Психологтың жұмысындағы ең бастысы - жеделдік

Ешбір адам төтенше жағдайларға моральдық тұрғыдан дайын емес. Барлығы бір сәтте кенеттен өзгереді, әсіресе жақын адамынан айырылған жағдайда қайғыға қарсы тұру оңай емес. Мұндай жағдайларда кейде өмірдің бұрынғы н жалғастыру үшін күш табу қиын, өйткені психологиялық тұрғыдан жағдайды қабылдау әлдеқайда күрделірек. Жоғалтуды қалай қабылдауға болады және ТЖ кезінде адамға қалай көмектескен жөн. El.kz тілшісінің осы және өзге де сұрақтарына Астана қаласы ТЖД Өрт сөндіру қызметі тобының психологы Лилия Борона жауап берді.

- Сіз ТЖМ психологы мамандығына қалай келдіңіз, өйткені сіздің мамандығыңыз өте сирек кездеседі?

- Психолог мамандығы мектептен бастап таңдалды, мен сөйлескенді ұнататынмын, достарыма, достарыма көмектескенді ұнататынмын. Бұл таңдаудың артында ұзақ отбасылық тарих жатыр. Менің әкем ТЖМ-де, өртке қарсы қызметте офицерлік құрамда жұмыс істеді, мен әулет бойынша оның жолын жалғастыруды шештім. Университетте оқығаннан кейін мен білім министрлігінде психолог болып жұмыс істей бастадым және магистратурада қатар оқыдым. Кейін мені ТЖД-ға шақырды. Ол кезде ТЖМ жүйесіндегі психолог қызметі жаңа болды: біздің жұмысымыздың мәнін аз адамдар түсінді. Осылайша, 2009 жылдан бастап мен ресми түрде Астанадағы өрт сөндіру қызметінің қызметкерлерінің бірі болдым.

Біздің жұмысымыздағы ең маңызды нәрсе - жеделдік. Біз ТЖМ қызметкерлері ретінде мобильді болып саналамыз: кез келген уақытта бірдеңе болуы мүмкін және біз 24/7 байланыста болуымыз керек. Егер демалыс және мереке күндері қарапайым психологтар демалса, біз жұмыс істеуіміз мүмкін.

- ТЖ пайда болған жерде психологтың жұмысы қандай? Сіз немен күресуіңіз керек?

- Ең алдымен біз шығып, зардап шеккендерге елеулі көмек қажет пе, жоқ па деп жағдайды бағалаймыз. Төтенше жағдай кезінде зардап шеккен адам көбінесе қайғылы оқиғаға байланысты өзінің жағдайын білмейді: өзін дұрыс ұстамайды және өзінің басында не болып жатқанын түсінбейді. Біздің міндетіміз – олар үшін жайлы және сенімді жағдай жасау. Біздің дәріхана қобдишамызда әрқашан табиғи материалдан жасалған мата болады, ол жүн көрпе, зығыр немесе мақта-мата болуы мүмкін. Біз ТЖ орнында адамдарды орап алуға тырысамыз. Бұл психологиялық әдіс адамды жылыту, жылуды сезіну үшін жасалады, осылайша, ол өзін жақсы сезінген күйіне орала алады. Оқиғадан кейінгі ең көп таралған реакциялар - жылау, ашуланшақтық, жүйке дірілі, моторлық қозу пайда болады, ал біреуде агрессия бар. Біз психолог ретінде, ең алдымен, «зиян келтірмеу» қағидасын ұстанамыз, мұнда атау өзі үшін сөйлейді. Өз әдістемелеріміз бен техникаларымызды абайлап пайдалана отырып, біз зардап шеккендермен жұмыс жүргіземіз.

Төтенше жағдай кезінде алғашқы сапарым әлі күнге дейін өте жақсы есімде. Бұл 2010 жылдың қысында болды, жер үйде, жазда тұруға арнап салынған үйде өрт болды. Кішкентай балалар кешкі уақытта үйде ата-аналарының қарауынсыз қалған. Өкінішке қарай, балаларды құтқару мүмкін болмады, олар көміртегі тотығымен улану салдарынан қайтыс болды. Мен оқиға орнына келгенде, зардап шеккен әйел – бұл балалардың анасы жедел жәрдемде болған, ол қатты ашуланғандықтан, оны тыныштандырды. Кейінірек оның шок кезеңі басталды, есеңгіреп қалды, бір нүктеге қарап, қозғалмады. Мен оған қарауға қорықтым, бірақ мен психолог ретінде оны осы күйден шығаруым керек еді. Мен мұндай сәттерде сіз зардап шеккен адамның көзіне жағымсыз нәрсе айта алатыныңызды білемін, бұл мен жасаған жұмыс психологиялық әдіс. Осыдан кейін ол оянып, қатты жылай бастағандай болды. Мен үшін бұл өте эмоционалды болды, өйткені мен өзім де анамын.

- Құтқару қызметі қайғылы жағдайға келгенге дейін азаматтық адам қандай психологиялық көмек көрсете алады? 

- Жәбірленуші орнында қатты шок пен сілкініс жағдайында болатынын түсіну маңызды. Мұнда мүмкіндігінше тезірек көмек көрсету маңызды, сондықтан біз созылмалы және жарақаттан кейінгі психикалық бұзылулардың пайда болу қаупін азайта аламыз. Жәбірленушіні оқиға орнынан алыстатып, демалып, қауіпсіз атмосферамен қоршау керек. Әрі қарай, адамды тыңдап, оның жақында қалыпты жағдайға оралатынын еске түсіріңіз. Жәбірленушінің мінез-құлқының жағымсыз салдарын болдырмау үшін сөздерді мұқият таңдау керек.

- Зардап шеккендермен психотерапия жүргізу кезінде қандай әдісті қолданасыз?

- Біздің жұмысымыз әрқашан жеке форматта бола бермейді. Бөлім бастықтары бізге деректерді бере алады немесе біз тестілеуді өзіміз жүргізіп жатырмыз, содан кейін көрсеткіштер бойынша ұқсас параметрлермен бақылау үшін топты жинаймыз. Мен 15 адамға дейінгі топтармен жұмыс істеймін, онда тренингтер, түзету жұмыстарын жүргіземін. Әр топпен тәсіл әр түрлі, егер мен өзімді бағалаудағы мәселе өзін-өзі түсінбеуде екенін көрсем, бір жерде «гештальт» терапиясын қолдана аламын. Сондай-ақ дененің өзара әрекеттесуі арқылы қолданылатын денеге бағытталған терапия бар. Біз эмоционалды күйзелістерден кейін денедегі бұлшықет қысқыштары мен блоктарын кетіру үшін белгілі бір жаттығулар мен әдістерді қолданамыз.

- Жақын адамдарынан айырылуды төтенше жағдайға жатқызуға бола ма?

- Мұны шынымен экзистенциалды дағдарыс деп атауға болады. Жоғалту сәтінде психика жоқтыққа – белгісізге тап болады. Символдық деңгейде қорқыныш пен күйзелісті болдырмау үшін психика әлем моделін қалпына келтіруге және жоғалту объектісін қалпына келтіруге тырысады, бірақ бұл жақын адамның өліміне қатысты мүмкін емес. Қайғы – жоғалтуға жауап. Психологияда қайғы 5 кезеңге бөлінеді: бірінші кезең – бас тарту, егер адам шок алып, болған жағдайға сене алмаса, жағдайды қабылдамайды. Мұнда бірінші күннен 3 күнге дейінгі жедел реакция болады. Дәл осы кезеңде психологтың көмегі өте маңызды, онда біз адамның жанында болуға тырысамыз. Оның эмоцияларымен бөлісу, тактильді түрде қолдау көрсету және оның ауырсынуын түсіну. Екінші кезең – ашу, адам ашуланып, кінәлілерді іздей бастайды. Біз терапевтік жұмысты бастаймыз. Үшінші кезеңде адам мойынсұну сатысына өтеді немесе мәселені таразылай бастайды, онда адам «егер мен ертерек келсем, мен оны құтқарар едім», «егер құтқарушылар тезірек келсе, онда бір нәрсені өзгертуге болады» деп ойлауы мүмкін. Төртінші кезеңде адам депрессияға түседі, ештеңе істегісі келмейді және жабылып, тұйықталып қалады. Бесінші – өмірдің алға жылжып келе жатқанын және қозғалу керек екенін түсінген кезде қабылдау кезеңі.

- Зардап шеккендерге қандай сөздер айтуға болады, ал қайсысы қажет емес?

- Көптеген адамдар ауырсынумен байланыста болудан аулақ болады, сондықтан олар адамға жақындағысы келмейді, оны қайғымен жалғыз қалдырады. Олар онымен оның жоғалуы туралы сөйлеспеуге тырысады, бұл тақырыптан аулақ болады. Көбінесе жәбірленушінің жақындары басқа тақырыптарға ауысуға шақырады, мысалы: «демалыңыз, балалармен айналысыңыз», «жұмыспен айналысыңыз, ойыңызды басқа жаққа бөліңіз». Олар одан: «жылама», «сен мықтысың , жеңе аласың, бәрі жақсы болады» деп өізн аямауын сұрайды. Бірақ сіз білесіз бе, зардап шегіп отырған адам әрқашан басқалардың тарапынан айтылатын сөзге мұқтаж емес. Адамның қайғылы оқиғасынан кейін ешқашан біреудің эмоциясын айыптамаңыз, оның сезімін төмендетпеңіз. «Иә, уайымдамаңыз», «жақсы» деп айтудың қажеті жоқ, бұл әдепсіз болып көрінеді. Мұнда «сезімнің көрінісі» психологиялық техникасын қолдана білу маңызды. Егер біз адамның жылап, айқайлап жатқанын көрсек, онда келіп, «Мен саған қаншалықты ауыр екенін көріп тұрмын», «Мен сенің қазір қиын жағдайда екеніңді білемін», «Сен жылайсың, жағдайға ашуланасың» деп айту керек, яғни адамның қазіргі кездегі сезімдерін атаңыз. Осылайша, сіз адамның эмоциялары мен тәжірибелері туралы түсінігіңізді білдіресіз. Қайғы-қасірет кезінде жәбірленушінің жанында адам болуы керек, ол өз ойларымен жалғыз қалмауы керек. Оған жақындарының қолдауы қажет, сондықтан біреу оны құшақтап, оның сезімін сіз де бастан өткеріп тұрғаныңызды сезінгені маңызды. Сізге көп жұбаныш беретін сөздер мен сөз тіркестерінің қажеті жоқ, адамның қолынан ұстап, ақырын ғана «Мен сенің жаныңдамын» деп айту жеткілікті.

- Адам жоғалғанда зардап шеккен адамда қандай психологиялық белгілер мен мінез-құлық белгілері байқалады?

- Жақынын жоғалтқаннан кейін адам ұзақ уақыт бойы бос сезінеді, шаршау белгілері басылады, тәбеті жоғалады және дене шаршайды. Қиын психикалық күй олардың әрекеттері мен мінез-құлқын түсінбеу ретінде де бағаланады. Ұзақ мерзімді келешекте мұндай белгілер терең депрессияға әкеледі. Суицидтік ойлар да оларға тән, өйткені олар енді өмірдің мәнін көрмейді, әрі қарай не үшін өмір сүретінін білмейді. Осындай сәтте пациент екеуміз ресурстарды іздеуде мұқият жұмыс істеп жатырмыз, онда біз «Неге?», «Сіз не үшін өмір сүресіз?» және «Сіздің өміріңізде сізді ол адамсыз не шабыттандырады және өміріңізді жарық етеді?». Адам ауырсынуды жеңуге күш табуы үшін, ең алдымен, қайғыруды бастан кешіруі керек, содан кейін өзінің қиын жолымен жүре алады. Сізге бір нәрсені өсіру, жеңу, өзіңізді қайта құру қажет болуы мүмкін.

-  Адам қайғылы оқиғадан кейін өмірдің әдеттегі қалпы мен күйіне қаншалықты тез орала алады?

- Азап шегу кезеңі бір жылдан үш жылға дейін созылуы мүмкін. Әркім әртүрлі, бірақ көбінесе бір жылдан кейін адам психикасы жағдайларға бейімделуді үйреніп, бұл адам жоқ екенін қабылдайды. Науқас адамды ұзақ уақыт жібере алмайтын, онымен келісе алмайтын жағдайлар бар. Бірақ сіз білесіз бе, бұл қаншалықты қарапайым болып көрінсе де, бәрі адамның өзіне байланысты. Біз бәріміз барлық жағымсыз эмоциялар мен сезімдер жаман деп ойлауға дағдыланғанбыз. Бірақ шын мәнінде, әрбір сезімнің орны бар және әрбір тәжірибені бастан кешіру керек. Сондықтан адамға барлық жағымсыз эмоцияларды толығымен шығаруға уақыт беру керек. Мен ТЖМ психологы болып жұмыс істеймін, бірақ пандемия кезінде жақындарымды жоғалтқан кезде маған да қиын болды. Сондықтан мен өз пациенттерімді жақсы түсінемін, өйткені мен барлық эмоцияларды өз тәжірибемнен өткіздім.

- Біз ТЖ кезінде өрт сөндірушілерге, дәрігерлерге, полицейлерге алғыс сөз айтуға дағдыланғанбыз. Бірақ сіздің салаңыздың басқа мамандары туралы аз адамдар айтады. Неге деп ойлайсыз?

- Психологиялық тәжірибелер іштей болатындықтан, оны бағалау және өлшеу мүмкін емес. Біздің жұмысымызда масштабтау жоқ, біз адамның әл-ауқатына назар аударамыз, мұнда тек «бұрын» және «кейін» екі санат болуы мүмкін. Біздің жұмысымыз көпшілікке көрінбейді, бірақ оны салыстыру басқа құқық қорғау мамандықтары сияқты көп уақытты қажет етеді.

- Сіз эмоциялардың төгілуімен қалай күресесіз? Психологқа психолог қажет деген рас па?

- Адам үнемі адаммен жұмыс істейтін кәсіпте күйіп кету қаупі бар. Бұл мұғалімдерге, дәрігерлер мен психологтарға қатысты. Біздің өрт сөндіру бөлімінде ТЖМ қызметкерлері мені қабылдауға келген жағдай болды. Есте қаларлық жайттың бірі біздің қызметкер маған жұмыстан кеткісі келген кезде болды. Себебін анықтаған кезде, ол бастыққа қатысты көптеген жағымсыз сезімдерді жинады. Барлық жағымсыз эмоцияларды босатып, сезімдермен жұмыс істегеннен кейін ол жағдайды қайта қарады. Нәтижесінде ол кетпеді, сүйікті ісін жалғастырамын деп  шешті.

Ал, біз, психологтар, әдетте, мамандықтың шамадан тыс жұмыс істеуіне саналы түрде қараймыз. Егер біз алғашқы белгілерді байқасақ, онда біз өзімізге мұқият болуға тырысамыз, демалуға уақыт береміз. Егер біз өзімізді жеңе алмасақ, онда мезгіл-мезгіл басқа психотерапевттен көмек сұраймыз. Сондай-ақ бұл психологтың біліктілігін растау, кәсіби шеберлігін арттыру үшін белгілі бір терапия сағаттарын жаттықтыру үшін қажет. Егер психологтың өзі өзінің психологиялық мәселелерін шеше алмаса, яғни пациентке өз проблемасын жобалаудың үлкен қаупі бар болса, осылайша, жағдайды нашарлатады.

- Сұхбатыңызға рахмет!

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға