Екі мәрте Кеңес Одағының батыры атанған Сергей Луганский
Сергей Данилович Луганский (1918–1977) – Екінші дүниежүзілік соғыста ерекше көзге түскен қазақстандық әскери ұшқыш, Кеңес Одағының екі мәрте батыры атағын иеленген. Ол Ұлы Отан соғысы жылдары әуе шайқастарында теңдессіз ерліктер жасап, жаудың ондаған ұшағын жойған даңқты ұшқыш болған. Соғыстан кейін де әуе күштері саласында жоғары лауазымды қызметтер атқарып, авиация тарихында өшпес із қалдырды. Оның өмір жолы мен ерліктері Қазақстан тарихында мәңгілікке сақталып қалды.
Сергей Луганский 1918 жылғы 1 қазанда Верный қаласында (қазіргі Алматы) Воронеж губерниясынан қоныс аударған шаруа отбасында дүниеге келген. Балалық шағы Алматының шеткері аймағында өтті. Болашақ ұшқыш жеті жылдық мектепті тәмамдаған соң (8 сынып) 1936 жылы туған жеріндегі №14 мектепті аяқтады да, «Горный гигант» колхозында бағбан болып жұмыс істеді. Жастайынан көк аспанға құмартып, атақты ұшқыш Чкалов сынды истребитель болуды армандаған жасөспірім Луганский аэроклубтың есігін қақты. Дегенмен, сол кездің өзінде Алматыдағы шағын аэроклубтың жалғыз планеріне талас көп болғандықтан, жасөспірімдерді бірден қабылдай қоймады. Қиялшыл Сергей тіпті бала күнінде ағаш басына өрмелеп, өздігінен «ұшып көретін» – бұл оның балаң қиялының көрінісі еді.
Ата-анасының қамқорлығындағы қарапайым ауыл баласы ерте есейіп, еңбекпен шыңдалды. Мектеп бітіргеннен кейін-ақ комсомолдық жолдамамен әуе күштеріне жол тартатын мүмкіндік туды. 1936 жылдың тамыз айында 17 жасар Сергей Қызыл Армия қатарына шақырылып, азаматтық өмірден әскери өмірге қадам басты.
Луганский әскери авиациядағы қызметін 1936 жылдан бастады. Ол Орынбордағы әскери авиация ұшқыштар мектебіне қабылданып, 1938 жылдың желтоқсанында аталған училищені үздік бітіріп шықты. Жас лейтенанттың алғашқы қызмет орны Ленинград әскери округіне қарасты 49-шы истребительдік авиациялық полк болды (Псков қаласы). Сол полкта ол И-15 бис үлгісіндегі қос қанатты истребитель ұшағын тізгіндеп, ұшқыштық шеберлігін шыңдады.
Алғашқы әскери сынақ жолы 1939–1940 жылдардағы кеңес-фин соғысында басталды. Луганский 49-шы авиаполк сапында Финляндия майданында жауға қарсы әуе шабуылдарына қатысты. Қиын қысқы жағдайдағы сол соғыста ол 59 жауынгерлік ұшу жасап, бір жау ұшағын атып түсірді. Бұл алғашқы жеңісі мен көрсеткен ерлігі үшін жас офицер «Қызыл Жұлдыз» орденімен марапатталды. Кеңес-фин соғысындағы тәжірибе Луганскийді шыңдап, алдағы ұлы шайқастарға дайындады.
1940 жылы соғыс аяқталған соң, Луганский Балтық жағалауындағы Вильнюс қаласында орналасқан сол 49-шы полкте звено командирі болып қызметін жалғастырды. 1941 жылдың мамыр айында оны Солтүстік Кавказ әскери округіне қарасты Ростов-на-Дону қаласындағы 271-ші истребитель авиаэскадрильясы командирінің орынбасары етіп тағайындады. Осы кезде ол И-153 және И-16 секілді ұшақтарда ұшуды меңгеріп, түрлі техниканы бағындыру қабілетін көрсетті.
1941 жылдың маусымында басталған Ұлы Отан соғысы Сергей Луганский үшін нағыз жанқиярлық ерлік кезеңі болды. Соғысның алғашқы айларында ол Оңтүстік майданда (1941 ж. күз–1942 ж. көктем) талай әуе шайқасына қатысты. 1941 жылдың күзі мен қысында Ростов-на-Дону төңірегіндегі әуе ұрыстарында Луганский басқарған звено жау бомбалаушыларын тоқтатуда ерекше көзге түсті. Өз естеліктерінде ол сол кездегі кеңес истребительдерінің техникалық тұрғыда кемшін тұстарын айтып, соған қарамастан кеңес ұшқыштарының жанқиярлығы жаудың мысын басқанын жазған болатын. Мәселен, ескірген үлгідегі ұшақпен-ақ немістің қорғаныссыз келе жатқан ауыр бомбалаушылар тобына батыл шабуыл жасап, алғашқы әуе шайқастарында-ақ жеңіске жетті деп еске алады.
1942 жылдың шілде-тамыз айларында Луганский Солтүстік Кавказ майданында шайқасты жалғастырып, осында да әуе соққыларын шебер ұйымдастыра білді. Әсіресе Сталинград шайқасы кезінде (1942 ж. күзі) 13-гвардиялық атқыштар дивизиясының Волга арқылы шегінуін әуеден қорғау кезінде көрсеткен ерлігі ерекше болды. 1942 жылғы 14 қыркүйекте Сталинград маңындағы әуе ұрысында капитан Луганский өз серіктестерімен бірге 8 ЛаГГ-3 ұшағымен сан жағынан басым жау истребительдеріне қарсы ұшып, дұшпанның шабуылын тойтарды. Осы ұрыста ол немістің тісқаққан ұшқышы басқарған Me-109 «Мессершмитт» ұшағымен бетпе-бет келіп, одан қашпастан тура соқтығысқа барды. Нәтижесінде Луганский өз ұшағының винтімен жау ұшағының құйрық бөлігін соғып, әуе тараны жасады – неміс истребителінің тұрақтандырғышын қиратты. Аман қалған дұшпан ұшағы басқарудан айырылып, құлап түссе, Луганский өзі де зақымданған ұшағын жерге қондырып үлгерді. Бұл оның бірінші әуе тараны еді, мұндай ерлікті соғыс жылдары ол екі рет жасады.
Соғыстың шешуші кезеңдерінде Сергей Луганский көптеген әуе шайқастарына қатысып, жеке шеберлігімен танылды. 1943 жылдың жазында Курск доғасындағы қиян-кескі ұрыстарға қатысып, Белгород пен Харьков түбінде жаудың бірнеше ұшағын жойды. Әсіресе, жаудың атақты бомбалаушы ұшақтарын құлатуда шеберлігі байқалды. Бір деректерде Луганский неміс ассы Отто Фённекольдтің ұшағын атып түсірді деген ақпарат кездескенімен, шын мәнінде ол ұшқыш 1944 жылы Батыс майданда қаза тапқандықтан, бұл мәлімет нақтыланбаған.
Луганский жаудың бомбалаушы авиациясына қарсы күресте де ерлігімен есте қалды. 1943 жылғы 27 қыркүйекте Днепр өзені жағасында Мишурин Рог селосы маңындағы шайқаста оның эскадрильясы үсті-үстіне шабуылдаған немістің Ju-88 және He-111 бомбалаушыларын, оларды护шаған истребительдерді қарсы алды. Кеңес штурмовиктерін қорғай отырып, Луганский басқарған топ «Юнкерстердің» бомбалауына тосқауыл қойды. Алайда бірнеше He-111 бомбалаушысы өзен өткеліне жақындап қалған еді. Сол сәтте капитан Луганский жаудың алдыңғы жетекші «Хейнкелімен» бетпе-бет келіп, тағы да батыл шешім қабылдады – өзінің ұшағының пропеллерімен дұшпан ұшағының биіктік рулін (құйрық қанатын) жұлып түсірді. Неміс бомбалаушысы құлап, экипажы жойылды, ал Луганскийдің өзі зақымдалған самолетін аман қондырып, бұл жолы екінші мәрте әуе таранын сәтті жүзеге асырды.
Луганскийдің жауынгерлік жолында өзгеше оқиғалар аз болмады. Бір кездері ол болашақтағы атақты ұшқыш Талғат Бигелдинов мінген Ил-2 штурмовигін жау истребительдерінің шабуылынан құтқарып қалғаны айтылады. Осындай қайсарлығы үшін майдандастары оны «әуе шайқасының шебері, фашист сұңқарларының қаһары» деп атаған деседі. Шындығында, Луганский ұрыс даласында 390 жауынгерлік ұшу жасап, жаудың 37 ұшағын жеке өзі атып түсірген аса көрнекті ұшқыш еді. Тағы 2-6 ұшақты топ құрамында бірге жойғаны туралы деректер бар. Бұл көрсеткіш оны Кеңес Одағындағы аса нәтижелі истребитель-ұшқыштардың қатарына кіргізді.
Соғыс жылдарында оның әскери шеберлігі жетіле түсіп, майор шеніне дейін көтерілді. 1944 жылдың маусым айынан бастап Сергей Луганский 152-гвардиялық истребитель авиациялық полктің (бұрынғы 270-ші полк) командирі болып тағайындалды. Жауынгерлік жолын Берлин түбінде, соғыстың соңғы айларында аяқтады.
Сергей Луганский 1943 жылы алғаш Батыр атағын алғаннан кейін, комсомол жастар сыйға тартқан жеке ұшағының қасында тұр. Ұшақ бортына «Кеңес Одағының Батыры Сергей Луганскийге Алматы комсомолдарынан» деп жазылған.
1943 жылдың орта тұсында Сергей Луганскийдің ерліктері мемлекет тарапынан ең жоғары марапатқа ұсынылды. Сол жылы 2 қыркүйекте оған алғаш рет «Кеңес Одағының Батыры» атағы беріліп, Ленин ордені мен «Алтын Жұлдыз» медалі табысталды. Марапатқа ұсынуға негіз болған жетістіктері таңғаларлық еді: 221 жауынгерлік ұшу, 18 жеке өзі атып түсірген жау ұшағы және біреуін топпен бірге жойған дерегі ресми тіркелген болатын. Мұндай көрсеткішке қол жеткізуі – оның асқан әуе шеберлігі мен батылдығының айғағы. Батыр атағына ие болғаны хабарланған соң, туған жері Алматының тұрғындары өз қаһармандарына тарту ретінде қаржы жинап, жауынгерге жаңадан жасалған ұшақты сыйға тартты. 180 мың рубль жиналған бұл қаражатқа Саратовтағы зауытта шығарылған Як-1 истребителін Луганский өзі таңдап алды. Ұшақтың бортына «Алматы комсомолдары мен жастары атынан Кеңес Одағының Батыры Серегей Луганскийге» деп жазылды. Осылайша, майдан даласында туған елінің қолдауын сезінген ұшқыш жаңа ұшағымен жауға қайтарымсыз соққы беруге кірісті.
Луганский жеңісті жорығын жалғастырып, 1944 жылдың алғашқы жартысында жау әуе күштерін талқандауда талмай ерлік көрсетті. 1944 жылғы маусымда оның полкі Румыния жерінде ұрыс жүргізді, сол кезде ол дәл өзі үшін арнайы жасалған аталған Як-1 ұшағын тізгіндеді. Әуе шайқастарындағы ерлігі мен бірегей әскери таланты ескеріліп, 1944 жылы 1 шілдеде майор Луганскийге екінші рет Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Бұл жолы оған №1981 «Алтын Жұлдыз» медалі тапсырылды. Екінші Батыр атағына ұсынылуына сол уақытқа дейінгі жинақтаған жетістіктері – 355 жауынгерлік ұшу, оның барысында жеке өзі 31 ұшақты жоюы – негіз болды деген дерек бар. Сөйтіп Сергей Луганский Кеңес Одағы тарихында екі мәрте Батыр атағын алған сайыпқыран ұшқыштардың қатарын толықтырды. Қазақстандықтар арасынан екі рет Батыр атанған төрт-ақ әскери ұшқыш болса, солардың бірі – Луганский (қалған үшеуі Талғат Бигелдинов, Леонид Беда және Иван Павлов).
Соғыс аяқталған соң, С.Луганский әскери қызметін жалғастырып, тәжірибелі командир ретінде әуе қорғанысы саласында маңызды міндеттер атқарды. 1945 жылдан кейін ол Кеңес Одағының Әуе күштерінде түрлі басшылық лауазымдарға көтерілді. Әуелі әскери білімін жетілдіру мақсатында 1949 жылы Мәскеудегі Әскери-әуе академиясын (Монино) тәмамдады. Академиядан соң, Әуе қорғанысы әскерлерінің құрамында авиациялық дивизияларды басқарды. 1949–1956 жылдары Солтүстік Кавказ және Минск әскери округтерінде истребитель авиация дивизиясының командирі қызметін атқарды. Реактивті МиГ-15, МиГ-17 ұшақтарында ұшу даярлығын меңгеріп, заманауи авиация дамуына үлес қосты 1957–1960 жылдары Әуе қорғанысы күштерінің 72-гвардиялық авиакорпусын басқарды (Түркіменстан, Каспий маңы).
1950-жылдары Луганский тек әскери қызметте ғана емес, қоғамдық-саяси өмірге де араласты. Мәселен, 1959–1963 жылдары Түрікмен КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланғаны тарихта тіркелген. Бұл оның Орта Азия республикаларындағы беделін көрсетеді.
1964 жылы авиация генерал-майоры шенімен Сергей Данилович Луганский әскери қызметтен құрметті запасқа шықты. Зейнетке шыққан соң Алматы қаласында тұрақтап, қоғамдық жұмыстарға, жастарға патриоттық тәрбие беруге атсалысты. Өзінің бай әскери тәжірибесін қағазға түсіріп, әскери мемуарлық шығармалар жазды. Оның «На глубоких виражах» және «Небо остается чистым» атты кітаптары жарық көрді. Бұл еңбектерінде ол әуе шайқастардағы естеліктерін баяндап, соғыс сабақтарын болашақ ұрпаққа аманат етті. Луганскийдің шығармалары кейін фильмдер сценариіне арқау болып, кең аудиторияға таралды.
1977 жылы 16 қаңтарда Алматы қаласында Сергей Луганский ауыр науқастан қайтыс болды. Марқұмның денесі Алматының Орталық зиратында жерленді, қасында жары Валентина жер қойнына тапсырылған.
Сергей Луганский – Қазақстан тарихындағы аты аңызға айналған әскери тұлғалардың бірі. Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі қазақ жерінен шыққан даңқты ұшқыштар қатарында оның есімі Талғат Бигелдиновпен бірге бірінші аталады. Қазақстан халқы оны Отан үшін от кешкен қаһарман ретінде ардақ тұтады. Ұшқыштың құрметіне Алматы қаласында көрнекті жерлерге есімі берілген: қала орталығындағы бір көшеге Луганский аты қойылған және сол көшеде оның тұрған үйіне мемориалдық тақта орнатылған. Сонымен қатар, Алматының дәл жүрегінде, Абылай хан даңғылы бойында Сергей Луганскийдің қола бюсті орнатылған, бұл ескерткіш оның ел есінде мәңгі қалатынын әйгілейді.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін де батыр ұшқыштың есімін ұлықтау жалғасын тапты. Мәселен, 2024 жылы 9 мамырда Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен Талдықорғандағы әскери авиация базасына Сергей Луганскийдің есімі ресми берілді. Сол жиында сөйлеген сөзінде қорғаныс министрі Руслан Жақсылықов: «Ұлы Отан соғысы жылдарында 500-ден астам қазақстандық Кеңес Одағының Батыры атанса, солардың ішінде төрт ұшқыш қана екі мәрте Батыр жұлдызын алды – Леонид Беда, Талғат Бегелдинов, Сергей Луганский және Иван Павлов. Қарулы Күштердің жеке құрамы мемлекет басшысының батыр ұшқыштың есімін мәңгі есте қалдыру туралы бастамасын шабытпен қабылдады», – деп атап өтті. Бұл – тәуелсіз Қазақстанның қаһарман ұлына деген құрметінің жарқын көрінісі.
Сергей Луганскийдің қайталанбас ерлігі мен өмір жолы – ел жадында. Оның есімі тек көше не нысандарға ғана емес, ұрпақ санасына да мәңгі жазылды. Жас ұшқыштар мен сарбаздар оның өмірбаянынан үлгі алып, Отанға қызмет етудің мәнін түсінеді. ХХ ғасырдың даңқты тұлғасы, жауынгер ұшқыш Сергей Луганскийдің ғұмыры мен ерлігі бүгінгі бейбіт өмірдің бағасын ұғындыратын, ел қорғаудағы ерлік дәстүрін ұрпаққа өнеге ететін өлмес мұра болып қалды.
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға