I. Әліпби әңгімесі

Бүгінгі күні латын әліпбиі жайлы әңгіменің бір толастамай тұрғаны кездейсоқ емес. Өйткені біреу ұнатып айтса да, біреу ұнатпай айтса да латын жазуының (графикасының) жайы өзін толғандырып отырғандықтан айтады. Сондықтан ешкімге «мұның қалай» деуден аулақпын.

Қазақ жазуына (баса айтуға тура келеді, бір әліпби ауыстыру ғана емес) қажет реформа жайлы өз басым аз жазып, аз айтып жүрген жоқпын.
Дегенмен, осы мәселенің басы-қасында жүрген маман болғандықтан, жазу реформасына  тағы да бір оралуға тура келіп отыр.

Бірінші айтатыным, ерте ме, кеш пе латын жазуына әйтеуір көшетініміз күмәнсыз. Өйткені ол - заман талабы, әлеми ақпараттық кеңістікке көштен қалмай енеміз десек, сондай-ақ күнделікті қолғанат қондырғыларды (оргтехниканы) еркін пайдаланамыз десек, оның басқа жолы жоқ. Бүгін біз көшпегенмен, ертең бізден кейінгі ұрпақ қалай да қалай көшеді, бірақ ол кешеуіл тірлік болады.

Мен саясаткер емеспін, сондықтан мәселенің саяси астарына соқпаймын, ол жағы, мен айтпай-ақ, әрбір ұлтжанды қазақтың ойында жүргені анық. Бұл жерде Ресейдің төл жазуынан айрылмай отырғанын алға тарпай-ақ қояйық, оның да бізге белгілі өз сыры бар...

Екінші айтатыным, қадірлі ағайын, қазақ жазуының тағдырын шын сөз еткіміз келсе, ең алдымен қазақ тілінің өзіне ғана тән төл дыбыс құрамының басын ашып алайықшы... Өйткені көбіміз (тіптен - бәріміз) дәл осы мәселеге келгенде шорқақпыз. Оған себеп жылдар бойғы «орыстандыру» саясаты болды. Аға ұрпақтың есінде болар, кезінде «бәріміз түгел орыс тіліне көшсек, коммунизмге тез жетеміз» деп, Кеңес басшыларының бірі тастаған ұранымыз да болған. Ең жанға бататыны, орыс тілінің «игі ықпалы» деген сылтаумен, өткен ғасырдың 50-ші жылдары төл сөздеріміздің жазылу емлесіне қосылған и, у тәрізді таңбалар (дыбыс емес) болды. Оқулық пен оқу-құралы біткен осы күнге дейін түгел сол жапсырмадан арыла алмай келеді.

Мектептен (тіптен – балабақшадан) бастап «қазақ тілінде 42 дыбыс (???) бар» деген тоқпақпен өскен ұрпақтан не сұрайсыз. Өзгені былай қойғанда, қазақ тілінің мұғалім-оқытушыларының өзі осыған ұйып қалған. Сондықтан да мен бүгінгі қазақ әліпбиін «қазақ-орыс», тіптен, керісінше, «орыс-қазақ» әліпбиі деп атауға мәжбүрмін. Өйткені бүгінгі әліпби мен емле-ереже - түгелімен жүйесі (туыстығы) бөлек орыс тілінен келген көшірінді. Дәлел керек пе? Онда кез-келген оқулықтың бетін ашыңыз немесе кез-келген қазақ тілі кабинетінің босағасын аттаңыз, «қазақ тілінің өзіне тән дыбыстары» деп 7-8 таңбаны ең көрнекі тұсқа бадырайтып бөліп қояды. Сонда осы бір санаулы дыбыстан басқа қазақ тілінің өзіне тән дыбыстары болмағаны ғой... Басқаша қалай ұғуға болады?

Әлімхан ЖҮНІСБЕК, «Қазақ  жазуы:
төл дыбыс – төл әліпби», 2013 ж

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға