IT маман: ЖИ-дің мүмкіндігін жартылай ғана пайдаланып жүрміз
Күн санап дамып келе жатқан жасанды интеллект адамның жүгін жеңілдетіп, қолын ұзартып жатқаны ақиқат. Мамандар зерттеу нәтижесіне сүйеніп, жасанды сана алдағы 5 жылда еңбек нарығына түбегейлі тың өзгерістер әкеледі деп болжауда. Ал жасанды сананың Қазақстандағы аяқалысы қалай? Замана көшінен қалыс қалып жатқан жоқпыз ба? Осы орайда IT маман Мейіржан Әуелханұлымен сұхбаттасып, көпті толғандарған сауалдарға жауап алып көрдік.
El.kz: Мейіржан мырза, әңгімемізді жасанды интеллект дегеніміз не және оның ғылым саласы ретінде дамуы қалай жүзеге асты деген сауалдан бастасақ.
Мейіржан Әуелханұлы: Жасанды интеллект – бұл компьютерлердің адамға тән ойлану, ақпаратты өңдеу және шешім қабылдау қабілеттерін еліктеуге бағытталған технологиялар жиынтығы. Ол алғаш рет 1950 жылдары ғылыми ортада талқыланып, сол кезде-ақ компьютерлерге логикалық есептерді шешуді «үйрету» идеясы пайда болған. Алан Тьюрингтің «Тьюринг тесті» жасанды интеллектке қатысты негізгі өлшемдердің бірін ұсынса, 1956 жылы АҚШ-тағы Дартмут конференциясы ЖИ-ді дербес ғылым саласы ретінде ресми түрде таныды. Уақыт өте келе, машиналық оқыту мен терең нейрондық желілер пайда болып, Big Data, яғни үлкен деректер мен есептеу қуатының өсуі ЖИ-ді жаңа деңгейге көтерді. Енді жасанды интеллекттің қолданылу ауқымы дауыспен басқару жүйелерінен медициналық диагностикаға, қаржы саласындағы автоматтандырылған талдаудан интеллектуалды көлік жүйелеріне дейін кеңейді. Жасанды интеллекттің ең негізгі жетістігі – адам миының кейбір қабілеттерін компьютерлік алгоритмдер арқылы қайталай алуы. Ол дамудың бірнеше толқынын бастан өткеріп, қазіргі таңда экономиканың түрлі секторларында табысты қолданыс тауып отыр. Әрине, оның әлеуеті зор болғанымен, қауіптері де жоқ емес. Мысалы, технологияны теріс мақсатта қолдану, жеке мәліметтердің құпиялығын бұзу немесе алгоритмдік әділетсіздік орын алуы мүмкін. Сонымен қатар, жұмыс орындарын автоматтандыруға қатысты алаңдаушылықтар да бар. Сол себепті болашақта ЖИ-ді реттеу, оны қауіпсіз әрі тиімді пайдалану – басты міндеттердің бірі болмақ.
El.kz: Жасанды интеллект технологиялары күн санап қарқынды дамып келеді. Тіпті, ЖИ пайдаланылмайтын сала жоқ десек артық айтқандық емес шығар. Біз сол ағынға қаншалықты еріп келеміз? Артта қалып жатқан жоқпыз ба?
Мейіржан Әуелханұлы: Біз әлемдік үрдіске ілесуге тырысудамыз. Бірақ жасанды интеллект саласында толықтай алда келеміз деп айтуға әлі ерте. Расын айтқанда, елімізде ЖИ-ді әзірлеп, қолданып жүрген жобалар көбейіп келеді. Мысалы, техникалық университеттер мен IT компаниялар осы саладағы зерттеулерін бастаған. Кейбір стартаптар да деректерді өңдеу, машиналық көру, аударма жүйелері тәрізді бағыттарда қызықты шешімдер ұсынуда. Дегенмен, бұл бағытта білікті мамандар мен қажетті инфрақұрылымның жетіспеушілігі бізді дамыған мемлекеттермен салыстырғанда біраз артта қалдырады. Шетелде ғылыми зерттеулерді коммерцияландыру процесі жылдам жүретін болса, бізде ол әлі де баяу қарқынмен жүруде. Сонда да цифрлық трансформация үдерісінің қарқын алуы, мемлекет тарапынан IT саласына берілетін қолдау және халықаралық ынтымақтастықтың нығаюы ЖИ технологияларын дамытуға оң ықпалын тигізетіні сөзсіз. Алдағы уақытта осы мүмкіндіктерді тиімді пайдалансақ, экономика мен технологиялық даму салаларында үлкен жетістіктерге жетуіміз ықтимал. Алайда, егер тиісті инвестициялар мен білім беру бағдарламалары жеткіліксіз болса, онда технологиялық тұрғыдан кейіндеп қалу қаупі де жоғары. Сонымен қатар, ЖИ жобаларын дамыта отырып, деректердің қауіпсіздігі мен технологияларды реттеу мәселелерін де ұмытпаған жөн. Негізі біз жаһандық ЖИ толқынына ілесіп келеміз. Дегенмен зерттеулер мен практикалық қолданысты тереңдету үшін жүйелі әрі бірізді жұмыс істеуіміз керек.
El.kz: Сіздің ойыңызша ЖИ біздің өмірімізді қалай өзгертті? Адамзаттың, өркениеттің белгілі бір деңгейде дамуына айтарлықтай ықпал етті ме?
Мейіржан Әуелханұлы: Жасанды интеллект біздің өмірімізді айтарлықтай өзгертті деп айтуға болады. Ол күнделікті тұрмыстан бастап, өндіріс пен бизнеске, денсаулық сақтау мен білім беру секілді маңызды салаларға дейін аз уақыт ішінде еніп үлгерді. Мысалы, дауыспен басқару жүйелері, сатып алу ұсыныстарын жасау немесе медициналық талдау жасау сияқты көмекші құралдар көпшіліктің өміріне енгізілді. Қазіргі таңда көптеген адам ЖИ-дің көмегімен қолайлы қызметтерді пайдаланып отыр. Адамзаттың өткен дәуірлермен салыстырғанда жоғары деңгейге жетуі, әсіресе ғылыми жетістіктер мен технологиялық дамудың арқасында мүмкін болды. ЖИ осы тұрғыда адамзаттың интеллектуалды мүмкіндіктерін күшейту және әртүрлі салаларды дамыту жолында өте маңызды құралға айналды. Қазір көптеген тапсырмаларды адамның қалай жүзеге асыра алатынынан көрі, ЖИ технологиялары қалай оңтайлы әрі тез шешетінін таңдап отырмыз. ОНың өркениеттің дамуына қосқан үлесі айтарлықтай болды. Дегенмен ЖИ-дің әлеуеті мен қауіптері теңгерілген түрде зерттелуі тиіс. Бұл сала кез келген қауіп-қатерді туындатпауы үшін дұрыс реттеу мен бақылауға назар аударуды қажет етеді. Бұл бір жағынан адамдардың тұрмысын оңайлатып, уақыт үнемдеуге көмектеседі. Екінші жағынан ЖИ жаңа өндірістердің пайда болуына, ғылыми жаңалықтардың жедел зерттелуіне және түрлі саладағы мамандардың жұмыс әдістерінің түбегейлі өзгеруіне түрткі болуда. Әрине, жасанды интеллект өркениеттің дамуына айтарлықтай ықпал етті. Бұрынғы компьютерлер тек белгілі бір алгоритмдер аясында жұмыс істеген болса, қазіргі ЖИ оларға қарағанда әлдеқайда икемді. Мысалы, машинамен оқыту және терең нейрондық желілердің арқасында ЖИ миллиондаған деректерді өте жылдам талдап, адамдарға қолжетімді емес заңдылықтарды көре алады. Бұл медицина, экология, логистика секілді көптеген салаларда инновациялық шешімдер табуға, қиын міндеттерді жеңілдетуге септігін тигізді. Дегенмен, бұл технологиялардың қарқынды енуі қоғамдағы әлеуметтік, заңдық және этикалық мәселелерді де алаңдатпай қоймайды. Жұмыс орындарының бір бөлігінің автоматтандырылуы, жеке мәліметтердің қауіпсіздігі, алгоритмдік әділетсіздік сынды факторлар болашақта талқыланатын басты тақырыптарға айналып отыр. Сондықтан ЖИ-дің тек артықшылықтарын ғана емес, оның адамзатқа тигізер ықтимал салдарын да ескеріп, бұл саланы тиісті түрде реттеу қажеттігі туындап жатыр. Жасанды интеллект біздің өркениетімізді жаңа бір белеске көтеріп, даму қарқынын үдетті. Оның әлеуеті зор, әрі болашақта түрлі салаларда тереңірек орнығып, адамдармен өзара әрекеттесу деңгейін одан әрі күшейтуі әбден мүмкін.
El.kz: Президент жақында жасанды интеллектке аса мән беріп, оны дамытып, мемлекеттік қызметтің біразын осы ЖИ көмегімен жасау керектігін айтты. Бұл туралы ойыңыз қандай?
Мейіржан Әуелханұлы: Менің ойымша бұл бастама өте орынды әрі заман талабына сай. Мемлекеттік қызметтерді жетілдіруде жасанды интеллектті қолдану сөзсіз жұмыс тиімділігін арттырады. Мәселен, құжаттарды өңдеу, анықтамалар беру немесе есептілік жүргізу сияқты күнделікті процестерді автоматтандырған жағдайда, қызметкерлердің қолы босап, күрделі әрі маңызды міндеттерге көбірек көңіл бөлуге мүмкіндік алады. Сонымен қатар, ЖИ жүйелері қызмет көрсету жылдамдығы мен сапасын арттырып, адам факторының әсерін төмендетуі мүмкін. Бұл азаматтардың мемлекеттен алатын қызметтеріне қатысты уақыт пен ресурсты үнемдейді. Дегенмен, мұнда ақпараттың құпиялылығы мен қауіпсіздігін сақтау жағы да өте маңызды. Өйткені ЖИ жүйесі неғұрлым үлкен көлемдегі деректерді пайдаланса, соғұрлым киберқауіпсіздік пен этикалық нормаларды да қатты қадағалау қажет болады. Оған қоса, ЖИ-ді енгізу IT саласының мамандарының, жалпы мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін көтеруді талап етеді. Егер білім мен тәжірибесі жеткілікті мамандар жетіспейтін болса, технология бар жерден де толық пайда көре алмай, артта қалып қоюымыз мүмкін. Сол себепті ақпараттық технологиялар саласына инвестиция құю және мамандар даярлауға басымдық беру аса маңызды. Президенттің жасанды интеллектті мемлекеттік қызметке кең ауқымда енгізу туралы айтқаны – цифрлық трансформацияға жасалған қисынды қадам. Бұл шараларды кешенді түрде жүргізіп, қауіпсіздікті, заңнамалық талаптарды және ақпараттың құпиялығын ескерсек, мемлекеттік қызмет көрсету сапасын жаңа белеске шығаруға мол мүмкіндік бар.
El.kz: Мемлекеттік жұмысты ЖИ көмегімен атқарған қаншалықты тиімді? Қазақстанда сондай ЖИ бар ма?
Мейіржан Әуелханұлы: Мемлекеттік қызметтерде жасанды интеллектті қолдану көбіне тиімді болып келеді. Себебі, ол ақпаратты өңдеуді жеделдетеді, адами қателіктерді азайтады, қызмет көрсету сапасын біршама арттырады. Мысалы, азаматтар үшін анықтамалар беру немесе өтініштерді қарау сияқты рутиналық процестерді ЖИ арқылы автоматтандыру уақыт пен ресурстарды үнемдеуге мүмкіндік береді. ЖИ-дің Қазақстандағы мысалдарына тоқталатын болсақ, «Сергекті» айтар едім. Ол – жедел басқару орталықтарында жол қозғалысы ережелерін бұзуды тіркейтін бейнебақылау жүйесі. Бұл жүйе машиналық көру технологияларын қолданады, яғни жолдағы белгілерді, көліктердің нөмірлерін автоматты түрде таниды. Одан кейін Egov жүйесі. Egov азаматтарға түрлі электронды қызмет көрсетуді ұсынады. Бірақ ол әлі толыққанды жасанды интеллектке сүйенбеген. Десе де, жекелеген модульдерінде ЖИ элементтері немесе чат-боттар қолданылып жүр. Сосын, медициналық диагностикаға арналған жүйелер. Кейбір қазақстандық компаниялар аурулардың белгілерін талдап, алдын ала болжам жасайтын ЖИ негізіндегі шешімдерді әзірлеуде. Бұл бағыттағы жобалар қазір клиникалық сынақтардан өтіп немесе шектеулі деңгейде қолданылады. Жалпы, болашақта мемлекеттік қызметтерді одан әрі оңтайландыру және автоматтандыру үшін ЖИ-дің потенциалы өте жоғары. Тек оны жүзеге асыруда қауіпсіздік, заңдық және этикалық мәселелерді де қатар қарастыру маңызды.
El.kz: Жалпы ЖИ күнделікті жұмысты қаншалықты жеңілдете алады?
Мейіржан Әуелханұлы: Жасанды интеллект күнделікті жұмысты айтарлықтай жеңілдетеді десем артық емес. Қарапайым мысал, құжаттарды қабылдау мен өңдеу. Бұрын бұл процестің бәрін адамдар қолмен атқарып, қателесу мүмкіндігі де жоғары болатын. Ал ЖИ жүйелері құжаттағы маңызды мәліметтерді автоматты түрде сараптап, сұрыптай алады. Бұл тек жылдамдықты арттырып қана қоймай, қызметкерлердің қолын босатып, олардың күрделі, шығармашылық не стратегиялық міндеттерге көбірек уақыт бөлуіне мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ЖИ үлкен көлемдегі деректерді талдау кезінде аса пайдалы. Оған есеп-қисапты, түрлі статистикалық мәліметтерді өңдеуді сеніп тапсырған әлдеқайда тиімді. Мәселен, қаржы саласында ЖИ нақты уақыт режимінде мыңдаған транзакцияны бақылап, күмәнді операцияларды тез анықтай алады. Немесе, маркетинг саласында тұтынушылар туралы ақпаратты жинақтап, қай сегментке қандай өнім немесе қызмет түрін ұсыну керегін анықтау жағынан көмегі зор. Жалпы алғанда ЖИ күнделікті жұмысты жеңілдетіп қана қоймай, жұмыс өнімділігін бірнеше есеге арттыруға мүмкіндік береді. Алайда, ЖИ қате немесе ескірген деректермен жұмыс істесе, онда дұрыс емес шешім шығаруы мүмкін. Сондықтан осы жағына да мән берген жөн.
El.kz: Біз қазір жасанды интеллектің мүмкіндіктерін қандай деңгейде пайдаланып жүрміз?
Мейіржан Әуелханұлы: Шын мәнінде, біз ЖИ-дің мүмкіндіктерін жартылай ғана пайдаланып жүрміз деуге болады. Көпшілік күнделікті интернеттегі іздеу жүйелерін, әлеуметтік желілердің ұсыныстарын, дауыспен басқару қызметтерін қолдана отырып ЖИ өнімдерін тұтынуда. Бірақ осы технологияларды тереңдеп, кәсіби мақсатта қолдану әлі де шектеулі. Мысалы, үлкен компаниялар мен қаржы институттары ЖИ көмегімен ауқымды деректерді талдап, бизнес шешімдер қабылдайды. Ал орта және шағын кәсіпорындарда бұл енді-енді қолға алынып жатыр.
El.kz: Енді мынаған тоқталайықшы, бүгінде кейбір салаларда адамның қызметін роботтар атқарып отыр. Болашақта адамның қызметін толықтай роботтар атқарып, адамзаттың жұмыссыз қалу қаупі бар ма?
Мейіржан Әуелханұлы: Бұл сұрақтың жауабы біршама күрделі, бірақ қысқаша айтсам адамдардың бар жұмысын роботтар толықтай алмастырады деуге әлі ерте. Рас, кейбір салаларда роботтар мен ЖИ жүйелері адамдардың орнын басып, белгілі бір жұмыстарды автоматты түрде атқарып жатыр. Мысалы, өндіріс орындарында құрастыру желілерінде адам күшін азайту, логистика саласында қоймадағы тауарларды сұрыптап-жөнелту процестерін жеңілдету секілді мысалдар көп. Бірақ бұл үдеріс адамдардың бәрі жұмыссыз қалады дегенді білдірмейді. Тарихқа көз жүгіртсек, бұған дейін де технологиялық төңкерістер болды. Мәселен, өнеркәсіптік революция кезінде станоктар мен машиналар қол еңбегін ішінара алмастырды. Бірақ соның есебінен жаңа мамандықтар пайда болды. ЖИ мен робототехниканың дамуы да дәл солай еңбек нарығындағы сұранысты өзгертеді. Яғни, кейбір мамандықтар жойылады да, оның орнына жаңа саладағы мамандықтар пайда болуы мүмкін. Мысалы, ЖИ жүйелерін әзірлейтін инженерлерге, деректерді талдаушыларға, алгоритмді тиімді баптай алатын мамандарға деген қажеттілік өсіп жатыр. Сонымен қатар, ЖИ-ге адамның эмоциялық интеллектісін, креативтілігі мен стратегиялық ойлауын үйрету оңай шаруа емес. Роботтар көбінесе бірсарынды немесе тәуекел деңгейі жоғары процестерді атқарғанда тиімді. Ал адамға тән шығармашылық, қиял, қарым-қатынас жасау дағдылары әлі де ерекше құндылыққа ие болып қала бермек. Әрине, қызметтен босап қалу мәселесі мүлде болмайды деп кесіп айтуға да болмайды. Себебі, технологиялық алға жылжу кейбір жұмыстарды толық автоматтандыруға әкеледі. Сондықтан мұндай трансформацияға алдын ала дайын болып, біліктілікті арттыру және жаңа дағдыларды игеру аса маңызды. Жалпы алғанда, роботтардың адамдарды толық ауыстырып жіберу мүмкіндігі аз. Керісінше, автоматтандыру мен ЖИ адамның жұмысын жеңілдетіп, қауіпті немесе бірсарынды операцияларды техникаға тапсырып, адамның әлеуетін жоғары деңгейлі, шығармашылықты қажет ететін салаларға бағыттауға жол ашады. Демек, болашақта жұмыссыздық емес, жұмыстың сипатының өзгеруі бірінші кезекте қаралатын мәселе болмақ.
El.kz: Жоғарыда жасанды интеллектің қолданылмайтын саласы жоқ деп айттық. Әсіресе білім саласында мұғалімдер мен оқушыларға жеңілдік алып келгені рас. Алайда, осы ЖИ-ді жиі пайдаланамыз деп баланың ойлау қабілетін төмендетіп алмаймыз ба?
Мейіржан Әуелханұлы: Бір жағынан қарасақ, иә, жасанды интеллектті шамадан тыс пайдалану баланың өзіндік ойлау қабілетін төмендетіп, оны дайын жауапқа үйретіп қоюы мүмкін. Мысалы, бар сұрақты ЖИ-ге қойып, сол берген жауапты айна-қатесіз көшіріп жүре берсе, бала өз бетінше ізденіп, ой жүгіртуді үйренбей қалуы ғажап емес. Ал екінші жағынан, ЖИ балалардың танымдық қабілеттерін кеңейтуге де үлкен септігін тигізе алады. Мысалы, күрделі тақырыпты түсіндіргенде, ЖИ-дің қосымша мысалдар мен тәжірибелік жаттығулар ұсынуы, ақпаратты әр түрлі қырынан таныстыруы оқушының қызығушылығын оятып, оқу процесін қызықты етуі мүмкін. Сонымен қатар, мұғалімдерге де пайдасы зор: олар есеп-қисап, бағалау сынды бірсарынды жұмыстарды жеңілдетіп, оқушылармен жеке жұмыс істеуге көбірек көңіл бөледі. Сондықтан ең бастысы жасанды интеллектті қалай, қай уақытта қолдану керектігін білу. Оқушыларға мына есепті ЖИ-ден сұрай сал деп емес, ЖИ-дің ұсынған шешімімен келісесің бе? Неге? Қай тұсын басқа жолмен істеуге болар еді? деген сияқты сұрақтар қою арқылы сыни ойлау дағдыларын дамытқан дұрыс. Осылайша, бала тек дайын жауабын алып қоймай, өзіндік пайымын да қалыптастыра алады. Егер ЖИ құрал ретінде дұрыс бағытта қолданылса, баланың ойлау қабілеті керісінше тереңдей түсуі мүмкін.
El.kz: Сіздің ойыңызша жасанды интеллекті қай салада, қандай кәсіпте немесе, қандай мамандықта ғана қолданған жөн?
Мейіржан Әуелханұлы: Меніңше, жасанды интеллектті белгілі бір саламен ғана шектеу дұрыс емес. Ол бүгінгі күні медицинадан бастап ауыл шаруашылығына, өндіріс пен қаржы саласынан білім беруге дейінгі өте кең ауқымда қолданыла алады. Мәселен, медицинада дәрігерлерге диагноз қоюға, сырқат тарихын сараптауға, ем-дом шараларын жекелей бейімдеуге көмектеседі. Өндірісте автоматтандырылған жүйелер арқылы тауарларды құрастырып, сапасын тексеріп, қателіктердің алдын алады.Ал қаржы саласында банктер мен сақтандыру компаниялары алаяқтықты анықтауда, несие рәсімдеуде және инвестициялық шешім қабылдауда ЖИ-дің талдау қабілетін пайдаланады. Білім беруде мұғалімдерге оқушылардың үлгерімін қадағалап, жеке оқу бағдарламасын әзірлеуге жәрдемдеседі. Логистикада жүк тасымалдауды оңтайландырып, тиімді бағыттарды есептеп, уақыт пен шығынды үнемдейді. Сондықтан ЖИ-ді тек бір ғана кәсіпке немесе мамандыққа арнап қолдануға болмайды деуге болады. Оның басты мақсаты – адамның жұмысын жеңілдету немесе тиімділігін арттыру. Мұндағы маңызды мәселе – ЖИ-ді қай салада қолдансақ та, қауіпсіздік, этика және деректерді қорғау ережелерін сақтау. Сол арқылы адамның қабілетін күшейтіп, адамдарға тиімсіз немесе қауіпті жұмыстарды автоматтандырып, керісінше адамға тән шығармашылық, әлеуметтік, стратегиялық ойлау секілді функцияларға көбірек көңіл бөлу мүмкіндігін сыйлайды.
El.kz: Жалпы жасанды интеллект адам баласына белгілі бір деңгейде қауіп төндіруі мүмкін бе?
Мейіржан Әуелханұлы: Жасанды интеллект, басқа да технологиялар секілді адамзатқа көптеген мүмкіндік беретінін жоққа шығаруға болмайды. Алайда, оның белгілі бір қауіптері бар екені де рас. Мысалы, ЖИ-ді адамға қарсы пайдалануға болатынын ескерсек, киберқауіпсіздік, дербес деректердің құпиялылығы секілді мәселелер ушығып кетуі мүмкін. Сонымен қатар, ЖИ алгоритмдерінде болатын қателіктер мен соқыр сенім салдарынан әділетсіз шешімдер қабылданып, кейбір топтардың мүддесі шет қалатын жағдайлар да кездеседі. Тағы бір өзекті мәселе – жұмыс орындарының автоматтандырылуы. Жиі қайталанатын, жалықтыратын немесе қауіпті жұмыстарды роботтар атқарғаны жақсы болғанымен, кейбір адамдарға жұмыс табу қиынға соғады деген алаңдаушылық бар. Дегенмен, тарихтағы технологиялық жаңалықтарға қарап отырсақ, мұндай өзгерістер жаңа мамандықтардың пайда болуына жол ашып, еңбек нарығын басқа бағытқа дамытуы мүмкін. Бұл жердегі негізгі түйін, кез келген технологияны қауіпсіз әрі тиімді пайдалану өз қолымызда. Жасанды интеллект адамның орнын басып қояды деп қорқудың қажеті жоқ, тек оның дамуын бақылайтын, реттейтін заңнамалық және этикалық нормаларды дұрыс қалыптастыру маңызды. Егер бұл жағынан мұқият болсақ, ЖИ біздің мүмкіндіктерімізді кеңейтіп, өмірімізді жеңілдететін құралға айнала алады.
El.kz: Жасанды интеллектке сенім артсақ, өзіміз жұмысқа қабілетсіз болып қалмаймыз ба?
Мейіржан Әуелханұлы: Жасанды интеллектті көмекші құрал ретінде пайдалансақ, бұл керісінше жұмысымызды жеңілдетіп, тиімділігімізді арттырады. Бірақ, бәрін ЖИ-ге тапсырдым, өзім ойланбай-ақ қояйын деп толық сеніп, жаңа дағдылар мен білім алуды тоқтатып қойсақ, расында да, біліктілігіміз төмендеп кетуі мүмкін. Технологияны орнымен қолдансақ, адамзаттың шығармашылық, сыни ойлау сынды қабілеттері бұрынғыдан да бағалы бола түседі. Сондықтан басты мәселе ЖИ-ге толық тәуелді боп кетпей, үнемі білімімізді жетілдіріп, қажетті салаларда өз біліктілігімізді дамытып отыру.
El.kz: Жасанды интеллект саласымен айналысып келесіз. Қазақстанда сәтті шыққан технологиялық жобалар бар ма? Сәтті шығып, адам өмірін жеңілдетуде не адам өмірін сақтауда қандай да бір салада адамзатқа қызмет етіп жүрген қазақстандық жобаларды атай аласыз ба?
Мейіржан Әуелханұлы: Қазақстанда жасанды интеллект саласында айтарлықтай жетістіктерге жеткен бірнеше технологиялық жобалар бар. Бұл жобалар әртүрлі салаларда қолданыс тауып, адам өмірін жеңілдетуге және қауіпсіздігін арттыруға үлес қосуда. Атап айтсам, медицина саласындағы – Cerebra. Бұл қазақстандық медтех-стартап инсультті автоматты түрде диагностикалау үшін нейрорадиология саласында ЖИ технологияларын қолданады. Cerebra жүйесі дәрігерлерге инсультті ерте анықтауға көмектесіп, науқастардың өмірін сақтауда маңызды рөл атқарады. Ал биометрия және қауіпсіздік саласында – Verigram бар. Бұл компания кескінді талдау және іздеу үшін компьютерлік көру технологиясын пайдаланады. Олардың өнімдері бет-әлпетті тану арқылы жеке тұлғаларды сәйкестендіруге мүмкіндік береді, бұл банктер мен телекоммуникация компанияларында қауіпсіздік деңгейін арттыруға септігін тигізеді. Сондай-ақ, Білім беру саласында – KazLLM бар. Бұл Nazarbayev University жанындағы Жасанды интеллект институты (ISSAI) әзірлеген алғашқы қазақ тілі моделі. Бұл жоба қазақ тілінде ЖИ жүйелерін дамытуға мүмкіндік беріп, тілдің цифрлық ортада қолданылуын кеңейтеді. Сонымен қатар, ЖИ экожүйесін дамыту бастамалары да бар. Мәселен, AI Movement. Astana Hub халықаралық технопаркі іске қосқан бұл бастама Қазақстанда ЖИ-ды дамытуға бағытталған. Жоба аясында білім беру бағдарламалары, стартаптарды қолдау және ЖИ саласындағы мамандарды даярлау шаралары жүзеге асырылуда. Бұл жобалар Қазақстанда ЖИ технологияларының дамуына және олардың түрлі салаларда қолданылуына айқын мысал бола алады. Олар адам өмірін жеңілдетіп қана қоймай, қауіпсіздік пен денсаулық сақтау салаларында да маңызды рөл атқаруда.
El.kz: Соңғы жылдары жасанды интелектте қазақ тілінің дамығаны айтарлықтай байқалады. Бұл туралы не ойлайсыз. ЖИ саласындағы қазақ тілінің мүмкіндігін кеңейту үшін не істеліп жатыр және тағы не істеу керек?
Мейіржан Әуелханұлы: Иә, соңғы жылдары жасанды интеллект саласында қазақ тілінің дамуы біршама қарқын алып келеді. Бұрын тек ағылшын немесе орыс тілдерінде жұмыс істеген жүйелердің қазір қазақ тілін де тануы, аудара алуы, дыбыстауы көбейіп жатыр. Мысалы, кейбір дауысты тану және мәтінді синтездеу жүйелері қазақ тілінде тәп-тәуір жұмыс істей бастады. Әлеуметтік желілердегі аударма қызметтері мен кейбір чат-боттар да енді қазақ тілін қолдайды. Бұл, әрине, үлкен жетістік. Енді осы бағытта қандай жұмыстар атқарылып жатыр дегенге тоқталсақ. Қазір тіл корпустары кеңейтілуде. Қазақ тіліндегі мәтіндер, аудио жазбалар, терілген мәтіндер секілді деректер қорын көбейтуге мән беріліп келеді. Бұл деректер ЖИ-ге қазақ тілін түсінуі мен оны дұрыс өңдеуі үшін қажет. Сондай-ақ, ашық деректерді жинақтау да қарқынды. Кейбір ұйымдар мен белсенділер ашық платформаларға қазақша мәтіндер, аудио-видео контенттер жүктеп, көпшіліктің қолжетімділігіне ұсынуда. Мұндай деректерді зерттеушілер мен компаниялар кеңінен қолдана алады. Бұл салаға мемлекеттік қолдау да жаман емес. Мемлекеттік бағдарлама аясында тіл технологияларын дамытуды қолдау, гранттар бөлу шаралары да жүргізіліп жатыр. ЖИ дамыту үшін тағы не істеу керек? Ол үшін сала мамандарымен бірлесе жұмыс істеукерек. Тіл мамандары, ІТ мамандары және еріктілер бірлесіп, қазақша мәтін, аудио қорын молайту жұмыстарын жандандыруы қажет. Соныменг қатар, инфрақұрылымды жетілдіру қажет. Қазақстандағы есептеу қуатын арттыру, серверлерді жетілдіру, деректерді өңдеу орталықтарын дамытудың барлығы ЖИ жүйелерінің сапасын көтереді. Тағы бір жұмыс ол – коммерциялық ынталандыру. Яғни, компанияларды қазақ тілінде ЖИ өнімдерін жасауға қызықтыратын механизмдер қажет. Мысалы, салық жеңілдіктері, инновацияларды қолдайтын арнайы гранттар деген сияқты. Ал ең басты мәселе – маман даярлау. Университеттер мен оқу орталықтарында ЖИ бағытында, соның ішінде қазақ тілінің өңделуіне бағытталған бағдарламаларды көбейту маңызды. Жалпы алғанда, қазақ тілінің жасанды интеллекттегі мүмкіндігін арттырудың алғышарттары бар. Ең бастысы барлық мүдделі тараптар үйлесімді әрекет етсе, қазақ тілін де жоғары технологиялар ортасында толыққанды қолдануға болады.
El.kz: Соңғы сұрақ болсын, жоғарыдағы айтылғандарды ескере келе ЖИ дұрыс пайдалану жолдары қандай? Елге берер кеңесіңіз қандай болмақ?
Мейіржан Әуелханұлы: Жасанды интеллектті дұрыс пайдалану үшін ең алдымен оның қалай жұмыс істейтінін, қандай мүмкіндіктер мен шектеулері бар екенін жақсы түсіну қажет. Қауіпсіздік, этика және деректердің құпиялылығын ескеріп, ЖИ-ге шектен тыс сенім артпай, оны көмекші құрал ретінде қабылдау керек. Өздігінен үйреніп, білімді үнемі жаңартып отыру табыстың басты кепілі. Осы ретте нақты мақсатты айқындап алыңыз дер едім. Бізге бұл технология нақты не үшін керек деген сұраққа жауап беріп, ЖИ-ді дұрыс бағытта қолданған жөн. Деректердің сапасын қадағалаңыз. ЖИ алгоритмдері деректердің сапасына тікелей тәуелді. Сондықтан кез келген материалды немесе мәліметтерді қолданбас бұрын, олардың дұрыстығы мен өзектілігін тексеру маңызды. Сыни тұрғыдан ойлаңыз. ЖИ ұсынған шешімге немесе болжамға соқыр сеніп қалмай, өзіңізге әрдайым «Бұл алгоритм қандай негізде осындай тұжырымға келді?», «Альтернативті шешім бар ма?» деген сұрақтарды қойып отырыңыз. Қауіпсіздік және құпиялылық ережелерін ұмытпаңыз. Жеке мәліметтерді өңдегенде немесе сақтағанда тиісті талаптарды сақтап, деректердің қорғалуы мен киберқауіпсіздік шараларына назар аударыңыз. Тұрақты білім алуды көздеңіз. Технология мен алгоритмдер күн сайын өзгеріп, жетіліп отырады. Сондықтан жаңа құралдармен жұмыс істеуді, бағдарламалық тілдерді, әсіресе Python сияқты тілдерді үйрену маңызды қадам. ЖИ адамның орнын түгел баспайды. Ол тек бірлесіп жұмыс істеуде тиімді. Қарапайым, бірсарынды не қауіпті жұмыстарды алгоритмдерге жүктеп, ал адамға тән шығармашылық, стратегия құру секілді тапсырмаларды өзіңіз атқарсаңыз, өнімділік те, қызығушылық та артады. Міне, осы қағидаларды ескеріп ЖИ-ді дұрыс пайдалансақ, ол біздің өмірімізді жеңілдетіп қана қоймай, даму мүмкіндіктерімізді де кеңейтеді. Енді осы тақырыпта тереңірек білім іздеп жүргендер үшін жақында «Жасанды интеллект әліппесі» атты кітабым жарыққа шығады. Бұл кітапта жасанды интеллект туралы жан-жақты мәлімет беріп қарапайым оқырманға ЖИ-ді және онымен қалай жұмыс істеу керектігін түсіндіреді. Бұл кітап жасанды интеллект саласындағы негізгі ұғымдардан бастап, практикалық тәсілдер мен жаттығуларға дейін қамтиды. Әсіресе «Промпт жазу нұсқаулығы» тарауы ЖИ-мен интерактивті жұмыс істеу барысында дәл әрі тиімді тапсырма құрастыруды үйретеді. Егер ЖИ туралы түсінігіңізді кеңейтіп, оны кәсіби не күнделікті ортада пайдалана білгіңіз келсе, «Жасанды интеллект әліппесі» нағыз керек құрал. Қорыта айтсам, ЖИ-ді дұрыс пайдалану біздің болашақтағы табысымыз бен қауіпсіздігіміздің кепілі. Әрдайым сыни тұрғыдан ойлап, жаңа білімге ашық болайық.
El.kz: Мейіржан мырза, уақытыңызды бөліп, өзекті тақырып төңірегінде сұхбаттасып, біліміңізбен бөліскеніңізге рахмет. Бұл әңгіменің оқыған адамға пайдалы боларына сенімдіміз.
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға