Кілем тоқу өнерімен әйгілі халық

Табасарандар лезгин мен парсы халқының қосылуынан пайда болған

Кей деректерде «тауаспар, табарсалан, табасарана» деп айтылатын табасарандар Кавказдың байырғы халқы саналады. Ал түп тамырына келсек, олар Дағыстанның Хиуа, Табасаран, Дербент аудандарын мекендейтін жергілікті тұрғындары. Бүгінгі күні олардың жалпы саны жүз елу мыңды құрайды. Тауаспар тайпасы жөнінде, сондай-ақ, бұл халықтың шығу тегі туралы ежелгі грек географы Страбон да жазып кеткен. Ғылыми нұсқалардың біріне сәйкес табасарандар лезгин мен парсы халқының қосылуынан пайда болған. Ертеректе аталған халық Кавказ Албаниясының құрамына еніп, кейіннен аймақтың ыдырауына байланысты дербес түрде өз бетінше қоныстанған. Орта ғасырларда Каспий теңізінің оңтүстік жағалауында, қазіргі Иран аумағында Табаристан мемлекеті болған. Парсы тілінен аударғанда «табар» сөзі «балта» деген мағынаны білдіреді. Балта ерте кезеңдерде жергілікті халықтың негізгі құралы болып саналды. Сондай-ақ табасарандар басқа елдерге кілем тоқу өнерімен танылған.

ХІХ ғасырдың басына дейін Табасаран территориясында екі иелік болды. Бектерге бөлінген Қади – Солтүстік Табасаранды және Майсум – Оңтүстік Табасаранды басқарды. Бұл иеліктерден басқа Қырах, Шұркүл, Кұхруқ, Сувак, Нитриг, Дрич және тағы да өзге ауыл қоғамының одақтары болды. Ал ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Табасаран Ресей Федерациясына қосылды.

Сөйтіп 1991 жылы Махачкалада шығармашылық зиялы қауым өкілдері «Табасаран» тарихи-мәдени қоғамын құрды. Аталған ұйым табасаран халқының мүддесін қорғауды, дәстүрлерін, қолөнерді жандандыруды, тарихи мұражайын, кәсіби театр құру және тағы басқа мәселелерді реттеуді көздеді. 1992 жылы қазан айында табасаран халқының І съезі өтті.

Жеті ұл, бір қызды дүниеге әкелу – басты тілек

Табасарандар патриархалдық қауымдастықты құрайтын отбасылардан тұрды. Қауымдастықта төрт-он отбасыдан бірігіп, оның ішінде үш және одан да көп буын бірге өмір сүріп, ортақ үй шаруашылығын жүргізді. Олардың жалпы саны отыз-алпыс адамға жетті. Мұндағы қарым-қатынас туысқандық негізде, яғни, әке мен ана жақтағы туыстармен байланысты болды. Оларды «тұқымдар» деп атады.

Әдетте тұқымдар тайпа сияқты өмір сүрді әрі бөлек қоныстанды. Әр тұқымға жайылымдар, шабындықтар, егістік жерлер, аңшылық және балық аулау аймақтары бекітілді. Сонымен қатар тұқымдар арасында өзара көмектесу, асар жасау дәстүрлері болды. Олар бірге үй салған, қой қырқып, егін орып, ағаш дайындаған, мата, киіз, кілем тоқып, жүн өңдеген.

Отбасыдағы патриархалдық өмір салты мен күйеудің басым рөліне қарамастан, әйелдер отбасында және қоғамда құрметтелді. Олар үшін тұрмыстық зорлық-зомбылық қаупі жоқ. Әйелдің ізгі қасиеттері – қарапайымдылық, еңбексүйгіштік, сұлулық, ең бастысы, дені сау бала туу деп саналды.

Табасаран отбасында тұңғыш ер бала дүниеге келсе «Құдайдың ең жоғарғы рақымы» деп сенген. Сол себепті жастардың үйлену тойында жеті ұл мен бір қызды болуын тілеген. Ал негізінен отбасында ұл күту рәсімі үйленуге дейін орын алды. Мысалы, кішкентай баланың тырнағын алғаш алудан бұрын қолын ұнға батырған. Бұл нәресте өскенде оның алғашқы перзенті ер болады деген ырыммен жасалды.

Жүкті әйелдерге ерекше назар аударылды. Әйелдерге қараңғыда үйден шығуға, киім тоқуға, өзеннен өтуге, зиратқа баруға тыйым салынды. Тыйымдарды бұзу – зұлым рухтардың ана мен іштегі нәрестеге зиян тигізуіне мүмкіндік береді деп сенді. Олар, әсіресе, босанған кезде әйелдің ішіне кіріп кететін «Ал» рухынан қорқатын. Бала өмірге келерде анасының толғағы ұзаққа созылып, қатты қиналған жағдайда ауыл тұрғындары әйелді сұқ көздерден қорғау үшін оны кілемге салып алып жүрді. Өмірдің алғашқы қырық күнінде нәрестенің бетіне күйе жағып, жалғыз қалдырмаған, жейдесінің шетін жиектемеген. Осылайша қырқынан шыққанға дейін баланы өз атымен емес, басқа біреудің атымен атайтын, сонымен бірге, оған арнап киім тікпейтін әдет болған. Сонда зұлым рухтар нәрестенің өмірге келгені туралы білмейді деп ойлаған.

Нағыз табасарандық кілем тоқу әдісі

Табасарандар егіншілік кәсіппен айналысты. Негізінен бидай, арпа, қара бидай, тары, масақ, жүгері сияқты дәнді дақылдар, бұршақ тұқымдастар, бау-бақша, жүзім өсірген. Сондай-ақ жайылымдық жерлерде сиыр, бұқа, буйвол тәрізді ірі-қара мал мен жоғары тау бөктерлерінде қой бақты.

Кілем, өрнек тоқу, ағаш өңдеу, тас ою, ағаш ыдыс, қыш ыдыс жасау, зығыр тоқу, киіз басу, былғарыдан бұйым тігу – табасарандардың дәстүрлі қолөнері. Оның әйгілі орталықтары Хучни, Аркит, Тинит, Эрси, Хурик, Ханаг, Жули ауылы болды.

Жоғарыда айтып өткеніміздей, табасарандық кілемдер бүкіл әлемге танымал. Ондағы ою-өрнектің сапасы мен жасалуы парсы кілемдерінен кем түспейді. Осыдан мың жарым жыл бұрын пайда болған қолөнер, кең таралып, бүгінде Нью-Йорк, Милан, Париж, Токио, Лейпциг, Монреаль музейлерінің қорларында сақтаулы тұр.

Түкті кілемдерді өндіру үшін жаңғақ қабығы, жусан, бөріқарақат, пияз қабығы, шайқурай, жұпаргүл сияқты табиғи өнімдермен боялған қой жүні қолданылған. Бір кілемді жасауға бір жыл қажет болды, сондай-ақ, ол кілем үш жүз жыл бойы қолдануға жарады. Кілемнің сапасын үстіне су құю, үйір жылқыларды жүргізу, күн көзіне қалдыру арқылы тексерді. Егер одан бүлінбей, жасалған кездегі қалпын сақтаса, нағыз табасаран кілемі деп санап, сатылымға шығарды.

Грек жаңғағы ағашы неліктен қасиетті саналады?

Табасарандар діни сенімі бойынша сүнниттік мұсылмандар саналады. Дегенмен олардың исламға дейінгі нанымдарының қалдығы ұзақ уақыт бойы сақталып келді. Мешіт әрбір ауылда бар, бұған қоса пұтқа табынатын орындар да болған. Осыған байланысты әртүрлі аңыз-әңгімелер де көптеп таралды. Сол сеніммен адамдар ауырған кезде, әсіресе бала сүйе алмаған әйелдер пұтқа сыйынып, сол жерде тамақ қалдырған, киімнің бөліктерін ағашқа ілген. Сонымен бірге кейбір ағашты, атап айтқанда грек жаңғағы ағашын қасиетті деп санап, оларды кесуге қатаң тыйым салды. Өйткені табасарандар үшін бұл ағаш ұрпақ жалғастығын, ұзақ өмірді, өсіп-өнуді бейнелейді.

Ағаштарға табыну үйлену және жерлеу рәсімдерінде көрініс тапты. Үйлену тойында кесілген емен немесе жеміс-жидек ағашы ленталармен, тәтті нандармен, жаңғақтармен, жұмыртқалармен безендірілді. Егер күйеу жігіт немесе жас жігіт қайтыс болса, жерлеу рәсіміне сол ағашты әкеліп, оны қара түске бояп қойды.

Табасаран тілінде қырық сегіз септік бар

Табасаран тілі нах-дағыстандық кавказ тілдер отбасының лезгин тобына жатады. Оның әдеби тілдің негізі ретінде қолданылатын оңтүстік және әр диалектілер тобын біріктіретін солтүстік атты екі диалектісі бар. Табасаран тілі әлемдегі ең күрделі тілдердің бірі ретінде Гиннестің рекордтар кітабына енген. Өйткені онда қырық сегіз септік бар. Тілдің лексикалық құрамы парсы, араб, орыс, әзірбайжан тілдерінен енген сөздермен байытылған. Бүгінде табасаран тілімен сөйлейтін адам саны жүз отың мыңға жуықтайды екен. Ал жазу жүйесі 1932 жылы латын графикасы негізінде жасалып, 1938 жылдан бастап кириллицаға ауыстырылды.

Халықтың басты мерекесі – Эбелтан

Табасарандықтар 17 наурыздан басталатын дәстүрлі көктемгі Эбелтан мерекесін атап өтеді. Бұл күні кез келген адам осы халықтың ұлттық өнерімен және дәстүрлерімен таныса алады. Мерекенің бағдарламасында міндетті түрде ұлттық табасаран әндері мен билері, көктемді қарсы алу рәсімдері болады. Күннің соңында мерекеге қатысушылар оттың үстінен секіреді.

Бұл күні міндетті түрде түрлі-түсті жұмыртқаларды, жаңғақтарды, кептірілген жемістерді және кәмпиттерді, мысалы, шакар-бура мен пахлаваны дайындап қояды. Дастарқанды піскен бидаймен безендіреді. Бұл өз кезегінде табасарандардың Эбелтан мерекесін Наурыз мейрамымен байланыстыруына мүмкіндік береді.

Табасарандардың үйлену рәсімдері, негізінен, жалпы дағыстандық тойларға ұқсас болса да, әртүрлілігімен ерекшеленді. Атап айтсақ, той үйлену алдындағы, үйлену кезіндегі және үйленуден кейінгі болып бөлінді. Осы кезеңдердің әрқайсысы өзіне тән белгілі бір әдет-ғұрыптар мен рәсімдерді қамтыды.

Ендігі кезекте жастар жағы бойдақтар кешін ұйымдастырады. Оған тек қыздар ғана емес, дос-жаран және басқа да бойдақтар қатысқан. Табасаран халқында бұл кешті «жаңғақ жару кеші» деп атады. Өйткені бұл кешке қыздар той халуасын дайындау үшін өздерімен бірге жаңғақ әкелген.

Кеш бойы жастар әңгіме, ән айтып, халуа пісірген. Ал кеш соңында бір-екі сағатқа созылған «шам сөндіру» рәсімін жасады. Осы уақытта жас жігіттер өздеріне ұнайтын қыздарға сезімдерін білдіріп, оңаша әңгімелескен, ал басқа кезде мұндай мүмкіндікке мүлде жол берілмеді.

Үйлену тойы қарсаңында неке қию рәсімі өтті, оған жастар қатыстырылмаған. Келесі күні күйеу жігіттің достары мен туыстарынан жиырма ер адам мен жиырма әйел адам қалыңдықты алып кетуге келді. Олар төлем ретінде әзіл-қалжың және әндер айтып, түрлі сынақтардан өтті. Мысалы, үй құбырының басына қойылған алманы құдалар қарумен дәлдеп атып түсіруі керек болды.

Қалыңдықты күйеу жігіттің үйіне тұрмыстағы көпбалалы әйел және кішкентай бала ертіп апарды. Өйткені әйел өзінің жолын қалыңдыққа береді, ал бала болашақта дүниеге келетін тұңғыш ұлын бейнелейді деп сенген. Күйеу жігіттің үйінде үйлену тойы өткізілді, қалыңдыққа тұрмысқа шыққан мәртебесін білдіретін жаңа киім – ақ көйлек кигізді. Тойда өзара сыйлықтар беріліп, қалыңдық жасауы көрсетіліп, би билеп, өнерлерін ортаға салып, қонақтарды күтумен аяқталды.

Ертеректе табасаран халқында қалыңдық пен күйеу жігітті ата-аналар таңдап қосса, бүгінде жастар өз қалауымен үйленеді. Дегенмен жар таңдау кезінде ата-ананың пікірін тыңдап, кеңестеріне құлақ асады.

Хинкали – дастарқан сәні

Табасарандардың тұтынатын басты тағамы, негізінен, дәнді-дақылдар, соның ішінде астық, бұршақ, жабайы шөптер, сонымен қатар, ет-сүт тағамдары. Етпен және етсіз жасалған хинкали де күнделікті дастарқаннан түспейді. Сондай-ақ нан, палау, долма, ұн ботқасы, тары, оралған тұшпара мен пирогтарды жиі дайындайды. Сүт өнімдерінен сүзбе, қаймақ, май, кілегейді тұтынса, айран мен шай негізгі сусындары болып саналады.

Табасарандардың киім үлгісі

Солтүстік Кавказдың басқа халықтары сияқты, табасарандардың киімі де негізінен жергілікті шикізаттан жасалды. Айталық, бас киімдер мен тондарды қой терісінен, аяқ киімдерді төрт түлік мал терісінен, шапандарды киізден, көйлек, шалбар және бешпентті үй матасынан тігіп киген.

Жалпыдағыстандық үлгідегі дәстүрлі ерлер костюмі – жейде, шалбар, бешпент, черкес, бурка, қой терісінен тігілген тондар мен папахтар, аяқ киімі – былғарыдан, матадан немесе киізден жасалған дирих, жүннен тоқылған шұлықтар, жұмсақ былғары етік, ағаш табанды етіктер. Сондай-ақ ерлер киіммен бірге металл пышақтар, кулондар, қанжарларды әшекей ретінде тақты.

Ал дәстүрлі әйелдер костюмі – ұзын етекті көйлек, шароварлар, алжапқыш, бас киімі – чухта және орамал, тұтас күміс немесе алтын жалатылған белбеу, зергерлік бұйымдары – күміс монеталардан жасалған кеуде әшекейі, сақиналар, сырғалар, білезіктер, аяқ киімі – түрлі-түсті ою-өрнегі бар былғары чувяктар мен жүн шұлықтар болды. Сонымен бірге тұрмыстағы әйелдер шашын толықтай орамалға жасырып жүруге тиіс еді. Киімдегі костюмнің құрамы, маталардың сапасы және безендіру дәрежесіне қарай тұрғындардың әлеуметтік айырмашылықтары көрінді.

Табасарандар Қазақстанға қашан келді?

Табасаран халқы – Қазақстанның этникалық тобына жатады. Олар елімізге ХХ ғасырдың 90-жылдарында, мемлекетте жүргізілген экономикалық реформаларға байланысты қоныс аударды. Тәуелсіз Қазақстан КСРО ыдырағаннан кейін құлдырауға түскен мұнай өндіру саласын қалпына келтіру және дамыту үдерісін белсенді жүргізген еді. Мұнай-газ өнеркәсібін дамыту орталығы болып саналатын Батыс Қазақстанға өзге посткеңестік елдерден, оның ішінде Дағыстаннан жұмысшылар келе бастады. Егер бұрын табасаран халқы Дағыстаннан өзге жерлерге ешқашан шықпаған болса, ендігі жерде, яғни, ХХ ғасырдың 90-шы жылдары олардың жұмыс істеген бірден-бір елі – Қазақстан болды. Мұнда табасарандар мұнай өнеркәсібі, кірпіш өндірісі саласында еңбек етті. Көпшілігі алдымен жұмысын вахталық әдіспен атқарды, кейіннен жұмыс бабымен бірте-бірте Қазақстанға қоныстанды. Осылайша жұмыс күшіне, өндіріс жағдайларына және жалақыға сұраныс дәрежесіне байланысты орналасқан жерді таңдап, отбасыларымен, туыстарымен топтарымен және ауылдастарымен бірге көшіп келді. Соңғы санақ нәтижесі бойынша Қазақстандағы табасарандар саны екі жүз адамнан асқан.

Табасарандар санының аздығына байланысты Қазақстанда өздерінің этномәдени орталықтарын құрған жоқ. Осы себепті 1996 жылдың қазан айында құрылған Дағыстан мәдени орталығына кірді. Әр халықтың тілін, мәдениетін, салт-дәстүрлерін сақтау, зерттеу және дамыту үшін біріктіру – аталған орталықтың негізгі міндеттерінің бірі болып саналады.

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға