Қазақ ғылымы өз қазанында қайнап жатпауы керек

– 2014 жылы елге оралдыңыз. 27 жыл шет елде тұрдыңыз. Арнайы Елбасы шақыруымен елге оралыпсыз. Бұл сізге қаншалықты жауапкершілік жүктейді?

– Біздің ата-аналарымыз бала кезімізден «Қазақстан біздің – Атамекеніміз» деген сөзді сіңірді. Сол сөз жүрегіміздің түкпірінен орын алды. Ержеткен соң арман қуып, білім іздеп Еуропаға кеттім. Әуелі Францияда докторлық қорғап, сонда жұмыс істедім. Одан Германия шақыртты. Елбасы Қазақстанның Германиядағы елшісі арқылы елге оралу туралы ұсыныс жасағанда қатты тебірендім. Мен қызмет атқарған Германиядағы Росток университеті 1416 жылы негізі қаланған. Былай қарасаң, тарихы қазақ хандығының құрылуынан да ары. Сол университетте профессор болып жұмыс істеу үлкен мәртебе еді. Оның үстіне оқу орны менімен мәңгілік келсімшарт жасасқан болатын. Бірақ Елбасының бір ауыз сөзі, ата-анамның айтқан өсиеттері маған түрткі болды әрі үлкен сенім ұялатты. Содан 2013 жылы шешім қабылдап, 2014 жылы тарихи отаныма оралдым.

– Елге оралғаннан кейін еңбек жолыңызды қайдан бастадыңыз? Қазақстан қоғамына бейімделу қиын болды ма?

– Елге оралғаннан кейін Назарбаев университетіндегі зертханада еңбек еттім. Бірақ, шынын айту керек, кейбір жайттарға менің көңілім толмады. Бұл, әсіресе, тіл мәселесіне қатысты. Өйткені мұнда мемлекеттік құжаттар орыс тілінде, отандық ғалымдар да көбі дерлік ресми тілді тұтынады екен. Ал бұл менің білімімді толық көрсетуіме кедергі болды. Ішімде потенциал бар, күш бар. Бірақ сол күшімді еркін, толыққанды шығарып бере алмадым. Сосын екі жылдан кейін университет үшінші рет ұсыныс жасағанда, келісіп  зертханадан  ұстаздыққа ауыстым.

– Сіз сонда әуелі ғылыми-зерттеумен айналысып, одан кейін студенттерге дәріс беруге ауысқан болдыңыз ғой?

– Иә, дәл солай. Nazarbayev университетінде «Өмір» туралы зерттеу орталығы бар. Мен сол орталықта директордың орынбасары болып қызмет атқардым. Мен келген кезде онда 70-80-дей қызметкер бар еді, қазір ұзын саны 100-ден асты. Бірақ, дәріс беруге ауысқаныммен жеке лабораториям әлі бар. Ендігі арманымды еліміздің жаңа буын жастарын дайындау арқылы жүзеге асырғым келеді. 

Әртүрлі елде еңбек еткен тәжірибеңізден салыстырсаңыз, Еуропа мен еліміздегі медицинаның жай-күйін қалай бағалар едіңіз?

Негізінен қазіргі заман медицинасының түп қазық, күре тамыры Еуропа ғой. Көптеген жаңалықтар, медициналық терминдер сол жақтан келген. Деңгейі жоғары болатыны – олар жұмысты шынайы беріліп істейді. Науқастарға деген жауапкершілігі күшті. Одан бөлек шығарып жатқан дәрі-дәрмектерін үлкен тексерістен өткізіп барып, әбден көздері жеткен соң ғана қолданысқа енгізеді. Айталық, оларда ғылыми зерттеумен дәлелдеп, бір дәріні клиникаға жеткізуге дейін 10 жылдан астам уақыт кетеді. Демек бұл – жауапкершілік. Мен Еуропада жүргенде, көбінесе, осылардың шыншылдығын, ғылымға адалдығын, табиғатқа деген жанашырлығына тәнті болдым. Ал енді Қазақстандағы жағдайды  нашар деп айтуға келмейді. Бұрынғы негіз бар. Мысалы, кеңестік мектептен қалыптасқан, ота жасау тәжірибелері, біліктілігі өте жоғары дәрігерлер аз емес. Бірақ олардың орнын басатын жаңа буынды  тәрбиелеу өте қажет. Және бұл тұрғыда істеліп жатқан нақты шаралар бар. Айталық, «Болашақ» бағдарламасымен жастарды Еуропаға, Израил, Ганконг, Аустралия, Корей, Жапон, Америка сияқты елдерге шығарып жатыр. Қазір жылдан жылға Қазақстанда медицина саласы, медицинадағы адами капитал дамып келе жатыр.

- Демек маман тәрбиелеуде көңіл көншітерлік нәтиже бар дейсіз ғой.  

- Солай. Бірақ маман даярлау ісінде Үкімет жедел қолға алып, қаржы бөлетін тағы бір мәселе бар. Мысалы, біз мамандарды шет елдерден оқытып жатырмыз, бірақ үйреніп келген біліміне қажетті техникалық аспаптар, құрал-жабдықтар да әзірленуі тиіс. Әйтпесе, құр маман жалаң қолмен ештеңе өзгерте алмайды. Мәселен, шет елден биология, дәрігерлік оқып келген жастар бастапқыда не істерін білмей қалады. Неге десең, лабаратория дайын емес, медициналық операция жасайын десе, талапқа сай клиника кем. Мұндағы жағдай оның үйреніп келген білімімен сәйкес келмейді.  Содан ол я жұмыссыз қалады,  я күтіп жүреді, немесе қайта кетіп қалады. Қазіргі таңда біздің мемлекетіміз жастарды оқытып, білікті мамандар дайындауға үлкен қаржы шығарып, көңіл бөліп жатыр. Оны мен дұрыс деп санаймын. Бірақ тек сыртқа адам шығарып оқытып қана қоймай, олар қайтып келгеннен кейін үйренген білімі мен меңгерген тәжірибесін отанында қолданылуын да жүзеге асырса, соған сай қосымша бағдарлама қабылдап, қадағалап, мән берсе деймін.

- Маман дайындау ісіндегі ой-көзқарасыңызды білдік. Бұдан басқа да нақты қандай мәселелерді атауға болады?

- Қазақстан жас мемлекет, сондықтан шешімі табылмаған мәселелер көбірек. Бұл заңды құбылыс. Барлық елде шешім дайын күйінде пайда бола қалмайды. Бірақ қазір оң шешім тауып, мәселелерді қарастыруға тырысуда. Нақты көзге көрініп тұрған нәтижелер ретінде жемқорлықпен күрес, оқу сапасын көтеру, шет тілдегі озық оқулықтарды қазақшаға аудару, оқыту үрдісінде батыс елдерінің стандарттарын пайдалану сынды жақсы  бастамаларды атап өтуге болады.       Өз басым Nazarbayev университетінің түлектерінен келешекте үлкен үміт күтем. Өйткені мұнда Қазақстандағы ең  үздік балалар білім алады. Дәріс беретін ұстаздарын да шет елдерден арнайы таңдап, сұрыптап шақырады. Мәселен, мен өзім университетте жұмысқа  алу комитетінің мүшесімін. Ол комитет әр ай сайын жұмысқа қабылдауға келген өтініштерді сараптайды. Сонда айына кем дегенде 30-40 адам 2-3 орын үшін өтініш жазады. Оның өзі әлемнің үздік мамандары. Осындай қат-қабат таңдау, іріктеуден кейін сабақ беруге тек мықты кандидатуралар ғана қабылданады. Олар да өз жауапкершілігін сезіне отырып, сабақ өтеді. Осы орайда студенттердің ынтасын да айрықша атап өткім келеді. Олардың үйрену ниеттері мен құлшыныстары оқытушының өзіне де зор ынта береді.

- Яғни шәкірттің білімге құштарлығы оқытушылардың ізденіп, үлкен дайындықпен  келуіне себеп болады деп отырсыз. Бұл қасиеттер Еуропа елдерінде некен-саяқ па?

- Мен өзім Қытай, Франция, Германия елдерінің университеттерінде дәріс оқыдым.  Әрине, оларда да талапты жастар бар.  Бірақ салыстырмалы түрде айтсақ, Назарбаев университетінде мықты  балалар көп. Мысалы, Қытайдың студенттері ары кетсе, үш тіл біледі, онда да ілуде біреуі. Германияда өзінің неміс тілін, ағылшын тілін, ары барса француз немесе испан тілін біледі. Ал бізде, Қазақстанда кез-келген түлек кем дегенде 4 тіл біледі. Бұл тіл деген нәрсе адамның таланттылығының бір айқындамасы. Сол түлектер үйреніп, шетке шығып келсе. Менің өзім мүмкіндігі келсе балаларды Қытайға, Америкаға, Кореяға жібремін. Солар үйреніп келгеннен кейін, олар басқаша білім алып өз елін бағалауда, оны дамытуға ерекше құлшынысы оянады. «Е, біз ешкімнен кем емес екенбіз, біздің профессорлар да ешкімнен кем емес екен», – дейді. Бірақ, біз ұстаз ретінде оларды оқыттық, білім бердік, мықты маман болып қалыптасуына үлес қостық. Енді олар жұмыс жасауы керек. Бар білімін қолданатындай мүмкіндік беру керек.

 –Бұл жердегі мәселе оларды шет елге апарып оқыту ғана емес, олар айналып келгеннен кейін жақсы жұмыс жасауына мүмкіндік жасау дейсіз ғой.

 - Дұрыс айтасың. Бізде мынадай мәселе бар, отбасын айталық, сен отбасыңа  ақша жұмсайсың, соның нәтижиесін алуың керек, болмаса ол ақшаң селге кетеді. Ал, Қазақстанда осы нәрсе бар да, көп қаражат жұмсайды, ақша жұмсайды, инвестиция жұмсайды ең соңында оны пайдалана алмайды. Мәселен өткен жылдары «Рухани жаңғыру» деген өте жақсы бағдарлама болды. Адами капитал деген. Қазақстанда көп шет елде жүрген балалар, олар шет елде жүріп байқайды қарайды. Қазақстан қалай, жалақы мөлшері қандай, жұмысқа орналастыруда қиындық бар ма, осы жағдпйларды шолған соң  келгісі келмей қалып жатыр. Мен өзім жиі естимін, Қазақстан көп қаражат бөліп жастарды оқытып жатыр, жастар ақшаны құртып шет елден келмей, сонда тұрмысқа шығып, тұрып қалып жатыр деген әңгімені. Ол шындыққа жанаспайды. Өйткені,оларды тарту да, Қазақстанның жұмысы, соларды тарту керек, жұмыс жасау керек. Біздің  Nazarbayev университетіне шет елден білімді маман алып келу үшін қаншама қаржы жұмсайды. Оның отбасын алып келу керек. Оның  әр жылда  өз еліне барып қайтуы, шығынның барлығы соған кетеді, жауапкершілік аралайды. Енді бұл мәселені аяғына дейін шешсе жөн болар еді.

- Сіз өзіңіз айттыңыз бір, екі-үш орынға, отыз-қырық адамнан іріктеледі деп, яғни шақырудың өзі мотивация болғаны ғой.

- Иә, сол беретін үйлері бар, жалақысы бар. Олардың кейбірі келмей қалатынды. Кейбірі келіп жұмыс істейді. Ал енді, келіп қызмет істеп жатқандары, өте жақсы, бұл өз жұмысын, мамандығын жақсы көретін мамандар.

- Енді біздің Қазақстандық ғалымдармен, жалпы ғылым саласымен таныстыңыз. Қазір ғылымда қойылатын бірқатар талаптар бар. Олардың бірі шетелдік импат-факторы жоғары ғылыми басылымдарда мақала жариялау.Сіз шет ел көрген адам ретінде айтыңызшы. Бұл қаншалықты біздің Қазақстандық ғалымдардың біліктілігінің көрсеткіші бола алады?

- Бұл импакт-фактор деген халқаралық сараптамалардан өткен, сенің ғылыми дәрежеңді көрсететін, ғылыми мақалаңды қаншама оқырмандар көреді, сол арқылы  есептеліп шағарылған  санақ. Енді мұның Қазақстанға қажеті бар деп есептеймін. Қазақстанның ғалымдарының қабілеті жоқ деп айтуға болмайды. Бірақ мақаланы шығаруда көп қиындықтарға тап болады. Біздің ғалымдар әдетте  орысша жазып үйренген, қазақша жазып үйренген. Сәйкесінше ашқан жңалықтары, құнды пікірлері отандық немесе ТМД елдерінің ғылыми басылымдарында жарық көреді. Ал әлемдік ғылыми ортада қазақстандық ғалымдарды білмейді. Бұл не үшін қажет? Қазақстанды, дүние жүзі еліне, үлкен ғаламдастыруға қарай жетелеу үшін керек. Тіпті бұрынғы заманда біздің ғалымдардың еңбектері шетел асып жатқан. Мысалы Әл-Фарабиді әлем біледі. Оның еңбектері ортақ. Бірақ шетелге шықпай қалған ғұламаларымыз да көп. Мысалы, Өтеу Бойдақ «Шипагерлік баянды» жазған. Өтеу Бойдақтын сол кітабында Жалдаш деген кісіні айтады, ғұлама, қыпшақ дәуірінде керемет шипагер болған деп айтады. Бұлар Қазақстаннан аса алмай қалған ғой.

- Енді, тағы бір мәселе туындайды. Гуманитар ғалымдардың арасында талас пікір бар. Медицина, жаратылысттану ғылымдарының нәтижесі әлемдік ғалымдарға қызықты, құнды болуы мүмкін. Ал гуманитарлық ғылымдағы еңбектер өзге елдердің ғалымдары үшін қаншалықты қажет? Бұл жағдайды пайдаланып кейбір басылымдар мақала шығаруды ғылымға қатысы жоқ бизнеске айналдырып отыр деген пікірлер жиі айтылады.

- Бұл ойлануға тұрарлық мәселе екен. Енді Қазақстанды танытпай тұрып, олардың қоғамдық саласындағы қазақтың тарихын, әдебиетін, мәдениетін шетелдік журналдарға шығару өте қиын. Мен ойлаймын, гуманитарлық ғылым саласына ондай бір талап қоюдың қажеті жоқ, қазірше. Ал, келешекте, Қазақстан шет елге танылып жатса, оның әдебиеті, тарихы әлемге қызықты болып жатса сол кезде ғана шетелдік журналдарға шығарудың мағынасы бар.    

- Аға, кезеті сұрақ былай болып тұр. Осынан 2 жыл бұрын, 2-3 жыл бұрын, «нәр» дитін, «бахра» дитін биологиялық қоспалар жасап шығардыңыз. Нәр дегеніңіз  – шұбаттан, сиыр сүтінен, жылқы сүтінен қосылып жасалған. Ал, бахра – жүзімнен жасалған. Жалпы, сол кезде сіз бұларды тесттік режимде дедіңіз. Қазіргі  күндегі бұл дәрумендердің тағдыры қандай? Отандастарымыз тұтына ала ма қазір?

- Бұл енді менің тапқырлығым емес қой. Негізінен, мен Германиядан келген кезде, біздің орталықтың жасап жатқан жобасы екен. Бұл ғылыми зерттеулерді халыққа шығару керек, бұл үлкен ізденісті талап ететін дүние. Біздің орталықтағы ғалымдар, жаңағы «нәр» мен «бахра» деп аталатын тағамдық қосымша бірлікті қолға алды. «Бахра» әлі стандарттан өткен жоқ қой деймін. Бірақ, «нәр» ресми сатылымға шықты.

- Неге «бахра»  деп атау қойдыңыздар?

- «Бахра» деп оны мен қойғаным жоқ, оны менен үлкен Жақсыбай Жұмаділов деген профессор бар, сол кісімен бірлесіп қойыпты. «Бахра» - көктем силайды, жастық силайды деген мағынаны береді.

- Қазір қандай зерттеумен айналысып жүрсіз?

- Қазір шынын айтқанда, орталықтан шығып кеткеннен кейін көп зерттеу жасай алмадым. «Неге?» десеңіз, сабағым өте көп. Студенттер өте үлкен талап қояды. Қазір менде аптасына 14 сабақ. Күнде сабақ бар. Бұл бірінші себеп, екіншіден, қазір лабаратория құрылып жатыр. Мен өзім ғылыми зерттеулер барысында тышқан сияқты, жәндіктерді пайдаланамын.  Бірақ бізде қазір, соны баптап, қарайтын бір орталық болмай жатыр. Мен университетке жобасын жасап, ұсыныс жасадым. Ол кейіннен қабылданып, қаржы бөлінді. Америкадан мамандар келіп бұл биыл жыл соңында қолға алынады. Бұл жұмыстар 1-2  жылда бітеді. Бұны негізінен «вивариум» деп айтады. Не болмаса, хайуанаттар орталығы деп аталады. Жасақтау жұмыстары аяқталған соң мен сияқты бірнеше ғалымдар керек. Бүгінгі таңда, маған екі бөлмелі лабаратория берді. Соны толықтай құрал-жабдықтармен қамтамасыз етсем, зерттеуді бастаймыз. Зерттеумен айналыспадым деп айта алмаймын.Себебі, Германияда жұмыс істедім, Қытайда үлкен лабараториям бар. Шанхай ұлттық университетімен бірлесіп зерттеу жасап жатырмыз. Көбіне асперантурадағы докторлар зерттеумен айналысады.  

- Сіз Елбасының тікелей шақыртуымен, өзіңіз айтқандай «Қазақ атын шығарсам» деп, Қазақстанға келдіңіз. Елге келген соң «мен осы Еуропада жүріп-ақ жақсы-жақсы нәтижелеріммен, үлгілі тәжірибеммен, озық патентіммен-ақ Қазақстанның атын шығаруыма болатын еді ғой», – деген ой келмеді ме?

– Бұл айтқаның дұрыс, әрине. Бірақ негізінен шетелде жүрген кезде өзіңде қаржы болып, жаңалық ашып Қазақстанның атын шығарсаң ол да дұрыс. Бірақ, көбінесе ондай оңай болмайды. Шет елде жүргеннен кейін сен Қазақстанның азаматы болмайсың. Қаржыландыратын орындар көбіне тұрған мекемеңнің қаржы мекемелері болады да, жасаған еңбегің, ғылыми мақалаларыңның бәрі сол мекемеге тиесілі болады. Сенің жаңалығың өзіңдікі емес, демеушілер немесе өзің қызмет ететін университеттің меншігі болады. Мәселен, шәкірт тәрбиелегенде сол тәрбие-білім сол елде қалады.

– Шипагерлік баян туралы, ұлттық медицина туралы сөз қозғауға тура келіп тұр. Онсыз болмайды. Шипагерлік баянға қарасаңыз, «жетіге тиіспе», «қырық бірге жұғыспау», «он екіден айрылмау» дейтін тақырыптар бар. Бұл сандар жеті, он екі, қырық бір деген. Мысалы, он екі қанатты үй дейміз. Және Өтеубойдақтың өзі «ішкі мүше он екі, сыртқы мүше он екі болып, жиырма төртке бөлінеді» – деді. Енді менің сізге қоятын сұрағым, ғылымда осы цифрға байланысты негіздеме бар ма?

– Мен енді қазіргі батыс медицинасын білмимін, алайда, бұрынғы, халықтық-дәстүрлі медицинада бар. Қай ұлттың медицинасы болмасын көне ескі жыл бойынша он екі деген сан бір шеңбер. Соны негіз етіп табиғаттың айналуын қадірлеген. Көптеген табиғат тылсымдары да соған саяды. Бақылау барысында көп адамдар бұл шындықты байқаған. Сол үшін он екі саны өте көп қоланылады. Ал енді жеті, тоғыз, қырықбір сандарын білмедім. Бұның қырлары көп ашылмаған. Мен де көп ойға кетемін. Өйткені, «Шипагерлік баянды» оқып жатсаң көптеген нәрсе он екі. Өзі кезектейді, мәселен,  психологиялық ауруларды  бөледі де толғамдық аурулар деп айтылады. Бұл да он екі түрге жатқызылады.Негізінен «тұғыр» деп қояды. Алты тұғыр, онда он екі жұп.  

- Біздің осы үлкен еңбегімізді, Еуропада қаншалықты біледі?

- Бұл кітапты білмейді десекте болады. Кітаптың негізгі қысқа-нұсқа бір бөлімі Қытайда аударылды. Теориялық жағы. Бұл туралы көп адам біле бермиді. Мына, өзіміздің қазақтардың көбі білмейді. Үлкен кісілер болмаса.

- Ал,өзіңіз бұл салада не істеп жүрсіз?

- Мен бұл салада әлі оқып-зерттеу барысындамын. Бұл кітапты оқып, ізденіп жүрген адамдардың көбі қоғамдық ғылыммен шұғылданатын тарихшылар, тіл жазумен айналысатын көп адамдар оқиды. Ал медицина саласындағы адамдарға бұл кітапты түсіну сәл қиынға соғады. Менің өзім қазір бұл кітапты ағылшын тіліне аудару керек деп ойлап жүрмін. Алайда кітапың көп беттері жоғалып кеткен. Жазып келе жатып логикасынан айрылып қаласың. Сол жері қиын болып тұр. Бұны енді қытай тіліне аударған сынды, ықшамдап ағылшын тіліне аудару керек.

- Егер біз осыны сәтті аударып, ағылшын тіліне, әлемдік деңгейге алып шықсақ, қаншалықты мойындалуы мүмкін?

- Бұл кітапта жазылған көптеген жаңалықтар қазір ғылымда жарияланып қойды. Мәселен, жүрек қан тамыр жүйесінің қан айналысы. Бұны он жетінші ғасырда Уильям Гарвей деген англиялық дәрігер сол туралы, ресми патентін алып алды. Алайда Өтөубойдақ олардан әлдеқайда ерте жазған. Ал вакцина туралы да он алты он жетінші ғасырда ағылшын Эдвард Иеннер сол кезде вакцинаның ресми патентін алып алды. Алайда зерттеліп, жарыққа шығу мәселесі осы. Мұны жарыққа шығару керек деп ойлаймын. Мұның патентіне де таласуға болады.

- Бұған мүмкіндік бар ма?

- Мүмкіндік бар ма, жоқ па білмимін.Болмағанда бір кітаптарға енгізілуі керек бұл еңбек. Тым болмаса интернет ресурстарға енгізу қажет. Асылы, әр елдерде, Үнді, Қытай өзінің мемлекетінде сондай істермен йналысып, өз ғылымын насихаттайды.  Бағанағы патент, кітап, халқаралық журналдардың пайдасы осы кезде тиеді. Біз мұны өз ішімізде шығарып, өз ішімізде жүре берсе бұны ешкім білмейді. Кім екеніңді білмейді. Сондықтан жаңадан тапқан идеалар болса осынай халықаралық қауымдастыққа жіберсең, олар сені мойындайды. Біз бұл жағынан кенжеміз ғой әлі.

- Ал енді аға «Шипагерлік баянда» былай дейді. Аурулардың көбі суық пен ыстықтың алмасу сәтінде пайда болады. Және оған  төрт негізге ауа, топырақ, нұр, су осы төртеуге негіз сүйейді дейді. Бұған не айтасыз?

- Бұл өте тура айтылған. Батыс елдеріндегі медицина басқаша тұжырымдағанымен айналып келіп осы жүйеге сүйеніп, осы қағида бойынша емдейді. Адамның ауруларының көбі батыс медицинасында да,  айтады,  ыстық-суықтың ауысуынан деп. Бұл қытайларда «Инь-Янь» болып таралып кетсе Өтеубойдақ «өзек-кезек» деп айтады. «Қараңғы-жарық», «кеңістік-тұрақ», «ыстық-суық» деген сияқты айтылады. Мұның барлығының денсаулыққа тікелей қатысы бар. Мәселен өзіміз байқаймыз,  күн бұлттанып тұрса, денеде ауырлық болып, өзіңді жайсыз сезінесің. Ал күн ашық, жарқырап тұрса бұл ағзаға пайдалы. Мәселен, кальций элементі денсаулыққа өте пайдалы. Біріншіден, кальций болмаса миың жұмыс істемиді. Екіншіден, жүрегің соқпайды. Үшіншісі, бұлшық етің қимылдай алмайды. Төртіншісі, денеңнен шыққан қан тоқтамайды, ағып тұра береді. Ал, кальций қайдан келеді? Ол сырттан келеді ме? Сыртқы азық-түліктерден, дененің ішіндегі сүйектерден келеді. Сырттан келетін кальци витамин Д арқылы келеді.  Витамин Д күн сәулесі арқылы келеді. Кеңістікпен тұрақты алсақта осылай. Ауа болмаса сен өмір сүре алмайсың. Демек кеңістік, тұрақ болмаса тағы болмайды. Барлығы бір-бірімен байланысты ғой.

- Тағы бір сөзіңізде айтып өттіңіз,осы  «Шипагерлік баянда» шешексуына алғаш вакцина ойлап тапқан деп. Енді осы тұтас кітапта, тұтас еңбекте тағы қандай амалдар айтылады?

- Мұнда көптеген мәселелер бар, бірақ оны ерекше қылып бөліп  айтпайды. Жалпы әігңме барысында береді. Алайда, Өтеубойдақ әр сөзін үлкен шеберлік пен толғаммен суреттеген. Содан мұны көбі «өтірік» дейді. Алайда мен өзім ғылыми адам ретінде онымен келіспеймін. Себебі, мұндай сөз тапқырлығы ғылыми еңбектерде өте сирек кездеседі. Мәселен, «адам дене мүшесін жүрек басқара ма, ми басқара ма?» деген сұрақ бар.  Бұған Өтеубойдақ өзінің тәжірибелерімен өте жақсы жауап береген. Өкінішке қарай ол кезде дамыған технология болмаған ғой. Ата-бабаларымыз  байқаған, қолдарынан келгенше тәжірибие жасаған, Өтеубойдақ соның бірі. Мұнысы бір жаңалық. Екінші жаңағы жүрек қан тамыры айналысы. Бұл туралы Өтеубойдақ Орынбордағы досына барып, бір түлкіні сойып, оның терісінен шығып жатқан қанды бақылаған ғой. Капиляр тамырды сол кезеңде айтып кеткен. Одан бөлек адамды мына су апатына, өрт апатына ұшыраған кезде қалай құтқарудың көптеген жолдарын айтып кеткен. Мысалы, адам су апатына ұшыраған кезде, оны бір аспаққа төмен қаратып асып қою керек немесе жылқысына екпетінен жатқызып, басын төмен салақтатын қою керек дейді. Сонымен қоса үсік шалған, мұздаған адамдарды қалай қалпына келтіру керек.Үсіп кеткен адамды бірден жылы үйге апару қауіпті. Адам денесінің тоқсан пайызы су болады. Ол қатып қалғанда бірден жылыту, өте қатерлі, оны ақырын-ақырын жылыту керек. Ноль градустан бастап ақырын көтерілу ақылы денеге жан кіргізген ғой. Ал, Өтеубойдақ адамды киіз басқан сияқты қалың кигізге, көрпеге орап, ақырын-ақырын домалатып денесін қызытып, жан кіргізіп алған. Бір таңқаларлығы, Өтеубойдақ айтады адам суға кеткен кезде, басында тұншығып, қиналады, артынша бір екі күннен кейін судың бетіне қалқып шығады. Өтеубойдақ мұның себебін түсіндіреді.  Ол адамның өті жарылады дейді. Бұған көбі сенбиді. Алайда мұны зерттеу керек. Мен өзім осыны ойлап жүрмін.  Өтеубойдақ көптеген сұрақтарға жауап беріп, көптеген сұрақтар қалдырып кеткен.  

Енді бүгінгі ғаламдану заманында көптеген шөп дәрілерді ашып, бұның байлығын, шипасын өзіміз анықтамасақ өзгелер патенттеп алып жатыр. Мәселен, қазақтың даласы шөпке бай, ендігі сол шөптердің құрамын зерттеп, жаңалығын яғни химиялық құрамын ашып шығарса, патенттесе, қандай жақсы болар еді.

- Бүгінгі таңдағы формацептикаға көңіліңіз тола ма?

- Жоқ толмайды. Мына Қарағандыда бір орталық бар. Шөптің нілін зерттейді. Ақырындап келе жатыр. Қытайда бір орталық бар. Мен жылда барамын. Шөптің құрамын өте тез анықтайды. Бізге де осындай жаңа жаңалықтар керек. Себебі сен оның құрамын зерттейсің, дәрі жасауға кірісесің. Осы нәрсе мені қатты ойландырып жүр.

Тағы бір нәрсе, мен сөзімнің басында айттым ғой, көптеген қаржыландырудар болып жатыр деп. Мәселен Nazarbayev университетінің, жастарға құйған салымы, білімге жасаған мүкіндігі, бұл өте керемет жоба. Дәл осындай жан-жақты жобалар көп болса, шет елден қайтып келген жастарға дамуына мүмкіндік жасасақ нұр үстіне нұр болар еді.

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға