ГОМЕР «ИЛИАДАСЫ» ТҮРКIЛЕР ЖӘНЕ МӘҢГIЛIК ҚАЛА

Батылдардың бағы артсын.

 Едiл патша

Түркi қасқыр мифi мен тотемiнiң шығу төркiнiн зерттеу барысында маған осы миф пен Римдегi Капитолий қаншық қасқырының арасында қандай да бiр байланыс болуы мүмкiн бе деген сауалға жауап iздеуге тура келген. Осылайша аз-маздап бұл бағытта деректер жинала бастаған.

Деректердi өзара кiрiктiру, яғин жалқыдан тұтасты тану ба­­рысында ақындар мәңгiлiк қала деп дәрiптейтiн бағзы да жаңа салтанатты Римнiң негiзiн бiр кездерi прототүркiлер қа­­лаған деген пiкiрге келгенiмдi ашық айтқым келедi. Амал қан­ша, бұл түркiшiлдiкпен ауырған сананың сандырағы дей­­тiн­­дердiң табылатындығын да сеземiн. Бiрақ ақиқаты – осы.

Кейбiр тұстарда дерек көзi ретiнде, әдеби шығарма болса да, Гомердiң «Илиадасына» да арқа сүйегенiмдi жасыра ал­­май­мын. Тiптi ол ол ма, прототүркiлер тағдыр жазмы­шымен Ап­пенин түбегiне осы «Илиадада» жырланатын Троя қыр­­­ғынынан кейiн қоныс аударуға мәжбүр болған деген пiкiрдi де қоса айтқым келедi.

Едiл патша мен римдiктер

Тарихи деректерден бiз ғұндардың Рим қаласына Едiл (Атилла) басшылығымен бiздiң дәуiрiмiздiң 451-жылы жеткендiгiн, тiптi оны тiзе бүктiргенiн де жақсы бiлемiз. Бiрақ бұл Батыс пен Шығыстың көнеден байланысып келе жатқан ортақ тарихының көгiнде жарқ ете қалған жасындай қас-қағым сәт қана едi.

Құмық Мұрат Әжiнiң «Дештi-Қыпшақ даласының жу­­са­­ны» кiтабында крест-айқыштың тәңiршiлдiктiң бас таңба­­сы екендiгi, оны Римге тәңiршiл ғұндар апарғандығы туралы баян­­­­далады.

Иә, римдiктердiң ымыраласу мен пәтуаласу белгiсi ретiнде (шын мәнiсiнде жағымпаздық едi!) Едiл қосынының алдынан айқыш-крестi алып шыққандығы рас.

Себебi – олар Едiлдiң қолында Марс қылышының бар екендiгiн бiлетiн-дi. Римдiк жылнамашы Прииск Едiлдiң зор абырой-атағын, алысқа кеткен даңқын, патшалар мен бай-манаптар арасындағы беделiн оның Марс қылышын тауып алғандығымен түсiндiредi. Аңыз бойынша, әлдебiр бақташы өрiстен табынын қайтарып келе жатып, бiр қашарының сирағынан қан сорғалап жүргендiгiн байқайды. Тамған қан iзiн қуалап барған ол жерден жүзi шығып жатқан қылышты көредi. Қылышты алып келiп, Едiлге сыйға тартқан. Осы қылышты алғасын Едiлдiң айы оңынан туып жүре бередi. Себебi – бұл иесiне шексiз күш-қуат пен билiк сыйлайтын соғыс тәңiрiсi Марстың қылышы едi. Аңыз осылай баяндайды.

Қалай дегенмен де римдiктердiң Едiлден қатты қорыққандығы анық. Болмаса өз қаласының желеп-жебеушiсi болып саналатын Марстың қылышын ата жауы Едiлге тегiннен тегiн бере салар ма едi. Аңыз аңыз ғой, дегенмен өз иесiне шексiз күш-қуат пен билiк сыйлайтын Марс қылышының тасасында қандай құпия жатқандығын ешкiмнiң бiлгiсi келмегендiгi қызық.

Менiңше, Марс қылышы Едiлдiң қынабында болған жоқ, оның туында бейнеленген-дi. Яғни, ғұн көсемi бас иетiн тотемнiң символдық кескiнi болып табылатын. Ал сырт пiшiнi бұрыштары мен қырлары тең айқыш-крестен гөрi төменгi қыры өзгелерiнен ұзындау свастикаға көбiрек ұқсайтын.

Жобалап сызғанда пiшiнi мынандай болуы мүмкiн: 

Киелi таңбаның мағыналық оқылуы қасқыр деген ұғымды бiлдiретiн-дi. Мұрат Әжi жазғандай, оның крест-айқышқа ұқсас нұсқасы болуы да шындықтан алыс кетпейдi. Өйткенi теология талаптары бойынша екеуi де тәңiрлiк мәнге ие таңбалар едi.

Рим түбiнде Марс қылышы мен айқыш-крест осылай кездестi. Кездесу себепшiсi ғұндар патшасы Едiл болатын. Римдiктердiң бәрi болмаса да iшiнара көзi ашық сауаттылары ғұн туындағы таңбаның Марс қылышы емес, қасқыр тотемiне тиесiлi екендiгiн сезген шығар, бiрақ оны ашық айту 451-жылғы ғана емес, арғы-бергi Римдi бүкiл тарихымен ғұндардың аяғына жығып беру болып шығатын. Тарихтың бұлай бағыт алып кетуiн римдiктердiң қаламағандығы анық. Нәтижесiнде олар қасқыр тотемiн жазбаша болса да Марс қылышына тели салды. Ал Марс қылышы туралы түсiнiкпен бұл кездегi ғұндар, олар ғана емес-ау, жалпы түркiлер әлдеқашан қош айтысқан-ды. Олар Римнiң өткен тарихына таласа алмайтын, өрелерi жетпейтiн. Ал римдiктер мұндай өресiздiктi шебер пайдалана бiлдi.

Марс қылышы неге Едiл патша туындағы қайқы қылыш бейнесiндегi свастика болуға тиiс дейтiн сауал тастауы мүмкiн оқырманның. Тарих атасы саналатын Геродот (б.д.д. 495-425 жж.) скифтердiң Марстың бейнесi емес, осы тәңiрiнiкi болып саналатын қайқы (байқайсыз ба, қайқы!) қылышқа табынатындығы туралы жазады. Олар соғыс тәңiрiсiне құрбандыққа адам шалғанда оның қанымен қылыштың жүзiн жуып отыратын болған. Солин деген жылнамашы да осы деректi нақтылай түседi. Иә, Геродот римдiк емес, ол – көне грек оқымысты. Ол Едiл дәуiрiнен сегiз ғасыр бұрын, яғни бiздiң дәуiрiмiзге дейiншi төртiншi ғасырда өмiр сүрген жан. Оның жазбаларының түпнұсқасында Марс қылышы емес, Арей, не Арес қылышы туралы сөз болғандығы да күмән тудырмайды. Бiзге Гомер «Илиадасына» жол ашатын да, мiне, осы Арей не Арес, дәлiрек айтқанда, Рим Марсының көнегректiк прототипi болмақ. Дегенмен, асығуға болмас. Әр дерек өз орнымен сөйлеуге тиiс.

Қайқы қылышты бертiнге дейiн түркiнiң атты әскерлерi ұстағандығына күмән жоқ. Яғни, Геродот әңгiме қылып отырған сақ-скифтердiң де түркiлер екендiгiне шүбәлануға болмайды. Олар табынған қайқы қылыштың сыртқы бейнесi шамамен мынандай болғандығы да күдiк тудырмаса керек: 

Мiне, гректер мен римдiктер Марс қылышы деп әспеттеп, аңызға айналдырып жүрген түркiнiң қайқы қылышы осындай едi. Оның бiр қарағанда свастика не айқыш-крест сияқты бо­­лып көрiнетiндiгi де анық. Қасқыр-қылышқа қарсы қарсы шық­қан қайран римдiктер! Олар осы қарсылығымен өз та­рихын да жоққа шығара жаздағандықтарын сездi ме екен?

Әмiрхан Балқыбек, «Қасқыр құдай болған кез»

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға