Халық мерекелері

Күнтізбелік циклдарға негізделген дәстүрлі халық мерекелері туралы талқылайық

Қазіргі Қазақстан мәдениетіндегі халықтық мейрамдарды дамыту үдерісі үш бағытта жүргізілуде деуге болады:

1)Күнтізбелік циклдарға негізделген дәстүрлі халық мерекелерін қайта жанғырту (Наурыз, Қымызмұрындық, Мизам, Соғымбасы);

2)Тарихи, мәдени және рухани мұраға негізделген мерекелік іс-шараларды дәстүрлі ету (Мысалы, Ораза айт, Құрбан айт, Мәуліт, Қазақ хандығының көсемдері мен батырларының мерейтойлары және т.б.);

3)Егемендік алу аясындағы тарихи оқиғалар мен құндылықтарға негізделген жаңа мерекелерді дәріптеу (Мысалы, Егемендік мерекесі, Қазақстан халқының ынтымақтастық күні, Қазақстан халқы ассамблеясының күні, Конституция күні, Астана күні және т.б.).

Күнтізбелік циклдарға негізделген дәстүрлі халық мерекелері, Наурыздан басқасы, қазақ халқы көшпеліліктен отырықшылық өмір салтына өткендіктен өз маңыздылығын жоғалтты деуге болады. Олардың пайда болуы көшпелі өмір салты мен еңбекке негізделгендігі хақ.

Адам баласының тіршіліктегі негігі мақсаты тек еңбек етіп, өмірге қажетті материалдық байлықты жасап, отбасын құрып, ұрпақ өсірумен шектелмейді. Олар қоғам құрып, өзінің мәдениетін, өнерін, салт-дәстүрін дамытып, ұлт болып қалыптасады. Егер де жеке адамның өмірі табиғаттың заңы бойынша шектеулі болса, ұлттың өмірі қаншалықты ұзақ болуы, сол ұлтты құрайтын адамдардың өмір сүре білу қабілетіне байланысты. Ал ұлт болу үшін оның – тілі, діні, салт-дәстүрі, мәдениеті, өнері болуға тиіс.  Сол ұлттың осындай басты белгілері сақталып, әрі қарай дамитын болса, оның ұлттық санасы қалыптасып, ол өзінің ұлттық мемлекетін құруға негіз болады. Осындай ұзақ мерзімді даму процесінде әрбір ұлттың басынан өткерген елеулі тарихи оқиғалар, оның өмір салтына байланысты қалыптасқан салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ырым-жоралар ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, ол сол ұлттың әр кез есіне алып, атап өтіп отыратын ұлттық мейрамына айналады.

Қазақ халқының тарихи даму барысында қалыптасқан өзіне тән ұлттық мейрамдары болды. Ол мейрамдар қазақ халқының көшпенді өмір салтына байланысты табиғаттың маусымдық төрт мезгіліне тура келді. Себебі қазақтар негізінен көшпенді мал шаруашылығымен айналысқандықтан, олардың күнделікті тұрмыс-тіршілігі табиғатқа жақын болды. Сол себепті қазақтар ауа райының қолайлылығына байланысты өздерінің ұлттық мейрамдарын атап өтіп, онда түрлі ұлттық өнерлерін көрсетіп, ұлттық ойындарын өткізіп отырды. Атап айтқанда, ол мейрамдар – Наурыз, Қымызмұрындық, Мизам, Соғымбасы деп аталды.

Әрине, бұл мейрамдарды барлық жерде өз дәрежесінде кеңінен өткізіп отырды деуге болмайды. 20 ғасырдың басында Кеңес үкіметі аз халықтардың ұлттық санасын жойып, оларды орыс мәдениетіне өткізу үшін әртүрлі сылтаулармен олардың ұлттық мейрамдарын атап өтуге, ұлттық ойындарын ойнауға тыйым салды. Соның салдарынан Кеңес заманында қазақтар өздерінің ұлттық мейрамдарын ұмытқан болатын.

Оның орнына коммунистік идеологияны халықтың санасына сіңіру үшін Ұлы Октябрь, Бірінші май, Жеңіс күні, Конституция күні, Халықаралық әйелдер күні сияқты мейрамдарды кеңінен тойлап отырды. Оған қоса, түрлі мамандыққа байланысты еңбек мейрамдарын атап өтуі дәстүрге айналды. Мысалы, шахтерлер күні, метталлургтер күні, шабандар күні, диханшылар күні, медицина күні т.с.с.

Көшпелі халық – табиғат перзенті. Тіршілігінің тірегі – төрт түлік малының бабына орай шырқай көшіп, үнемі табиғи ендіктердің қолайлы белдеулеріне қоныс теуіп отырды.  Әрине, мұның өзі қоршаған орта, табиғи аяның талап-тілегінен туындап отырғаны белгілі. Осылайша мал шаруашылығын геобиологиялық ортаға икемді үйлестіре білу, соған сай келетін материалдық және рухани игіліктерді қалыптастыру, көшпелілердің төлтума мәдениетімен дүниетанымының қалыптасуына ықпал етті. Көшпелі халық өзінің айналасындағы қоршаған орта, кеңістікпен өте үлкен үйлесімділікте өмір сүрумен бірге, оны тануға, заңдылықтарын ұғынуға тырысты. Бұл бағыттағы талпыныстары ырым-жораларында, тілек-бата, тиым сөздерінде, мифтері мен аңыз-әңгімелерінде, тұрмыс-салт жырлары мен ертегі-эпостарында, сайып келгенде бүкіл ауызша және жазба жәдігерлерінде таңбаланып, салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарында, ғана емес мереке-мейрамдарында көрініс тапты.

Адамзат тарихындағы көшпелілік өмір салтының ең ұзаққа созылған, әрі ұзақ уақыт сақталған жері - Еуразияның ұшы-қиырсыз көлбей созылған ұлан-ғайыр даласы болды. Бұл далада қазіргі түркі халықтарының ата-тектері – сақтар, ғұндар, үйсіндер, қаңлылар, түріктер, оғыздар, қыпшақтар т. б. ғұмыр кешіп, ешкімге ұқсамайтын өзгеше төл мәдениетін қалыптастырып, кейінгі ұрпақтарына мұра етіп қалдырды. Көшпелілік өмір салттың ең соңғы мұрагері – Қазақ халқы болды. Сондықтан да болар, есте жоқ ескі замандардағы көне әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер, ырым, жосын-жоралар мен мереке-мейрамдар қазақтардың дүниетанымында терең сақталып, осы күні де күнделікті тіршілік салттарында көрініс беріп жатады. Ежелгі қазақ жерін қоныс еткен түркі тілдес тайпалардан сақталған, өзгеріп жаңа мән-мағынаға ие болған, сөйтіп осы тайпалардан сұрыпталып шыққан қазақ халқының бүгінгі рухани болмысының сол бір алыста, артта қалған замандармен сабақтастығын дәлелдейтін – мереке-мейрамдар аз емес. Осынау қазақ халқының рухани болмысының айшықты парақтарының бірі - мереке-мейрамдар әлі де ғылыми зерттеу нысанына айнала алмай отырғаны және ғылыми тұрғыдан әділ бағасын алмағаны өтірік емес.

Мейрамның сауықтық, өнегелік және эстетикалық қырларын көрсету мақсатында біз қазіргі қазақ мәдениетінде жаңғырып келе жатқан Наурыз мейрамын қарастыруды жөн көрдік. Ежелгі қазақ даласын мекендеген түркі тілдес халықтарға тән және тарихи-рухани сабақтастығымызды білдіретін мереке-мейрамдардың арасында халқымыз үшін өзінің сүйікті мейрамы – “Жаңа жылы” – “Наурыз”.

Наурыз мейрамы – ежелгі заманнан қалыптасқан жыл бастау мейрамы, өйткені 22 наурызда күн мен түн теңескен, табиғат жанданып, жаңа өмір (цикл) басталған. Наурыз (ноу – жаңа, руз – күн) деген сөз бізге парсы тілінен енген. Орта Азия халықтары оны мыңдаған жылдар бойы Жаңа жыл басы ретінде тойлап келді. Кейіннен Ислам діні халықтардың бұрыннан келе жатқан әдет-ғұрпын сыйлап, Наурызды мейрам ретінде қабылдады. Мысалы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы “Нұх, Наурыз тарихы” мақаласында наурыз мейрамының қазақ өмірінде алатын орны мен тарихын талдап, “қазақтың қазақ болғанда, өзіне арналған, сыбағасына тиген жалғыз мейрамы – наурыздама. Ол күні қожаларға оқытатұғын, наурызға арналған кітап болады. Наурыз жайын ұқтыратын ол кітаптың атын “Салдама” дейді. Ол күнде тілі орамды, сөзге шешен шалдардың батасы болады. Қожа кітап оқығанда, шалдар бата қылғанда жұрт жылап, шулап “Амин!” деп отырады.  Сонан соң олардың айтқаны айтқандай келіп халық, жұрт ілгері басып, малы да өсіп, басы да өсіп берекелі болады” , - деп жазған. Осыдан ежелден келе жатқан наурызнама мейрамы барысында айтылатын бата беру дәстүрінің ислам діні практикаларымен үйлесімді сабақтасқанын байқаймыз.

Исламға дейінгі және мұсылмандық салт-дәстүрлер мен мерекелер (той) қатарында ежелгі жаңа жыл мерекесі - көктемде күн мен түн теңелетін күні атап өтілетін Наурыз айрықша орын алады. Осы ежелгі мерекені Орта Азия, Қазақстан жерін мекендеген халықтар кеңінен атап өтетін болған.

Шын мәнінде бұл қазақтың арғы бабалары көшпелі тайпалар ішінде туып – “Ұлыстың ұлы күні” деп аталғаны ешқашан талас тудырмайды, кейінірек отырықшы елдердің дәл осындай мейрамы - Наурызбен қосылып Ұлыстың ұлы күні - Наурыз деп аталып жүр.

Наурыздың қазақпен, оған бауырлас Шығыс халықтарының ықылым замандарда отқа, күнге, айға, суға табынған кездерінде пайда болған, яғни табиғаттың қойнынан, күн мен түннің теңелуінен шыққан маусымдық мейрамы екені даусыз. Ұлы ақынымыз Абай Құнанбаев Наурыз тойын дінге жалғастырмай, көктем мерекесі екенін ашық жазады. Наурыз қазақтың ұлттық мейрамы, төл мерекесі екеніне Алаш арыстары да қалам тербеген.

Байтұрсынұлы Ахмет: “Наурыз - қазақша жыл басы. Бұрынғы кезде һәр елде наурыз туғанда мейрам қылып бас асып, қазан-қазан көже істеп, ауылдан-ауылға, үйден-үйге жүріп, кәрі-жас, қатын-қалаш бәрі де мәз болып, көрісіп, араласып қалушы еді. ...Ескі жыл бітіп, жаңа жыл басталғанда: “Жаңа жыл қайырлы болсын! Жаңа бақыт кәсіп болсын!” деп құттықтасады, ол күнді мейрам қылып шаттықпен өткізеді”.

Міржақып Дулатов “Орыста мейрам көп, қазақта айран көп” деген мәтелді тілге тиек ете келе былай деп жазады: “Мұсылман жұрттарына ортақ, жылына екі рет келетін ораза, құрбан айттарын есепке алмағанда, бізде жалғыз мейрам бар, ол – Наурыз”.

“Наурыз қазақтың шын мағынасындағы ұлт мейрамы... Наурызды біздің қазақтың мейрам етуі айрықша сыйымды, артықша дәлелді. Неге десеңіз, наурыз (марттың) ескіше 9-да, жаңаша 22-інде күн мен түн теңеледі, қыс өтіп, жаз жетіп, шаруа кенеледі. Қыс бойы ақ кебінің жамылып өлім төсегінде жатқан табиғаттың, жанды-жансыздың тірілуі кімнің болса да көңіліне шаттық беретіні анық болса, тіршілік жағынан қыстың өтуіне, жаздың жетуіне қазақтан артық тілектес, қазақтан артық қуанатын ел жоқ деуге сияды”.

Жалпы, Наурыз парсы, кавказ және түрік халықтарының арасында көктем мейрамы және жаңа жылдың басталуы ретінде әлі де тойланады. Ол Иранда 21 наурызда, мемлекеттік мереке ретінде Әзірбайжанда, Тәжікстанда және Қазақстанда - 22 наурызда, Өзбекстан мен Түркияда 21 наурыз күні аталып өтіледі. Наурыз мерекесі 2010 жылдан бастап Біріккен Ұлттар Ұйымының күнтізбесіне халықаралық мереке ретінде енді.

Тарихқа үңілсек, әлемдегі әр халық Жаңа жылдың басын әр уақытта атап өткен. Ежелгі халықтар негізінен Жаңа жылды табиғат жаңаруымен, яғни жер ұйқыдан оянғаннан кейін, көктем келуіне байланысты атаған. Көне яхудилердің таным-түсінігінде де Жаңа жыл “авив” айы, яғни наурыз айының соңы, сәуірдің басы болатын. Рим империясында да наурыз айы жыл басы болатын. Тек біздің заманымыздың 45 жылы Рим императоры Юлий Цезарь табиғат ерекшелігін, күн мен түннің теңелуін ескермей, жаңа жылға діни мағына берді. Сөйтіп, ол жыл басын 1 қаңтарға көшіріп, осы үлгісі кейін әлемдік әмбебап күнтізбе ретінде қолданылып кетті.

Наурыз мейрамын ежелгі гректер “патрих”, тәжіктер “гүл гардон”, “бәйшешек”, “гүлнаурыз”, хорезмдіктер “наусарджи”, татарлар “нардуган”, буряттар “сагаан сара”, соғдылықтар “наусарыз”, армяндар “навасарди”, чуваштар “норис ояхе”, қазақтар “наурыз мейрамы”, “наурыз тойы” және “наурызнама” деп әртүрлі атаған. Парсы тілдес халықтар Наурызды бірнеше күн тойлаған. Олар бұл күндерде әр жерге үлкен от жағып, отқа май құяды; жаңа өнген жеті дәнге қарап болашақты болжайды; жеті ақ кесемен дәстүрлі ұлттық көже “сумалақ” ұсынады; ескі киімдерін тастайды; ескірген шыны аяқты сындырады; бір-біріне гүл сыйлап, үйлерінің қабырғасына дөңгелек ою – “күн символын” салады; үйдегі тіреу ағашқа гүл іледі; түрлі жарыстар ұйымдастырады.

Халықтың мифологиялық түсінігі бойынша 21 наурыз түні даланы Қыдыр (Қызыр) аралайды. Бұл жайында Ақселеу Сейдімбек: “Байырғы салт-жора бойынша қазақ арасында Ұлыс тойы түн ортасы ауа басталады. Бұл түн “Қызыр түні” деп аталады. Халықтың наным-сенімінде Қызыр қасы көзін жапқан қарт адам болса керек. Қызыр атаны Бақ жетелеп жүреді екен дейді. Ұлыс тойының таңын көзімен атыру үшін Қызыр ата түн ортасы ауа дала кезеді...Қызыр түнін ұйықтамай өткеру үшін ауыл жастары алуан түрлі ойын ұйымдастырып, Қызыр атаның назарын аударып бақытты боламыз деп, небір тосын тамаша-қызықтар көрсетеді...” , - деп жазады. Екінші күні, яғни 22 наурызда ауылдың ер адамдары бір-бірімен көрісіп, төс қағыстырады; әйелдер құшақтасып, бір-біріне игі тілектер айтады. Бірін-бірі мерекелік дастарханға шақырады. Оған басты тағам наурыз көже қойылады. Сонымен бірге, қойдың басы мен сүр ет салып пісірілуі – қыс тағамымен қоштасуды, құрамына ақтың (көже, қымыз, шұбат, құрт, ірімшік және т.б.) қосылуы – жаз тағамымен қауышуды білдіреді. Әдетте, осы күні адамдар арам пиғыл, пендешілік атаулыдан арылады. Ауыл ақсақалдары араз руларды, ағайын немесе дос-жарандарды бір дастарқаннан дәм таттырып, табыстырған. Наурызнама күндері қыста жұтқа ұшырап қиналғандарға жылу жинап берген. Алтыбақан басында ән айтылып, күй тартылып, дәстүрлі ұлттық ойындар (көкпар, аударыспақ, күрес, қыз қуу, алтыбақан, тең көтеру, т.б.) ойналған. Осы күндері Наурыз мейрамының сауықтық, өнегелік және эстетикалық қырлары айқын көрініс тауып отырған.

Наурызды мейрамдаудың дәстүрлі атрибуттары - көрісу, көп көже, ұйқыашар, самалық айту, дір еткізер, селт еткізер, т. б. бар, сонымен қатар әр аймақта өзіндік сахналық рәсімдер өткізілген.

Әр үйде көже жасалып, ел аттылы-жаяу ілгерінді-кейінді, мәз-мейрам болып үйлерге кіріп, көп көжеге бата қылады. Наурыздың өз батасы бар. Наурыз күнінің бір ерекшелігі бұл күн көрісуден басталады. Бозбалалар мен қыздар да Ұлыстың ұлы күні емін-еркін бас қосып, ауылды, елді той-думанға бөлеген. Ауыл қыздары өздері жақсы көрген жігіттерге арнап, соғымның қалған етін уызға салып пісіріп, “ұйқыашар” деп аталатын тамақ дайындайды.

Осы арада бір айта кететін жайт, наурыздың қазақ халқының тамақтану мәдениетіне тікелей қатынасы бар. Наурызда соғымның қалған-құтқаны көжемен, сыбағамен бітеді, халық жаппай “қызылдан – аққа”, яғни сүтті тағамдарға (айран, қымыз, қүрт, ірімшік, т.б.) көшеді. Сөйтіп көшпендінің қыс бойы ауыр етті тағамдарды жеген асқазаны дем алады. Жаздың шіліңгір ыстығында қазақ асқазанға жеңіл: қойдан - бағлан, байлар жылқыдан - тай, кедейлер ешкіден - лақ жеген, бұл төлдердің еті қара күзге, күздік сойғанға дейін адам ағзасына жеңіл болған, мұны маусымдық тамақтану жүйесі деуге болады.

Жігіттер мен бозбалалар қыздарға арнап “селт еткізер”, “дір еткізер” деген сыйлықтарын ұсынады. Бұл сыйлыққа айна, тарақ, иісмай, күміс жүзік жатады. Айна - пәктік пен жастықтың, тарақ - әдемілік мен сұлулықтың, иісмай - бүршігін жаңа жарған жауқазындай құлпырудың, күміс жүзік - тазалықтың белгісі.

Наурыз күні таңертең ертемен ерлер қолдарына күрек, кетпен, ал қыз-келіншектер құрт, ірімшік, сүт, піскен ет алып далаға шығады. “Бұлақ көрсең, көзін аш” деп қаумаласқан жігіттер айнала төңіректегі бастаулардың көзін ашса, “Атаңнан мал қалғанша, тал қалсын!”, “Бір тал кессең, он тал ек!” деген қариялар бұлақ басына тал егеді. Әйелдер атып келе жатқан Күнге тәу етіп, “Армысың, қайырымды Күн-ана!” деп иіліп сәлем береді, “Кеудесі түкті Жер-ана, көк дарыт, жарылқа!” деп ашылған бұлақ көзіне май құйып, жаңа егілген ағаштарға ақ бүркеді.

Жаңа жыл Наурызды мерекелеумен қатар, төрт түлік мал өсірген халқымыз, әсіресе қолы жеткенде, ата-бабаларына, аруақтарға міндетті түрде еркек мал сойып құдайы тамақ берген.

Наурыздың бір мәні - теңдік күні ұлылық пен кішілік жасалатын, бай мен жарлы жарасатұғын күн. Хан қарашаның халін ұғып, қараша ханның төріне шығатын күн.

1926 жылы Кеңес өкіметінің қаулысымен Наурыз мерекесін тойлауға “діни мейрам”, “ескілік сарқыншағы” деген сылтаумен тыйым салынды, өйткені “совет” халқын, “советтік” сананы қалыптастыруды мақсат тұтқан мемлекетке осындай бір ұлттың ынтымақтастығын қамтамасыз ететін мереке қажет емес еді. Бірақ Қазақстанның бар аумақтарында жасырын түрде сақталып келген Наурыз мерекесі, 1988 жылдан Алматы қаласында, республиканың көптеген аудандарында жалпыхалықтық мейрам ретінде қайта тойлана бастады. 1991 жылы 15 наурызда ҚазақССР Президентінің қаулысымен 22 наурыз ресми мойындалып, 2001 жылы мемлекеттік мейрам дәрежесіне ие болып, ал 2009 жылдан бұл мейрамды үш күн бойы тойлайтын болдық.

Қазіргі кезде Наурыз мейрамы ресми түрде жыл сайын аталып өтілгенімен, шын мәнісіндегі ұлттық, халықтық мейрамға айналмай тұр. Төл мерекеміз деген ой, оны тойлауға деген ниет бар, бірақ Наурыз мейрамы  халықтың күнделікті тұрмысымен, әлеуметтік өмір ырғағымен өзінің  үндестігі мен байланысын үзіп алды. Наурыз бен Жаңа жыл (1 қаңтар) мерекелерін салыстыратын болсақ, іс-шаралар саны және олардың ауқымдылығы жағынан төл мерекеміз ұтылатыны анық.

Осы мәселенің себебін анықтап, Наурыз мерекесін жандандыруды мақсат еткен академик Ғарифолла Есім “Наурыз-нама” бағдарламасын ұсынды. Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің оқытушылар мен білім алушылар алдында оқыған дәрісінде (19 қаңтар) бағдарламаның негізгі 11 арнасын баяндап кетті. Олар:

- Наурыз –  ғарыштық мейрам (күн мен түннің теңесуі);

- Наурыз – жыл басы (өзгеріс циклі);

- Наурыз символы – жауқазын (жаңа сапалық өзгерістің символы);

-Наурыз мейрамының басы – көрісу (жүздесу – адамшылық дәстүрдің қайнар көзі);

- Наурыз мейрамын от жағумен ашу (от өмірдің символы, тазарудың белгісі. Наурыз мейрамы Батыс өңірде 14-ші наурызда Отпан тауынан басталып, кен байтақ қазақ елінде жалғасын табады);

- Наурыз – каникулдары (дәріптеу, жаһанға әйгілі ету, жарнамалау  мақсатында);

- Наурыз – дастарханы (ұлттық тағам өндіру және оны пайдалану);

- Наурыз киім үлгісі (мейрамның эстетикалық қырларын ашу және женіл өнеркәсіпті дамыту үшін);

- Наурыз – жасөспірімдер мен жеткіншектер мейрамы (өнегелік тәрбие және ұрпақтар сабақтастығын қамтамасыз ету мақсатында);

- Наурыз мейрамы – экологиялық мейрам (экология сананы тәрбиелеу үлгілерін қайта жаңғырту);

- Наурыз – іскерлікке баулу мейрамы (жыл басымен іскерлікті арттыру қажеттілігі)

Әрбір ұлттың рухани мұрасында, яғни салт-дәстүр, әдеп-ғұрып, діні мен ділі және олардағы құндылықтарды трансляция жасайтын мейрамдар бар. Оларды ұстану, өміршеңдігін қамтамасыз ету әрбір ұрпақтың, ұлт перзентінің моральдық парызы. Сондықтан қазірде ата-бабамыздан қалған ұлттық салт-дәстүрімізді күнделікті өмірімізде кеңінен қолданып отырсақ, ол мәдениетіміздің мәңгілік сарқылмас қайнар көзі қала беретіні хақ. Осы орайда, академик Ғарифолла Есім ұсынып отырған “Наурыз-нама” атты ұлттық бағдарлама төл мерекеміздің жандануына арналған оңтайлы шешім.

Ұлттық салт-дәстүріміздің ішінде халық санасынан мүлдем ұмытылып, тойланбай келе жатқан жалпықазақтық мейрамдарымыздың бірі – Қымызмұрындық.

Қымызмұрындық дегеніміз - ел жайлауға шыққанда жазғытұрым аталып өтетін - қымыз тойы. Қазақ жерінде қымызмұрындық әр түрлі аталады. Жетісу, Батыс Қазақстанда қымызмұрындық, Сарыарқада биемұрындық, Шыңжаңда биебау, Моңғолияда бие байлар т.с.с, бірақ бәрінің мағынасы бір. Қытымыр қыстан жүдеп-жадап шыққан көшпенді ел жаз жайлауға шығып жадырап, сағынған сүйікті сусынын, бүкіл халық болып ішіп, нағыз мейрамға айналдыратын. Жалпы ұлттық сипаты жағынан қымызмұрындық Наурыз мерекесі мен Құрбан айттан бірде-бір кем түспейді.

Қымызмұрындық мейрамын шартты түрде екі түрге бөлуге болады. Бірінші - бие байлар. Ел жайлауға көшкен соң сауылатын биелерді бөле бастайды. Ауыл ақсақалдары өзара кеңесіп, бұл іске ерекше ден қояды, желілерді тартқыздырады, асау биелерді ұстау үшін мықты жігіттерді дайындайды. Сабалар мен көнектерді әйелдер әбден жуып, желіге кептіріп қояды. Жігіттер желінің жібін тартып, қазықтарын қағып, тоқпақтарын сайлайды. Сағат 10-11-лерде бүкіл ауыл адамдары желінің басына жиналады. Жылқышылар құлынды биелерді айдап әкеледі, дайын тұрған жігіттер құлындарды ұстап желіге байлай бастайды. Құлындарды байлап болған соң, әйелдер мен қыздар желі басына піскен ет, құрт, ірімшік тағы басқа тағамдар әкеледі. Барлығы отырып тамақ ішеді.

“Байлар көбейсін!” деп тілектер айтылады. Желіге, айғырдың жалы мен сауырына сары май жағады. Мұны “бие байлар” деп атайды.

Бие байлардан соң қымыз ашыту басталады. Ашытқысы барлар күнделікті саумалды бір-біріне қоса отырып, қымызмұрындыққа дайындалады. Ашытқыны “ұйытқы” немесе “қор” деп атайды. Ашытқысы жоқтар қымызы ашыған үйлерге келіп, піспекке 1 метрдей ақ мата байлап, “Тілегім де, көңілім де ақ” деп сабадан керегінше құйып алады. Үй иесі қымызға тіл-көз тимесін деп, үкінің қанатын, болмаса ағаштың көкек қонып отырған жерін кесіп алып, піспекке байлап қояды. Сабаның түбіне тас тастайды. Кейбір байлар қымыз тәтті болады деп сабаның түбіне желін жамбы тастаған. Қазақ салтында үкі де, көкек те қасиетті құс деп саналады. Тас тіл-көзден сақтайды.

Қымызмұрындық қазақтың Ұлыстың ұлы күні - Наурыздан кейінгі үлкен тойы. Ел жапа-тармағай мал соя бастайды. Байлар жылқы, орташалар қой, одан төмендегілер тоқты, бағлан, ал шамасы келмегендер қымыздың өзіне ғана шақыра беретін. Кейде мал көп сойылған жылдары “қанжайлау” болып кетті дегенді айтады ел. Қымызға арналған бата Қамбар атадан басталады. Әр үйде дайындалған қымыздың және тойдың қымызының басын әйелдер ішеді. Мерекенің қымызын сол ауылға, елге, руға қадірлі әйел адам - бәйбіше, әже ішіп бастайды. Қымызмұрындықта әйелдердің арасында “қатын күрес” өткізілген. Әйелдер кимешектерінің төменгі жағын беліне байлап, өзара күрескен, бірақ та қыздарды күреске шығармаған. Сонымен бірге басқа тойларда көп көрсетіле бермейтін мешкейлер жарысы болған. Әр ел палуан, мерген, қамшыгерімен, т.б. сайысшыларымен қатар мешкейлерін де жарысқа әкелген. Халық арасында бір қойдың, бір құнан қойдың етін бірден жеген мешкейлер жайында аңыз-әфсаналар көп. Қаппен жүгіру (адамдар қапқа түсіп, белдерін байлап, секіріп жарысады), айраннан ақша шығару (айран толған местің ішіндегі шүберекке түйілген теңгелерді тісімен тістеп шығарады, бет-аузы түгел аппақ болады) т.б. Мұндай ойындардың бәріп көрермендерді күлкіге батыру үшін істелген дала театрының элементтері деуге болады.

Қымызмұрындықта ақсақалдар, рубасылар үй-үйге кіріп, қымыз ішумен қатар сабаларға (қымыз құятын ыдыстарға) баға берген. Қазақ бәсекешіл халық қой, сабаларды, шараларды, ожауларды, тостағандарды бір-бірінен асырып, әдемілеп жасаған. Атақты адамдардың, бидің, батырдың сабасынан, шарасынан қымыз ішу құрмет болған. Қымыз ішудің салты - (церемониясы) әлі толық зерттеліп болған жоқ. Қымызды - аяққа (кесеге) құймас бұрын қымыз батасы беріледі. Бата аяқталған соң, сыйлы қонақ үй иесіне қарап, “бұйырыңыз” дегенде, үй иесі сапты аяғын әкеліп, қонақ екеуі түйістіріп барып іше бастайды. Қымыз ішіп отырған кезде кіріп келген адамға, яки сәлем беруі мен болмысы ұнап қалғандарға өз саптыаяғын шақырып алып ұсынады. Ол адам сол жақтан, яки қазан жақтан барып, өз қолымен қос қолдап алып, түгелдей тауысып ішсе де, жартылай ішсе де, саптыаяққа қайтадан қымыз құйғызып, қос қолдап иесіне қайтарады да, тиісті орнына отырады. Мұндай үлкеннің пейілі түскен “ұсыну” әркімге бұйыра бермейді. Қымыз тойының ерекшелігі сол - бұрынғы кезде ру, ел басылары аса құрметті қонақ келсе, соған арнап қымызмұрындық жасап, ат бәйгесін өткізіп қарсы алған. Бұл деректен ел жайлауға шыққанда, бір мезгілде орындалатын мейрамға қарағанда, қазақтың қонақжайлылық рәсімімен белгілі бір оқиғаларға байланысты орындала беретінін байқаймыз.

Күзде қазан айының басында биелерді ағытып, құлындарды желіден босатарда “сірге жияр” (сірге мөлдіретер) тілеуі өтеді. Мал сойылып, бата айтылады. Мұнда да қымыздың ақырын (соңғысын) әйелдер ішеді. Сөйтіп қымыз тойларындағы қымыздың басы мен аяғын әйелдердің ішуі - ұрғашылық культінен (культ плодородия) туындайтынын көреміз.

Қазақтың өмір салтында бар, бірақ көп тойлана бермейтін, “Мизам” мерекесі. Бұл мейрам күзде күн мен түннің теңелген кезінде, яғни қыркүйек айының 21-ші күніне тура келеді. Бұл уақытта күннің жазғы қапырық ыстығы басылып, ауа райы салқындай бастайды. Бұл мал семіріп, егін орылып, шөп шабылып, шаруаның бір ыңғайға келетін кезі.

Ертеде қазақтың халықты көп жинап, ойын-той өткізетін уақыты осы Мизам мейрамына тұспа-тұс келетін. Ол кезде халқына еңбегі сіңген тарихи тұлғаларға ас беретін дәстүрі болған. Оған алыс-жақын жерлерден алты алаштың азаматтарын шақырып, онда - Ақындар айтысын, Аламан бәйге, Көкпар тарту, Қыз қуу, Балуандар күресі сияқты түрлі ойындар өткізген.

Мизам мейрамынан кейінге желтоқсан айының соңына таман келетін мейрам -  “Соғымбасы” деп аталады. Бұл 21-желтоқсан күні түн ұзарып,күн қысқарып, малшылардың қысқы қыстауына жайғасқан мезгілі. Қазақтар осы кезде күз бойы арнайы семірткен малын суық түсе соғымға сойған. Ауыл адамдары “Cоғым – ел асы” деген салтпен бірін-бірі қонаққа шақырып, ұзақ түнді қысқарту мақсатында ақындарды айтыстырып, күйшілерге  домбыра тартқызып, жыршыларға жыр, термешілерге терме, әншілерге ән айттырып думан құрған.

Бұрынғы қазақтардың көңіл-көтеріп, сауық-сайран салатын уақыты алғашқы қар жауғаннан кейінгі бүркітпен, тазымен, жүйрік атпен аңға шығатын кезі. Бұл мезгілді қазақтар “Қансонар” деп атаған және жаңа жауған қардың үстіндегі аңның ізімен соңына түскен аңын тауып, оған бүркіт салып немесе тазы жүгіртіп аң аулаған.

Егер де біз бұрынғы қазақтың ұлттық мейрамдары болып саналатын “Наурыз”, “Қымызмұрындық”, “Мизам”, “Соғымбасы” сияқты мейрамдарын жылдың әр маусымында уақытында ұйымдастырып,кеңінен атап өтіп отырсақ, ұлттық рухани мәдениетіміз қалыптасып, ол әрі қарай дами түсер еді. Яғни, әр мейрам өз құндылықтары арқылы ажыратыла алар еді. Нақтырақ айтсақ, жоғарыда аталып өткен процесстерді бір ғана Наурыз мейрамына сыйдырмай, тойланбай қалған мейрамдардың орнын басатын жаңа мейрамдарды енгізілуіне көңіл бөлінсе нұр үстіне нұр болар еді.

Қазақ халқының басым көпшілігі бұрын ауылдық жерлерде тұрып келсе, енді тәуелсіздігімізді алып, өз алдымызға егеменді ел болғаннан кейін, қалаға көптеп келе бастады. Сондықтан да қазақтар қала өмір салтына бейімделінген өздерінің ұлттық мәдениетін жасаулары керек. Сонда ғана біз ұлттық санамызды қалыптастырып, өзіміздің мәдениетімізді дамыта аламыз. Ұлттық сананы қалыптастыруда ұлттық ойындар мен ұлттық мейрамдардың алатын орны ерекше. Сол себепті жоғарыда аталған ұлттық мейрамдарымызды дамытып, онда ұлттық өнерімізді, ұлттық ойындарымызды, ұлттық фольклорымызды кеңінен насихаттау уақыт талабы. Мұны іске асырудың бірден-бірі дұрыс жолы қазақтың ұлттық мейрамдарын қайта жандандырып, оны өмір салтымызға батыл ендіру. Егер де біз осы шараларды қолға алып, оны өмірде іске асыруға ұмтылыс жасасақ, болашақта ұлтымыздың рухани мәдениеті сақталып, оның әрі қарай дамитынына ешқандай күмән жоқ.

Мейрамдар - ұлттық сананың бір көрінісі, керек десеңіз ұлттық идеямен сарындас. Сондықтан ұлттық идеяны тұғырлы ету үшін ұлттық мейрамдарды өз нақышына келтіріп лайықты дәрежеде тойлай білу керек және жаһандану жағдайында ұлттық бірегейлікке айналдыруымыз парыз.

Қорыта айтар болсақ, жалпы халықтық дәрежеде мерекеленетін көшпелілік ортада туған саусақпен санарлық қана мейрамдарымыз бар екен, солардың бірі Наурызды тұғырына қондыра алдық, ал қымызмұрындық мейрамын өз дәрежесінде тойлауды жолға қойып бабаларымыздың батасын алып әрі балаларымызға салауатты өмірге бағдар берген болар едік.

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға