Қалдықтарды қайта өңдеу мен пайдаланудың экологиялық маңызы қандай?

Бүгінде әлем бойынша экологиялық мәселелердің ішіндегі ең өткірлері қалдықтармен байланысты. Әр жыл сайын миллиондаған тонна қалдық қоршаған ортаға зиянын келтіріп, ластануына алып келуде. Қалдықтарды тиімді қайта өңдеу және қайта пайдалану – экологияны сақтау және ресурстарды үнемдеу үшін маңызды бағыттардың бірі. El.kz ақпараттық агенттігінің тілшісі қалдықтарды тиімді өңдеу тақырыбын зерттеп, қалдықсыз экономика моделін құру артықшылықтарын саралады.

Қалдықтардың түрлері және олардың экологиялық әсері

Қалдықтар әр түрлі болып келеді: тұрмыстық, өндірістік, медициналық, құрылыс, ауылшаруашылық және т.б. Олардың барлығы белгілі бір экологиялық әсер қалдырады. Мәселен, тұрмыстық қалдықтар көбінесе полиэтилен пакеттері мен пластик өнімдерінен тұрады. Олар табиғи жолмен ыдырамайды және ұзақ уақыт бойы қоршаған ортада қалуы мүмкін. Ал өндірістік қалдықтар мен химиялық заттар топырақты, суды және ауаны ластап, экосистеманың балансын бұзады.

Қалдықтардың әсері адам денсаулығына, флора мен фаунаға, сондай-ақ климаттық өзгерістерге теріс ықпал етуі мүмкін. Мысалы, көмірқышқыл газының және метан шығарындыларының артуы ғаламдық жылынуға әкеліп, теңіз деңгейінің көтерілуіне, табиғи апаттардың жиілеуіне себеп болуы мүмкін.

Қалдықтарды тиімді қайта өңдеу және қайта пайдалану жолдары

Қалдықтарды өңдеудің бірнеше әдісі бар. Олардың тиімділігі мен экологиялық әсері де әртүрлі болады:

1. Механикалық қайта өңдеу: Бұл әдіс қалдықтарды бөлшектеп, қайта пайдалану үшін физикалық тұрғыдан өңдеуге негізделген. Мәселен, пластик пен металл қалдықтары арнайы қондырғыларда өңделіп, жаңа өнімдер жасау үшін қолданылуы мүмкін.
2. Химиялық қайта өңдеу: Бұл әдіс қалдықтарды химиялық процестер арқылы қайта өңдеуге негізделеді. Пластиктер мен басқа да органикалық заттар арнайы химиялық реакцияларға ұшырап, қайта өңделген материалдарға айналады.
3. Биологиялық қайта өңдеу: Бұл әдіс органикалық қалдықтарды табиғи процестер арқылы өңдеуге негізделген. Мысалы, ауылшаруашылық қалдықтарын компостқа айналдыру немесе тағам қалдықтарын биогаз өндірісіне пайдалануға болады.
4. Энергия өндіру: Қалдықтарды өртеп, алынған жылуды немесе газдарды электр энергиясына айналдыру да - тиімді жолдардың бірі. Мұндай әдіс қалдықтардың көлемін азайтуға және энергия тапшылығын шешуге көмектеседі.

Қалдықсыз экономика моделі

Қалдықсыз экономика (circular economy) – қалдықтарды мүмкіндігінше азайтып, олардың қайта қолданылуын, қайта өңделуін және қайта пайдалануын көздейтін экономикалық үлгі. Бұл модель табиғи ресурстардың тиімді пайдаланылуын, қоршаған ортаның ластануын азайтуды және тұрақты экономиканы құруды мақсат етеді.

Қалдықсыз экономика моделі үш негізгі принципке негізделеді:

1. Қайта пайдалану: Өнімдерді мүмкіндігінше ұзақ мерзімге пайдалану, оларды жаңартып, жөндеу арқылы жаңа өнімдерге айналдыру. Бұл қалдықтардың пайда болуын азайтып, ресурстардың көп тұтынылуына жол бермейді.
2. Қайта өңдеу: Өнімдердің немесе олардың құрамдас бөліктерінің қайта өңделуі арқылы жаңа өнімдер жасау. Мәселен, ескі смартфондарды қайта өңдеу арқылы металл, пластик және басқа материалдарды қайта пайдалануға болады.
3. Қалдықтарды азайту: Өнімдерді жобалау кезінде олардың қалдықтары минималды болатындай етіп жасау. Бұл қадам «қалдықсыз» тұжырымдамасын жүзеге асыруда өте маңызды.

Қалдықсыз экономикаға көшудің артықшылықтары

1. Экологиялық пайда: Қалдықтарды қайта өңдеу мен қайта пайдалану қоршаған ортаның ластануын азайтады, табиғи ресурстарды үнемдеуге көмектеседі. Мұндай экономикалық модельдің жүзеге асырылуы климаттың өзгеруіне қарсы күрестің бір бөлігі ретінде қарастырылуы мүмкін.
2. Экономикалық тиімділік: Қалдықсыз экономика жаңа жұмыс орындарын ашуға, сонымен қатар, ресурстарды тиімді пайдалану арқылы экономиканың өсуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Мысалы, қайта өңдеуден пайда болатын материалдар жаңа өнімдер үшін қолданылатын шикізатқа айналады.
3. Әлеуметтік пайда: Бұл модельді жүзеге асыру қоғамның экологиялық санасын арттырып, экологиялық тәрбиенің маңыздылығын түсінуге ықпал етеді. Сондай-ақ, қайта өңдеу және қайта пайдалану арқылы жаңа жұмыс орындары пайда болып, тұрғындардың тұрмыстық жағдайы жақсарады.

Қалдықсыз экономикаға көшу жолындағы кедергілер

Қалдықсыз экономикаға көшу көптеген ел мен компаниялар үшін күрделі мәселе болып табылады. Оның іске асырылуына кедергі болатын негізгі факторлар мыналар:

• Қалдықтарды өңдеу инфрақұрылымы: Әлемнің көп бөлігінде қалдықтарды қайта өңдеудің тиімді жүйесі жоқ. Осы инфрақұрылымдарды құру үшін үлкен қаржылық және ресурстық инвестициялар қажет.
• Қоғамдық сананың төмендігі: Қалдықтарды тиімді пайдалану және қайта өңдеу мәдениеті көптеген елде әлі де толық қалыптаспаған. Бұл мәселені шешу үшін білім беру мен ақпараттандыру шаралары маңызды.
• Заңнамалық және экономикалық кедергілер: Қалдықсыз экономикаға көшу үшін тиімді заңнамалық негіздер мен экономикалық ынталандыру жүйелері қажет. Бұл бағытта көптеген мемлекет пен ұйымдар өз іс-тәжірибелерін ұсына отырып, үнемі жаңалықтар енгізіп отыр.

Қазақстан экологиясы соңғы жылдары күрделі өзгерістерді бастан өткеруде. Өнеркәсіптің, ауылшаруашылықтың және тұрмыстық салалардың дамуы нәтижесінде үлкен көлемдегі қалдықтар жинақталып, олар қоршаған ортаға, экожүйелерге және адам денсаулығына теріс әсерін тигізіп отыр. Осыған байланысты қалдықтарды тиімді қайта өңдеу, оларды қайта пайдалану мәселелері өзекті бола бастады. Қазақстандағы қалдықтарды тиімді қайта өңдеу – елдің экологиялық тұрақтылығын қамтамасыз ету және ресурстарды тиімді пайдалану жолындағы маңызды қадам.

Қазақстанда қалдықтарды басқару жүйесі әлі де толық қалыптасқан жоқ. Қалалар мен өңірлерде қалдықтарды сұрыптау, жинау және қайта өңдеу процесі бастамалық деңгейде ғана. Көп жағдайда, қалдықтар арнайы қоқыс алаңдарына шығарылып, сол жерде кәдеге аспайды. Осыған қарамастан, қалдықтарды қайта өңдеу және экологияны қорғау бойынша бірнеше бастама іске асырылып жатыр.

2020 жылы Қазақстанда қалдықтарды қайта өңдеу деңгейі 15%-ға жеткен еді. Бұл көрсеткіш әлемнің дамыған елдерімен салыстырғанда әлі де төмен. Мысалы, Еуропа елдерінде бұл көрсеткіш 40-70% аралығында. Қазақстанда қалдықтардың көп бөлігі жанып кетеді немесе қоқыс алаңдарына тасталады, ал экологиялық қауіпсіз қайта өңдеу аз жүзеге асырылады.

Қалдықтарды қайта өңдеудің тиімді жолдары

1. Қалдықтарды сұрыптау және жинау жүйесін дамыту

Қалдықтарды сұрыптау – қайта өңдеудің алғашқы және ең маңызды кезеңі. Қазақстанның көптеген қаласында тұрмыстық қалдықтарды сұрыптау жүйесі әлі де дұрыс жолға қойылмаған. Сол себепті әрбір тұрғын үй кешенінде, қоғамдық орындарда қалдықтарды бөлек жинау контейнерлерін орналастыру маңызды. Мұндай жүйе пластик, метал, қағаз, органикалық қалдықтар сияқты әр түрлі материалдарды тиімді жинап, қайта өңдеуге мүмкіндік береді.

2. Пластик және басқа да материалдарды қайта өңдеу

Пластик – қалдықтар арасында ең көп кездесетін және табиғи жолмен ыдырамайтын материалдардың бірі. Оны қайта өңдеу үшін арнайы зауыттар мен өндіріс орындары қажет. Қазақстанда бірнеше қалада пластик қалдықтарды қайта өңдейтін кәсіпорындар бар. Бірақ бұл сала әлі де дамуы керек. Пластикті қайта өңдеу арқылы жаңа өнімдер жасау, оның ішінде құрылыс материалдарын, ыдыс-аяқтар, тұрмыстық заттар шығаруға болады.

3. Органикалық қалдықтарды қайта өңдеу

Органикалық қалдықтар (тамақ қалдықтары, бақшадағы өсімдік қалдықтары) компостқа айналдыру арқылы бағалы тыңайтқыштар жасауға болады. Бұл әдіс топырақты құнарландыруға, қалдықтардың көлемін азайтуға және экологиялық таза ауыл шаруашылығын дамытуға мүмкіндік береді. Қазақстанда бұл бағытта бірнеше пилоттық жоба іске асырылып келеді, бірақ оны кеңінен енгізу үшін қосымша білім беру мен инфрақұрылым қажет.

4. Қалдықтарды энергетикалық мақсаттарда пайдалану

Қалдықтарды өртеу арқылы энергия өндіру – экология мен экономика тұрғысынан тиімді әдіс. Бұл тәсіл әсіресе өнеркәсіптік қалдықтарды өңдеу үшін қолайлы. Қазақстанда қалдықтарды өртеу арқылы электр энергиясын алу технологиясы даму үстінде. Десе де бұл әдістің экологиялық әсері мен қауіпсіздігі бойынша қосымша зерттеулер мен реттеу шаралары қажет.

5. Қайта пайдалану және өнімдерді жобалау

Қалдықсыз экономикаға өту үшін өнімдер қайта пайдалануға арналған түрде жобалануы керек. Бұл – өнімдер ұзақ мерзімді пайдалануға арналған, оларды жөндеу, қайта өңдеу немесе қайта пайдалану мүмкіндігі бар түрде шығуы қажет деген сөз. Осы бағытта Қазақстанда көптеген инновациялық стартап мен жоба пайда болуда, бірақ оны кеңінен енгізу үшін заңнамалық қолдау қажет.

Қалдықтарды тиімді қайта өңдеу үшін Қазақстанда бірнеше маңызды шара қабылдануы тиіс:

1. Заңнамалық реттеу

Қазақстанда қалдықтарды басқарудың заңдық негіздерін нығайту өте маңызды. Қалдықтарды қайта өңдеу және оларды тиімді пайдалану үшін нақты ережелер мен нормалар қабылдануы қажет. Сондай-ақ, қалдықтарды өңдеуге қатысатын кәсіпорындар мен ұйымдарды ынталандыру үшін экологиялық салықтар мен субсидиялар енгізу қажет.

2. Экологиялық білім беру

Қалдықтарды қайта өңдеу мен қоршаған ортаны қорғау мәдениетін қалыптастыру үшін білім беру жүйесінде экологиялық тәрбие беру, халықты қалдықтарды қайта өңдеудің маңыздылығы туралы ақпараттандыру жұмыстары жүргізілуі тиіс. Мектептер мен жоғары оқу орындарында арнайы экологиялық курстар мен жобалар енгізу қажет.

3. Инфрақұрылымды дамыту

Қалдықтарды қайта өңдеуге арналған зауыттар, арнайы өңдеу қондырғылары мен сұрыптау станцияларының желісін кеңейту маңызды. Бұл инфрақұрылым ірі қалаларда ғана емес, шалғай өңірлерде де құрылуы қажет.

4. Қоғамдық және жеке сектордың ынтымақтастығы

Мемлекет, бизнес және қоғам бірлесіп жұмыс істей отырып, қалдықтарды қайта өңдеудің тиімді жүйесін құруға мүмкіндіктері бар. Мәселен, кәсіпорындар өз қалдықтарын қайта өңдеуге қызығушылық танытып, экологиялық стандарттарға сай жұмыс істей алады. Қалдықтарды қайта өңдеу мен сұрыптау бойынша қоғамдастықтардың бастамалары мен жеке адамдардың белсенділігі де маңызды.

Қалдықтарды тиімді қайта өңдеу, қайта пайдалану және қалдықсыз экономикаға көшу – бұл экологиялық мәселелерді шешудің ғана емес, сонымен қатар экономикалық тиімділікті арттыру мен әлеуметтік жауапкершілікті көтерудің де маңызды аспектілері. Осы бағытта мемлекеттер, бизнес пен қоғам бірігіп әрекет етсе, экологиялық тұрақтылыққа қол жеткізуге болады.

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға