Ораза айт: тойлану ұзақтығы және мерекенің мәні
Ислам дінінде жыл сайын аталып өтетін екі ұлы діни мейрамның бірі – Ораза айт мерекесі. Бұл Рамазан айындағы отыз күндік оразаның аяқталғанын білдіретін қуанышты күн, яғни Шәууәл айының бірінші күніне дәл келеді. Бүгін біз осы Ораза айт мерекесінің тойлану ұзақтығы мен бұл мерекенің мәні туралы кеңірек тоқталғанды жөн санадық. Әдетте айт мерекесін қазақ халқы үш күн тойлайды. "Отыз күн оразаның да үш күн айты бар" деген. Бірақ өз заңдылығында қалай?
Қасиетті Құранда Рамазан оразасын аяқтаған соң Алланы ұлықтап, шүкіршілік етудің маңызы айтылған («…Оразаны толық орындауларың әрі Алла сендерді тура жолға салғаны үшін Оны дәріптеп, шүкір етулерің үшін…» деп баяндалған). Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) бұл күнді мұсылмандардың мерекесі ретінде бекіткен: Мәдинаға келгенінде жергілікті тұрғындардың жахилия дәуірінен қалған екі мейрамды атап өтетінін көріп, «Алла Тағала ол ескі мерекелердің орнына сендерге әлдеқайда қайырлы екі мейрам сыйлады: оның бірі – Құрбан айт, екіншісі – Ораза айт» деген хадисі белгілі. Осылайша 624 жылы (хижраның 2-жылы) ең алғаш Ораза айт намазы оқылып, мереке ретінде аталып өтті. Содан бері Ораза айт мұсылман қауымының рухани дәстүріне берік орныққан ұлық мейрам саналады. Бұл күні таңертең бүкіл мұсылман жұртшылығы айт намазына жиналып, бір-бірін құттықтап, Аллаға мадақ-дұға арнайды. Ислам шәрифінде бұл күн сондай құрметті саналады, тіпті Ораза айт күні (Шәууәлдың бірінші жұлдызы) ораза ұстауға тыйым етілген – бұл күні мұсылмандарға ауыз бекітіп емес, ақ ниетпен қуанып, мереке жасау бұйырылған.
Шариғат бойынша Айт мерекесінің ұзақтығы
Шариғат үкімдеріне сүйенсек, Ораза айт мерекесі тек бір күнмен шектеледі. Рамазан айы біткен соң келетін шәууәлдің алғашқы күні – айттың бірінші және негізгі күні деп бекітілген. Дәл осы күннің таңында айт намазы оқылып, жұрт мерекелік дастарқан жайып қуанышқа ортақтасады. Ислам құқықтануында Ораза айт күні бір күн ғана саналатыны белгілі: көптеген фиқһ еңбектері «айттың бірінші күні» туралы айтумен шектеліп, одан арғы күндерді атап бөле-жара ерекше діни мән бермейді. Мұны Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының пәтуалары да қуаттайды: «Шариғат бойынша Ораза айт бір күн болып саналады» деп нақтылап көрсетілген. Бұл – Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) белгілеп берген шек, өйткені айт намазы да сол алғашқы күні ғана оқылады және сол күнді мейрам қылу – әр мұсылманның міндеті. Ал араб тіліндегі «عيد» (ид) сөзі де «мереке, қайталанушы қуаныш» деген мағына беріп, белгілі бір күнді білдіреді. Сол себепті Ораза айтты шариғи тұрғыда ұзартып, бірнеше күнге созу – діни міндет емес, жай халықтық дәстүрге жатады. Мысалы, еліміздің діни-ағартушылық порталдары да «Ескерте кететін жайт: шариғатта Ораза айт – бір күн» деп көрсетіп, көпшілік арасында қалыптасқан үш күн айттаудың шариғаттағы орны ерікті дәстүр екенін түсіндіреді. Құрбан айт мерекесіне келсек, шариғатта оның ұзақтығы төрт күнге созылады: Зүлхижжа айының 10-ы (айттың бірінші күні) және одан кейінгі тәшриқ деп аталатын 11, 12, 13-күндері құрбан шалып, мереке жалғасады. Ал Ораза айтта мұндай арнайы жалғасатын күндер жоқ – шәууәлдің бірінші күні өткен соң, ораза айттың мерекелік мәні негізінен тәмам болады. Дегенмен, бұл шектеу қосымша сауық құрып қуану емес, тек арнайы діни жоралғылармен шектеледі дегенді білдіреді. Яғни айт намазы тек бірінші күні оқылады, айттың қазасы деген ұғым жоқ, кейінгі күндері айтқа байланысты ерекшеленген ғибадат түрі де жоқ. Бірақ сол алғашқы күннен кейін де жұрттың өзара құттықтасып, қонаққа барып, қуаныш жалғастыруына шариғат тыйым салмайды – ол жалпы адамшылық қуаныш ретінде қарастырылмақ.
Түрлі мұсылман елдеріндегі Ораза айт дәстүрі
Мұсылман әлемінің көп бөлігінде Ораза айт ресми түрде бірнеше күн тойланатын мейрам саналады. Шариғат талабы бойынша негізгі мереке күні біреу болса да, исі мұсылман халқы ғасырлар бойы Айт шаттығын ұзақырақ уақыт бірге бөлісуді әдетке айналдырған. Қазіргі кезде де көптеген ислам мемлекеттерінде үкіметтер айт мерекесіне орай бірнеше күн демалыс жариялайды. Кей елде бұл демалыс бір күннен ғана тұрса (мысалы, Үндістан тәрізді мұсылмандары аз мемлекеттерде), ислам дүниесінің басым бөлігінде айт 2–3 күн ресми мейрам ретінде аталып өтеді.
Сауд Арабиясы 3 күн (жеке сектор); мемлекеттік мекемелерде 1 аптаға дейін демалыс болуы мүмкін Көптеген араб шығанағы елдерінде айт кезінде бизнес пен мекемелер бір аптаға дейін жұмысын тоқтататыны байқалады. Сауд Арабиясында әсіресе мемлекеттік қызметкерлер үшін ұзағырақ демалыс беріледі.
Түркия 3 күн «Рамазан Байрамы» деп аталатын Ораза айт мейрамы Түркияда ресми түрде үш күн қатарынан атап өтіледі. Бұл күндері бүкіл елде мекемелер, мектептер және көптеген бизнес жабылады.
Мысыр (Египет) 3 күн Мысыр үкіметі 2025 жылы Ораза айт мейрамына байланысты 30 наурыздан 1 сәуірге дейінгі үш күнді бүкіл халық үшін төленетін ресми демалыс деп жариялады. Сол сияқты жыл сайын Египетте айттың үш күні толығымен мерекелік демалыс болып бекітіледі.
Пәкістан 3 күн Пәкістанда Ораза айт әдетте кемінде үш күн мемлекеттік мереке болып саналады. Мысалы, 2024 жылы Пәкістан үкіметі айт мерекесіне орай 10–12 сәуір аралығында (сәрсенбіден жұмаға дейін) үш күн демалыс жариялады. Көп жағдайда демалыс күндерімен жалғасып, тұрғындар 4-5 күн қатарынан тынығады.
Индонезия 2 күн (+қосымша демалыс) Индонезияда Ораза айт «Хари Райа Идул Фитри» немесе «Лебаран» деп аталады. Ресми мейрам ретінде екі күн (айттың бірінші және екінші күні) демалыс беріледі, бірақ үкімет қосымша cuti bersama (ұжымдық демалыс) күндерін жариялап, жалпы мерекелік демалыс бір апта немесе одан да ұзаққа созылады. Бұл уақытта миллиондаған indонезиялықтар дәстүрлі түрде ауылына, ата-анасына барып, мерекені отбасымен өткізу үшін жолға шығады.
Жоғарыда көрсетілгендей, көптеген мұсылман елдерінде айт мейрамы 3 күнге созылатын ұлттық мейрам ретінде қабылданған. Мысалы, Түркия мен Мысырда да, Пәкістан мен Индонезияда да үш күн бойы мерекелік демалыс рәсімі қалыптасқан. Ал араб түбегіндегі мемлекеттерде тіпті одан да ұзақ – кейде 4-5 күннен апталық демалысқа дейін – үзіліс беріледі. Бұл күндері әр елдің халқы өз мәдениетіне сай Айт мерекесін атап өтеді. Мәселен, Түркияда бұл мейрам «Шекер байрамы» (тәттілер мерекесі) деп те аталып, балаларға тәттілер мен сыйлықтар таратылады; Индонезияда «Лебаран» уақытында халық жаппай туған жерлеріне барып, арнайы ұлттық тағамдар (кетупат, ренданг, т.б.) дайындалады; Пәкістан мен Орталық Азияда үлкендер балаларға «айттық» деп ақша сыйлау дәстүрі кең тараған. Дегенмен барлық елге ортақ ұқсастық – айттың алғашқы күні таңертең мешітке немесе арнайы айт намазына жиналып, көпшіліктің бірге намаз оқуы және бір-бірін құттықтап, қонаққа баруы. Айттың әр күні мұсылмандар мүмкіндігінше туыстары мен достарына зиярат жасап, мерекелік көңіл-күйді бөліседі. Осылайша мұсылман елдерінің көпшілігінде Ораза айт тек діни мереке ғана емес, үлкен әлеуметтік-мәдени оқиға ретінде бірнеше күн бойы жалғасатын қуаныш кезеңіне айналған.
Қазақстанда Ораза айт қалай тойланады?
Қазақстанда да Ораза айт – мұсылман қауымы үшін қадірлі мейрамдардың бірі. Алайда еліміздің заңнамасында бұл күн ресми мереке ретінде бекітілмегендіктен, жұмыс күні болып табылады. Яғни мемлекеттік деңгейде демалыс берілмейді. Дегенмен қоғам ішінде Айт мерекесі кеңінен аталып өтеді: Рамазан айын толықтай оразамен өткізген мұсылмандар айт күні таңғы уақытта мешіттерге жиналып, айт намазын бірге оқиды. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының әр жыл сайын бекітетін кестесіне сәйкес, айт намазы күн шыққан соң (шамамен таңғы 7-8 шамасында) еліміздің барлық қалалары мен ауыл-аймақ мешіттерінде өткізіледі. Айт намазынан кейін жамағат бір-бірімен құшақтасып, төс қағыстырып, «Айт құтты болсын!» айтып, жылы тілектерін жолдайды. Бұл күні әр мұсылман айналасына шаттық сыйлауға тырысады: туыстар мен достардың үйіне арнайы «айттап бару» дәстүрі жанданады – адамдар бір-біріне қонаққа барып, мерекелік дастарқаннан дәм татады.
Қазақстанда халық арасында Ораза айтты үш күнге дейін тойлау дәстүрі сақталған. Яғни ресми демалыс бір күн болмаса да, көптеген отбасылар мен ауыл-аймақтарда айттың екінші, үшінші күндері де қонақ күтулер жалғасып жатады. Қазақ халқы пейілі кең, қонақжай болғандықтан, «Айт мерекесі келді» деп үш күн бойы мүмкіндігінше дастарқан жаюға тырысады, үлкендерді арнайы жолығып құттықтайды, кішілерге сый-сияпат береді. Діни тұрғыдан алғанда бұл күндер қосымша ғибадат күні болып саналмаса да (айт намазы тек бірінші күні оқылады), халықтық мерекелеу ретінде рұқсат етіледі және құпталады. Қазақстандық имам-ұстаздар да «шариғатта Ораза айт – 1 күн, бірақ халқымыз кеңінен 3 күнге дейін қуаныш жалғастырады, бұның сөкеттігі жоқ» деп түсіндіреді. Тарихи деректерге көз жүгіртсек, өткен ғасырдың басында Алаш қайраткерлері және кеңестік алғашқы жылдары бұл мерекені ресми атап өтуге талпыныстар болған. 1925 жылы Қызылордада өткен Қазақ АКСР Кеңестерінің V съезінде Ораза айт пен Құрбан айтта үш күннен, ал Наурызда бір күн демалыс беру туралы қаулы да қабылданған екен. Алайда 1926 жылдан бастап кеңес өкіметі бұл шешімді күшін жойып, діни мерекелерді қоғамдық деңгейде тойлауға тыйым салған. Тәуелсіздік алғаннан кейін ғана халқымыз өз діни дәстүрлерімен қайта қауышты. Бүгінде Қазақстанда Құрбан айттың бірінші күні ресми демалыс деп жарияланған, ал Ораза айтта ресми демалыс жоқ болса да, әр жылы мемлекет басшылары, ресми органдар барша халықты Ораза айтпен құттықтайды. Мысалы, республикалық деңгейде мешіттерде қайырымдылық шаралары (аз қамтылған отбасыларға азық тарату, балаларға сыйлық беру, т.б.) ұйымдастырылады. Көптеген мектептер мен мекемелер қызметкерлері айт күні жұмыс уақытынан тыс мүмкіндік тауып, айт намазына қатысып келеді. Яғни Қазақстанда Ораза айт мемлекеттік емес, халықтық мереке ретінде кеңінен аталып өтіп жүр деуге болады.
Діни мамандар мен теологтардың пікірлері
Ораза айтты неше күн тойлау керектігі жөнінде жұрт арасында түрлі сұрақтар туындап жататыны белгілі. Бұл тұрғыда діни мамандардың ортақ пікірі – шариғат белгілеген негізгі мереке көлемін өзгеріссіз ұстану, яғни айттың өз күнін құрметтеу, алайда халық дәстүрі ретінде мерекелік көңіл-күйді бірнеше күн жалғастырудың ағаттығы жоқ. Қазақстандық белгілі теолог-мамандар түсіндіреді: исламда Ораза айт күнінің статусы Құрбан айттағыдай ұзақ емес, сондықтан шариғат бойынша ол бір күн деп саналады. Бірақ ислам ғұламалары халықтардың әдет-ғұрыптарын ескеріп, айт күндері қуаныш пен шараларды жалғастыруды зияны жоқ жақсы дәстүрге жатқызады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) заманынан бері мұсылмандар айт мерекесін әлеуметтік байланыстарды нығайтуға пайдаланып келеді – бұл күндері туысқандық қатынасты күшейту, бір-біріне сый жасау, кең дастарқан жаю секілді амалдарды жасау құпталған сүннеттен екені хадистерде де айтылады. Мысалы, қасиетті хадисте Айт күнінің ғибадаты ретінде таза киім кию, хош иіс себіну, мешітке бармастан бұрын аздап дастарқаннан дәм тату (оразаның аяқталғанын білдіру үшін) сүннет екені айтылған. Діни ұстаздар осы амалдардың бәрін бүгінгі күні де орындауға кеңес береді. Теологтар әсіресе Айт мейрамының рухани тәрбиелік жағына мән беру керектігін алға тартады: адамдардың бір-бірін құттықтап, кешірім жасап, алыстап кеткен бауырларды жақындатуға талпынуы – ислами тұрғыдағы айт мерекесінің басты муддесі. Сондықтан бір күн бе, үш күн бе – маңыздысы мерекенің мазмұнын түсіну деп пайымдайды. «Шариғатта айт күні бір күн деп есептелгенімен, кең жүректі мұсылман халықтары жақсы дәстүр ретінде бірнеше күн бойы мұқтажға қол ұшын беріп, қуаныш бөлісіп, жақсылық жасауды әдетке айналдырған. Бұл исламның ауызбіршілік пен мейірім қағидаларына толық сай келеді» дейді отандық дінтанушылар. Яғни, бастысы – шариғат шеңберінен шықпау: айттың қосымша күндерін міндетті діни күн деп жаңсақ түсінбеу керек, бірақ сол күндері мерекелік ниетпен игі істер жасауға ислам қарсы емес. Бұл пікірді барша мазхаб ғалымдары құптайды. Мысалы, Орталық Азияны ықылым заманнан бері ұстанған ханафи мәзһабы бойынша Ораза айт намазы – уәжіп (міндетті ғибадат), оны өтеу – парызға жақын міндет. Ал айт намазы оқылған соң мерекелік шараларды жалғастыру – әр халықтың өз әдебіне қалдырылған. Демек, теолог мамандар «Ораза айт шариғи тұрғыда – бір күндік ғибадат мерекесі, ал қалған екі күні – мәдени-әлеуметтік мерекелік қуаныш күндері» деген тұжырымға келіскен деуге болады.
Айт мерекесін тойлаудың әлеуметтік-рухани мәні
Айт мейрамының бірнеше күн тойлануының түпкі мәні – мұсылман қауымының бірлігін, қуанышын арттыру және Рамазаннан алған рухани сабақтарды бекіте түсу. Рамазан айында бір ай бойы пенделік нәпсісін тыйып, сауап жинаған мұсылман үшін Айт – сыйақы мен қуаныш уақыты. Бір хадис-қудсиде Алла Тағала ораза ұстаған құлдарына періштелер алдында мақтанып: «Оразаны өтеп болған құлдарым Мен үшін ауыз бекітіп, Менің бұйрығыммен аузын ашты, енді сол еңбегінің құрметіне қуанышқа кенелсін» дегені риуаят етіледі. Сондықтан Айт күндері қуану – құлшылықтың бір бөлшегі іспетті. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) да айт күндерін ерекше шаттықпен қарсы алғаны туралы сахабалар numerous риуаят қалдырған: сол күндері ең әдемі киімдерін киіп, үйінде тәтті тағамдар әзірлеп, өзі де отбасы мүшелерімен әзілдесіп, көңілді болғаны айтылады. Айт – тек жеке қуаныш емес, ортақ қуаныш. Бұл күндері ағайын-туыс бір дастарқан басында жиналып, бір-бірінің амандығына тәубе етеді, алыстаған бауырлар табысады, тіпті араздасқандар болса татуласып, кешірім сұрайды. Мұсылман қоғамында айт мерекесі ғасырлар бойы «кіші религиозный мекке» рөлін атқарып келеді: осы мерекеде бай мен кедей теңесіп, бәрі бірге қуанады. Ораза айттың алдындағы пітір садақасы – соның айғағы: жағдайы бар әр отбасы жағдайы төмен жандарға азық-түлік немесе қаражат үлестіріп, олар да айт күнінде қуаныштан шет қалмауын қамтамасыз етеді. Қазақ халқында да «Айтта садақа бергеннің малы көбейеді» деген мақал қалыптасқан, яғни бұл күндері қолынан келгенше қайыр жасаудың берекесі мол саналған. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда, айт мерекесі ұлт бірлігін нығайтатын фактор ретінде маңызды. Кеңес заманында тыйым салынғанына қарамастан, ауыл қарттары жасырын болса да Ораза айтпен құттықтасуды тоқтатпағаны тарихтан белгілі – демек, бұл мереке халқымыздың діни-мәдени болмысында айрықша орын алған. Бүгінде тәуелсіз Қазақстанда Ораза айт қайта жаңғырып, әр өңірде үлкен шаралармен аталып өтуде: мешіттерде жамағат мерекелік дастарқан жайып, қайырымдылық акциялары өтеді, балаларға арнап ойындар мен сайыстар ұйымдастырылады. Мұның бәрі – Айттың қоғамды жақсылыққа жұмылдыратын мейрам екенінің дәлелі.
Мәдени тұрғыдан, айт күндері ұлттық салт-дәстүрлер де дәріптеледі. Қазақ жұрты айт мерекесінде ұршықтай үйіріліп, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетеді: төс қағысып амандасу, «Айттық» беру, жеті шелпек тарату, молынан бауырсақ пісіру секілді әдеттер жаңғыртылады. Айт күндері әркім мүмкіндігінше жаңа киім киіп, шай-қантын даярлап, үйін таза ұстап, қонағын күтеді. Яғни бұл мереке – рухани тазару ғана емес, мәдени жаңарудың да кезеңі іспетті. Рамазан айында жанын тазартқан мұсылман Айтта айналасын да қуанышпен нұрландыруға тырысады. Осы себепті де айт мерекесі қанша уақыт тойланса да, оның әр сәті қоғамға пайдалы: адамдар арасындағы сүйіспеншілік пен жанашырлық артады, ұлттық бірегейлік сезімі күшейеді, үлкен-кіші бірігіп ортақ қуаныштың куәсі болады. Сондықтан Ораза айт – бір жағынан діни құлшылықтың мерекесі болса, екінші жағынан әлеуметтік ауызбіршіліктің, мәдени дәстүр жалғастығының мерекесі. Ғасырлар өтсе де, бұл ұлық мейрамның мән-маңызы кемімей, керісінше заман талабына сай жаңа қырларымен толығып келеді. Қорыта айтқанда, Ораза айт – мұсылман баласы үшін береке мен бірліктің, мейірім мен мерекенің жарқын көрінісі саналатын қастерлі мейрам. Мұны шариғат та, халық дәстүрі де жоғары бағалайды. Ендеше, шариғат белгілеген бір күнді қасиеттеп, қалған күндерді игі дәстүр ретінде жалғау – Ораза айттың өз қадырына жетіп, ұрпақтан ұрпаққа ұлықталуының кепілі болмақ.
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға