оларды шешу жолдары:

Мамандардың жетіспеушілігі:

Кедергілер және оларды шешу жолдары:

Мамандардың жетіспеушілігі:

Санымен сапалық құрамын көбейту:

Қаржылық шығындар:

Бюджеттік және мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыруға қажетті ресурстармен қамтамасыз етіңіз.

Қорыта айтқанда: «Психологиялық білім» жастардың психикалық денсаулығын нығайтуға, суицидтің алдын алуға және қоғамдағы психологиялық қауіпсіздікті арттыруға мүмкіндік береді. Бұл білім беру жүйесін дамытудағы маңызды және тиімді қадам болып саналады.

Психологтың суицидке қатысты мәселеге тап болуы

Сағым Нағашыбаева Республикалық сарапшы психолог ретінде өзіне-өзі қол жұмсаушылардың мәселерімен жие ұшырасатынын айтты.

Есептік көрсеткіштерді жантанушы маман ретінде құпиялылықты сақтаймын, ол менің міндетім. Кез келген өзіне-өзі қол жұмсаушы өмірден өз орнын табуда. Себебі, арнайы мамандармен бірлесе отырып өз қызметімді атқарамын. Эксперимент бойынша, сырттай бақылап-байқап отырамын. Арнайы мамандармен үнемі байланыста боламын. Өйткені, клиентімнің психологиялық жай-күйі мен үшін өте маңызды, - деді маман.

Сағым Көпбайқызы міндетті түрде психодиагностикалау жұмыстарын жүргізіп, ол клиенттің психологиялық жай-күйін анықтап, автопортретін құратынын айтты. Оған қоса арнайы мамандармен бірлесе отырып, суицидті қоғамнан мүлдем тоқтатпаса да алдын алып, күресіп жатқандарын тілге тиек етті.

Суицидті ешкім тоқтата алмайды, өмір бойы тоқтаған емес. Суицид мәселесі шет елген келген еліктеушіліктен және психологиялық нормадан ауытқу салдарынан пайда болады. Психотерапевт және невропатолог сонымен қатар нарколог және тағы да басқа мамандарды қоса отырып өзіне-өзі қол жұмсаушылардың тығырыққа тірелуінен шығару жолдарын қарастыру керек, - деп ойын жеткізді.

Қандай ұзақ мерзімді стратегиялар құруды ұсынады?

Сағым Нағашыбаева балалардың психоэмоционалды әл-ауқатын шешу және ұзақ мерзімді кезең ішінде (10-20 жыл) суицидтің алдын алу үшін білім беру, әлеуметтік, психологиялық және заңнамалық шараларды қамтитын кешенді тәсілді енгізу қажет деп ойлайды. Осылайша сарапшы маман бұл мәселені шешуге көмектесетін бірнеше негізгі стратегияларды атады.

Мектептерде психоэмоционалды білім беру бағдарламасын құру және дамыту

Эмоционалды сауаттылықты оқыту: мектептің эмоционалды интеллект пен қарым-қатынас дағдыларын дамытуға арналған тұрақты сабақтар бағдарламасына кіріспе. Бұл балаларға эмоцияларын тануға және басқаруға, сондай-ақ қақтығыстарды конструктивті түрде шешуге көмектеседі.

Мектептегі психологиялық қолдау: балалардың мектеп психологтары мен әлеуметтік қызметкерлеріне үнемі қол жетімділігін қамтамасыз ету, мұғалімдерге психологиялық қолдау бойынша тұрақты тренингтер өткізу.

Балалар мен жасөспірімдерді стресс пен депрессиямен күресу әдістеріне үйрету: балаларға мазасыздық, депрессия және басқа психоэмоционалды мәселелермен күресу әдістерін үйрету бағдарламаларын оқу жоспарына енгізу.

Ата-ана тәрбиесін қолдау

Ата-аналарды оқыту: «Өркен» балалардың әл-ауқатын арттыру ұлттық ғылыми практикалық институтының Ата-аналарды қолдау орталығы балаларды тәрбиелеуде ата-аналарды психологиялық-педагогикалық әлеуметтік құзіреттіліктерін арттырып, мәдениетін дамытуда, қолайлы білім беру мен ортасын қамтамасыз ету үшін білім беру ұйымдарында оқу – ағарту министрлігімен бірлесе отырып, министр Бейсембаев Ғани Бектайұлының инициативасы бойынша, балалардың психоэмоционалды әл-ауқаты, тиімді қарым-қатынас, өзін-өзі бағалауды дамыту және салауатты отбасылық қарым-қатынас мәселелері бойынша, ата-аналарға арналған курстар мен тренингтер ұйымдастырылған.

Ата-аналарға психологиялық көмек: ата-аналарға, әсіресе отбасында қиын жағдайларға, соның ішінде жеткіншектермен проблемаларға тап болғандарға психологиялық көмектің болуын қамтамасыз етуді қарастыру.

Ата-аналардың стрессті азайту бағдарламалары: ата-аналарға өздерінің стресстері мен эмоционалдық қиындықтарымен күресу үшін ресурстармен қамтамасыз ету маңызды, өйткені бұл олардың балаларына қолдау көрсету қабілетіне тікелей әсер етеді.

Қорқытудың алдын алу бағдарламалары: әртүрлілікті құрметтеу және қабылдау мәдениетін тәрбиелеуге бағытталған бағдарламалар қорлаудың алдын алуға көмектеседі. Мұндай бағдарламаларды мектеп сабақтарына қосу балаларды қақтығыстарды бейбіт жолмен шешуге және олардың бір-бірін қолдау қабілетін нығайтуға үйретуі мүмкін.

Қорқыту жазалары: мектептерде қорлауға қарсы қатаң шараларды әзірлеу және енгізу, сондықтан балалар бұл мінез-құлықтың қолайсыз екенін және оның салдары болатынын біледі.

Хабардарлықты арттыру бағдарламалары: балалар да, ата-аналар да қорқытудың салдары туралы білуі және уақытында көмек сұрай білуі маңызды.

Мемлекеттік саясаттың бөлігі ретінде психикалық денсаулықты мемлекеттік қолдау: балалар мен жасөспірімдерді қоса алғанда, халықтың психоэмоционалды денсаулығын қолдаудың мемлекеттік бағдарламасын әзірлеу және енгізу. Бұл тегін психологиялық көмекке қол жеткізуді, сенім телефондарын, психотерапия орталықтарын құруды қамтуы мүмкін.

Профилактикалық Инвестициялар: депрессия мен мазасыздықтың алдын алуға бағытталған профилактикалық бағдарламаларға инвестиция салу жеткіншектер арасындағы суицид әрекеттерінің санын айтарлықтай төмендетуі мүмкін.

Жастар және коммерциялық емес ұйымдармен ынтымақтастық

Жастардың бастамаларын қолдау: психикалық денсаулық, әлеуметтік интеграция және суицидтің алдын алу мәселелерімен айналысатын жастар ұйымдарының бастамаларын қолдайтын бағдарламалар мен қорлар құру.

Тәлімгерлік және құрдастарды қолдау: үлкен сыныптардағы балалар мен жеткіншектер тәлімгер ретінде әрекет ете алатын және кішілерге қолдау көрсете алатын, оларға бейімделуге және өсудің қиындықтарына байланысты мәселелерді шешуге көмектесетін бағдарламалар құру.

 Балалар мен жеткіншектерге көмектесу үшін технологияларды дамыту

Сандық ресурстар мен қосымшалар: балалар мен жеткіншектердің эмоцияларын басқаруға көмектесетін, депрессия мен мазасыздықты қалай басқаруға болатындығы туралы ақпарат беретін және жасырын түрде көмек сұрауға мүмкіндік беретін мобильді қосымшалар мен онлайн платформаларды әзірлеу.

Интернеттегі қолдау топтары: жеткіншектер өз тәжірибелерімен бөлісе алатын және құрдастары мен мамандарынан көмек ала алатын қауіпсіз және қолдау көрсететін онлайн қауымдастықтарды ұйымдастыру.

Бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмыс

Психоэмоционалды денсаулыққа деген көзқарастың өзгеруі: бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамның психикалық денсаулық мәселелеріне деген көзқарасын өзгертуде белсенді рөл атқаруы маңызды. Бұған стигматизациямен күресу, өз проблемалары туралы ашық сөйлейтін адамдардың бейнелерін жасау және көмек іздеу жолдары туралы хабардар болу кіреді.

Әлеуметтік медиа бастамаларын қолдау: білім беру материалдарын тарату және балалар мен жеткіншектерге қолдау көрсету және суицидтің алдын алу науқандарын құру үшін әлеуметтік платформаларды пайдалану.

Әлеуметтік интеграция және осал топтарды қолдау

Балалардың осал санаттарымен жұмыс: көп балалы отбасылардан, жетімдерден, мүгедек балалардан және зорлық-зомбылықтан немесе жарақаттан аман қалғандар сияқты қиын әлеуметтік ортадағы балаларды қолдау бағдарламаларын әзірлеу.

Инклюзивті білім беру: әр түрлі қажеттіліктері бар балаларға өздерін қоғамның бір бөлігі ретінде сезінуге және тең мүмкіндіктер алуға көмектесетін инклюзивті білім беру бағдарламаларын құру.

Ғылыми зерттеулер және аналитика

Психоэмоционалды денсаулықты зерттеу: балалар мен жасөспірімдер арасындағы суицидтік тенденциялардың себептерін жақсырақ түсінуге және алдын алудың ең тиімді әдістерін анықтауға көмектесетін зерттеулерді қаржыландыру.

Бағдарламалардың тиімділігін бақылау және талдау: енгізілген бағдарламалардың тиімділігін үнемі бағалау және алынған мәліметтер негізінде оларды түзету.

Бұл ұзақ мерзімді стратегиялар барлық мүдделі тараптардың - мемлекеттің, қоғамның, білім беру және медициналық мекемелердің, сондай-ақ балалар мен олардың отбасыларының кешенді көзқарасы мен міндетті өзара іс-қимылын талап етеді. Бірнеше ондаған жылдар бойы балалар мен жеткіншектер үшін ерте араласу және қолайлы және қауіпсіз жағдай жасау жастар арасында психоэмоционалды проблемалар мен суицид қаупін айтарлықтай төмендетуі мүмкін.

Халықаралық тәжірибеден қандай үлгі алуға болады?

Балалардың психоэмоционалды әл-ауқатын шешу және Қазақстанда суицидтің алдын алу үшін жастардың психикалық денсаулығын қолдаудың жүйелі тәсілдерін сәтті енгізген елдердің халықаралық тәжірибесін негізге алуға болады. Сағым Нағашыбаева осы мысалдардың бірнешеуіне тоқталды.

Финляндия: KiVa әлімжеттілікке қарсы бағдарламасы 

Бағдарлама элементтері: Мұғалімдер қорқытуды анықтау және жою бойынша тренингтерден өтеді. Балалар эмоционалды сауаттылық пен дағдыларды үйренеді. Сонымен қатар, мектепте қорқыту жағдайлары туралы құпия ақпарат жүйесі құрылады.

Финляндияда әзірленген KiVa бағдарламасы мектептердегі буллингке қарсы күресте әсерлі нәтиже көрсеткен. Оның тиімділігі бейімделген әр түрлі елдерде дәлелденді. Финляндиядағы KiVa бағдарламасының негізгі нәтижелері: Kiva енгізілген мектептерде қорқыту деңгейі іске асырудың бірінші жылында шамамен  40 пайызға төмендеді. Қорқытудың құрбаны болды деп мәлімдеген оқушылар саны балалардың жасына байланысты 20-40 пайызға азайған.

Елімізде жастар арасындағы қорқыту мәселесі маңызды және оны қоғамда, әсіресе балалар мен жеткіншектер арасында барынша азайту үшін кешенді тәсілді қажет етеді.

Қазақстан Республикасында қорқытудың алдын алу мақсатында келесі қадамдарды жасауға болады:

Оқу-ағарту министрлігі тарапынан қорқытуға қарсы мектеп бағдарламалары:

Балалардың мектепке өз үлесін қосуы, Эмоционалды интеллект (EQ) және эмпатия, «Жанжалдарды басқару және қарым-қатынас дағдылары», жәбірленуші, агрессор үшін қорқытудың салдарын түсіну. 

Мұғалімдер мен әкімшілікті оқыту:

Қорқытудың алдын алу үшін тәрбиешілерді даярлау мыналарды қамтиды:

1. Қорқытуды тану

Мұғалімдерді қорқыту белгілерін анықтауға үйрету:

Физикалық жағдайы: көгеру, жыртылған киім, белсенділікке қатысудан бас тарту

Психологиялық: жабықтық.

Кибербуллинг: Интернет желісі арқылы мазақ ету.

Тиімді әрекет ету

Іс-қимыл хаттамаларын әзірлеу:

Егер мұғалім қорқытудың куәсі болса, не істеу керек.

Баланың, ата-ананың немесе куәгердің шағымдарына қалай жауап беруге болады.

Деэскалация дағдылары: Жанжалды жағдайларды қалай тыныш шешуге болады.

Айыптаудан қалай аулақ болуға болады және әбірленушілермен, агрессорлармен және куәгерлермен жұмыс

Жәбірленушіні қолдау: Баланың қауіпсіздігін тыңдау және қамтамасыз ету қабілеті. Сенімділікті қалпына келтіруге көмектесу.

Агрессормен жұмыс: Мінездегі қылық әрекеттерінің себептерін түсіну. Қылық әрекетін өзгерту үшін психологпен кеңесуді ұйымдастырыңыз.

Куәгерлерді оқыту: Қалай дұрыс әрекет ету және қолдау керек

Қауіпсіз атмосфераны құру

Сенімді қолдау: Тәрбиешілер балаларға проблемалар туралы хабарлаудан қорықпауы үшін қол жетімді болуы керек.

Профилактикалық жұмыс: Мектеп ортасына эмпатия мен сыйластықты дамытатын іс-шаралармен таныстыру.

Құқықтық сауаттылық

Қорқытудың құқықтық аспектілерін оқыту: Заңнамалық базаны және жауапкершілік шараларын білу. Баланың қорғау және құпиялылық құқықтарын түсіну. Оқыту бағдарламаларын енгізу. Мұғалімдер үшін тұрақты тренингтер, шеберлік сыныптары мен семинарлар өткізу. Психологтарды, әлеуметтік қызметкерлерді және сарапшыларды оқытуға шақыру

Буллингке қарсы күрес командасын құру

Мұғалімдерден, психологтардан және әкімшіліктен топ құру: Қорқыту жағдайларын үнемі қадағалап отырыңыз. Алдын алу шараларын жүргізу. Ата-аналар мен оқушыларға кеңес беріңіз. Бұл шаралар мұғалімдер мен әкімшілікке қорқытудың алдын алуға және салауатты мектеп ортасын сақтауға көмектеседі.

Қазақстан үшін нені ескеру маңызды:

Мәдени ерекшеліктер: бұл бағдарламалардың бейімделуі дәстүрлі отбасылық құндылықтарды, қарым-қатынас ерекшеліктерін және тілді ескеруі керек.

Аймақтардағы қол жетімділік: көптеген бастамаларды қарастыру.

Қазақстандағы діни және қоғамдық ұйымдармен ынтымақтастық:

Бизнес және ҮЕҰ серіктестігі: бағдарламаларды қаржыландыру және қолдау

Осы орайда Сағым Көпбайқызы бағдарламаларға қатысты қорынды сөзін айтты.

Қазақстандық ерекшелікті ескере отырып, Kiva, Headspace және "Исландиядағы жастар" сияқты бағдарламалардың элементтерін енгізу балалар мен жеткіншектер арасындағы стресс пен мазасыздық деңгейін төмендетуге, олардың психикалық денсаулығын жақсартуға және суицидтің алдын алуға көмектеседі. Бұл мемлекеттің, қоғамның, білім беру мекемелері мен отбасылардың күш-жігерін біріктіретін кешенді тәсілді талап етеді, - деді кейіпкер.

Суицидтің алдын алу

Психолог маман суицидтің алдын алуға мұқият ойластырылған әрекеттер мен қоғамның түрлі топтарымен ынтымақтастық қажет деп отыр.

1. Негізгі мақсатын анықтау маңызды. Мысалы, суицидтің алдын алу, психикалық денсаулықты қолдау, стресс пен депрессия туралы білім беру, қоғамның психологиялық сауаттылығын арттыру.

Мақсатқа сай  арнайы аудиторияны анықтау: жасөспірімдер, жастар, ересектер, әлеуметтік топтар болуы мүмкін.

2. Зерттеу және мәлімет жинау: Аталған қоғамда суицид мәселесінің қаншалықты жиі кездесетінін, оның негізгі себептерін, қауіп факторларын зерттеу керек. Психологтар, социологтар және басқа да мамандарды тарту арқылы статистика мен басқа мәліметтерді жинауға болады.
3. Әрекеттер жоспарын құру:

Мақсатқа сай нақты іс-шаралар жоспарын құру: лекциялар, тренингтер, семинарлар өткізу, қолдау топтарын ұйымдастыру.

Жедел қолдау көрсету мақсатында сенім телефондары, онлайн қолдау платформаларын ашу.

Қоғамның түрлі бөліктеріне бағытталған арнайы акциялар мен ақпараттық кампаниялар жасау.

4. Мамандар мен еріктілерді тарту:

Бағдарламада психологтар, психотерапевттер, әлеуметтік қызметкерлер, еріктілердің көмегін тарту маңызды.

Мамандарды арнайы дайындықтан өткізу, оларды бағдарламаның мақсаттары мен әрекет ету жолдарымен таныстыру.

5. Ақпараттық кампания:

Қоғамға психикалық денсаулық туралы ақпарат тарату үшін бұқаралық ақпарат құралдарын, әлеуметтік желілерді, радио, теледидарды пайдалану.

Мектептерде, университеттерде, жұмыс орындарында арнайы тақырыптық лекциялар ұйымдастыру.

Жеке басының психикалық саулығын күту және көмек сұраудың маңыздылығы туралы ақпарат беру.

6. Кері байланыс пен мониторинг:

Бағдарлама тиімділігін қадағалап, алға қойылған мақсаттарға қаншалықты жеткенін бағалау.

Қатысушылардан және қоғам мүшелерінен кері байланыс жинау. Бағдарламаның қандай бөлімдері тиімді болғанын, ал қайсысын жақсарту керектігін анықтау.

Жинақталған мәліметтерге сәйкес бағдарламаны жаңартып, жақсарту.

7. Қаржыландыру көздерін табу:

Қоғамдық бағдарламаларды жүзеге асыру үшін қаржыландыру қажет. Бұл үшін үкіметтік қолдау, гранттар, демеушілерді тарту, әлеуметтік жауапты компаниялармен серіктестік орнату мүмкін.

8. Ұзақ мерзімді тұрақтылық:

Бағдарламаны тұрақты ету үшін оның қоғамға үздіксіз ықпал етуін және ұзақ мерзімді нәтижелерге қол жеткізуге бағыттау қажет.

Жыл сайынғы іс-шаралар жоспарын әзірлеп, бағдарламаның тұрақты дамуын қамтамасыз ету.

Осындай бағдарлама қоғамға маңызды ақпарат береді, адамдардың психикалық денсаулығын жақсартуға көмектеседі, нәтижесінде суицидтің алдын алу және адамдардың өмір сапасын арттыруға ықпал етеді.

Суицидтің алдын алу үшін маңызды қадамдар төмендегідей болуы мүмкін:

1. Психологиялық қолдау көрсету: Суицид қаупі бар адамдарға эмоциялық қолдау көрсету өте маңызды. Олармен сөйлесіп, жан дүниесін тыңдап, қиындықтарын бірге жеңуге көмектескен жөн.
2. Психологиялық сауаттылықты арттыру: Қоғамда психологиялық денсаулық туралы ақпараттандыру, адамдардың эмоциялық тұрақтылығын арттыру маңызды. Стресті жеңу, жағымсыз эмоцияларды басқару әдістерін үйрену адамдарға қиын жағдайларда қолдау болады.
3. Кәсіби мамандармен байланысқа түсіру: Егер адам ауыр күйзеліске түсіп, суицид туралы ойласа, оны психотерапевт, психолог немесе психиатр сияқты кәсіби мамандарға бағыттау қажет. Маман көмегімен күйзелісті жеңілдетуге және жағдайды шешуге болады.
4. Қауіпті белгілерді білу: Суицидтің алдын алу үшін оның белгілерін білу маңызды. Мысалы, адамның ұзаққа созылған депрессиясы, өмірге деген қызығушылықтың жоғалуы, жалғыздық сезімі – қауіпті белгілер болып табылады.
5. Қауіпсіз және сенімді ортаны қамтамасыз ету: Жақындарыңызбен, достарыңызбен ашық және қолдаушы қарым-қатынас орнатып, оларды сенімді кеңестермен қолдаңыз.
6. Қоғамдық бағдарламалар: Үкімет пен ұйымдар өз кезегінде суицидтің алдын алуға бағытталған бағдарламалар құрып, қоғамға көмектесу керек. Мысалы, жедел телефон желілері мен психологиялық қолдау орталықтары суицид қаупі бар адамдарға тікелей көмек көрсете алады.

Суицидтің алдын алу кешенді тәсілді талап етеді және оған әр адам өз үлесін қоса алады.

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға