Қазақ балаларының оқу орыс тілінде қойылған мектептерге қашуы неліктен?
Әр ұлттың мәдениет жүзінде алға кете бастағанының бір белгісі — сол ұлттың өз тілінде мектептерінде оқылатын кітаптары, адабиаты һәм басқа баспа сөздері болу. Ол уақытқа шейін қазақ халқында өз тілінде шығып отырған мектептерге керек оқу құралдардың, адабиаттың баспа сөздердің керегі (жоқтың қасы десе де болады) қазақ халқының әлі мәдениет жүзінде артта жатқанын көрсетеді. 1920-1921 жылдардан бастап Қазақстан оқу комиссариатының «қазақ мектептерінде (бірінші басқыш) оқу ана тілінде жүріп, орыс тілі екінші бөлімнен жоғары жеке сабақ ретінде кірсін» деген жарлықтарын қолданып, орындар осы тәртіппен қазақ мектептерінде оқу жүргізіп келген. Мектептерде оқуды ана тілінде қойғанда соларда оқыларлық һәм қолданарлық түрлі құралдар сол тілде басылып шығып, жетерлік болу шарт. Қазіргі күнге шейін қазақ тілінде басылып, мектептерде қолданып отырған оқу құралдары бірінші һәм екінші бөлімдерге, сықағанда үшінші бөлімге жартылап қана жетеді. Одан жоғарғы бөлімдерге керек кітаптар қазақ тілінде жоқ. Үшінші бөлімнен жоғары қарай түрлі дәрістерді орысша кітаптардан қазақ тіліне аударып оқытуға тура келеді. Былай болғанда, орыс тілінен қазақшаға аудара алатын, орысша жақсы оқып шыққан қазақ оқытушылары ғана бере алады. Бұған жетік қазақтан оқытушылардың сонша кемдігі алғашқы 2-3 бастауыш жылдарда ана тілінде оқытып келген мұғалімдердің көбінесе білімдерінің саяздығынан һәм орысша білмейтіндіктерінен, үшіншіден жоғары оқуды шын мағынасында алып кете алмайтындығы. Бастауыш 3 жылдарда оқу ыңғай қазақ тілінде болып, орыс тіліне үйрене қоймағандықтан, қазақ балаларына үшіншіден жоғары оқуды орыс тілінде жүргізіп кетуі шамасынан келмейтіні — осылардың бәрі қосылғанда қазақ мектептерінің құрылысына, қазақ балаларының оқуына үлкен кемшілік туғызады. Өзге екінші басқыш мектепке табылмай отырған құралдар екінші басқышты мектепте болады деп ойлауға мүмкін емес. Екінші басқыш мектептерде оқу орыс тілінде жүрмекші. Бірінші басқышты бітіріп шыққан қазақ балалары орыс тіліне нашар болғандықтан жаңада орыс тілінен аударылып оқытылған дәрістерді шала-шарпы өткендігінен, екінші басқышқа көшкенде бастарына қиып ауыр күндер туады. Қазақ балалары орыс балаларымен алысып отыра алмайды. Орыс тілі көп кемшіліктер келтіреді. Ауқаты бар балалар мектеппен қоймай, екінші жағынан кісі жалдап, орысшадан даярланады. Нашар балалардың оған шамасы келмейді. Сондықтан қазақ мектептерінде оқудың шала болатындығын сезіп һәм екінші басқышқа көшкенде орыс тілінен ақсайтынын ойына кәміл тұтып, қазақ балаларының ең әуелде оқуға түсе бастағанда-ақ орыс тіліндегі мектептерге түсіп, бәлки, өзгеден қазақ мектептерінде оқып келгендердің де кетіп қалуларының себептері жоғарғы айтылған реттерден деп білу керек. Семей гурбернасінің кейбір уездерінің балаларына қазақ мектептерінде оқу орыс тілінде қойылып, қазақ тілі жеке сабақ ретінде ғана кірген жері де бар. Бұлардың бәрі де әлгідей шарасыздықтан туып отырса керек. Бұл қалып болғанда, мектептерді ана тіліне аударудың қажеті жоқ сықылды көрініп отыр. Бірақ бұл көзбен қарау үлкен қате. Қазірде бірінші басқыш мектепке жетерлік оқу құралдары қазақ тілінде Орынборда басылып жатыр. Келесі жылға қазақ мектептерінде болуы анық. Екінші мәселе, екінші басқыштық мектептерде бірінші басқышты қазақша жақсы бітіріп келгенмен, екінші басқышта ыңғай орыс тілінде болғандықтан, қазақ балалары баяғы қаз - қалпына түспекші. Бұл туралы Орынбордың уезд басына бірден қазақ тілінде екінші басқыштық мектеп болсын деген жобасы да бар. Бірақ қазір де оны аша қою қиын да болар. Ана тілінде екінші басқыш мектептер аша алмаған жерлер қандай шара қолдану керек? Меніңше, ондай орындар бірінші һәм екінші басқыштық мектептер арасынан қосымша білімін толықтырып, орыс тіліне тәуір үйретіп, екінші басқышқа түскен уақытта ауырлатпайтындай бір жылдық даярлаушы бөлімше қосу керек. Бұл бөлім екінші басқыштың басынан ба, жоқ бірінші басқыштың аяғынан қосыла ма, оны тиісті ағарту орындар (отд. нар. обр.) шешуінде. Осылай болғанда ғана қазақ балаларының бұл күндегі қиыншылықтары басынан түсуге мүмкін. Мұны екінші басқыш мектептердің ана тіліне аударылмай тұрған уақытта ғана қолданатын уақытша шара деп қарау керек. Түбінде екі сатылы мектептің екеуінің де ана тілінде болатынына сөз жоқ. Басқарма: Бұл мақала айтыс ретінде басылды. Пікір иелері толық шараларын көрсету қажет. «Қазақ тілі». 1923. 18 қазан. № 99.
Әр ұлттың мәдениет жүзінде алға кете бастағанының бір белгісі — сол ұлттың өз тілінде мектептерінде оқылатын кітаптары, адабиаты һәм басқа баспа сөздері болу. Ол уақытқа шейін қазақ халқында өз тілінде шығып отырған мектептерге керек оқу құралдардың, адабиаттың баспа сөздердің керегі (жоқтың қасы десе де болады) қазақ халқының әлі мәдениет жүзінде артта жатқанын көрсетеді. 1920-1921 жылдардан бастап Қазақстан оқу комиссариатының «қазақ мектептерінде (бірінші басқыш) оқу ана тілінде жүріп, орыс тілі екінші бөлімнен жоғары жеке сабақ ретінде кірсін» деген жарлықтарын қолданып, орындар осы тәртіппен қазақ мектептерінде оқу жүргізіп келген. Мектептерде оқуды ана тілінде қойғанда соларда оқыларлық һәм қолданарлық түрлі құралдар сол тілде басылып шығып, жетерлік болу шарт. Қазіргі күнге шейін қазақ тілінде басылып, мектептерде қолданып отырған оқу құралдары бірінші һәм екінші бөлімдерге, сықағанда үшінші бөлімге жартылап қана жетеді. Одан жоғарғы бөлімдерге керек кітаптар қазақ тілінде жоқ. Үшінші бөлімнен жоғары қарай түрлі дәрістерді орысша кітаптардан қазақ тіліне аударып оқытуға тура келеді. Былай болғанда, орыс тілінен қазақшаға аудара алатын, орысша жақсы оқып шыққан қазақ оқытушылары ғана бере алады. Бұған жетік қазақтан оқытушылардың сонша кемдігі алғашқы 2-3 бастауыш жылдарда ана тілінде оқытып келген мұғалімдердің көбінесе білімдерінің саяздығынан һәм орысша білмейтіндіктерінен, үшіншіден жоғары оқуды шын мағынасында алып кете алмайтындығы. Бастауыш 3 жылдарда оқу ыңғай қазақ тілінде болып, орыс тіліне үйрене қоймағандықтан, қазақ балаларына үшіншіден жоғары оқуды орыс тілінде жүргізіп кетуі шамасынан келмейтіні — осылардың бәрі қосылғанда қазақ мектептерінің құрылысына, қазақ балаларының оқуына үлкен кемшілік туғызады. Өзге екінші басқыш мектепке табылмай отырған құралдар екінші басқышты мектепте болады деп ойлауға мүмкін емес. Екінші басқыш мектептерде оқу орыс тілінде жүрмекші. Бірінші басқышты бітіріп шыққан қазақ балалары орыс тіліне нашар болғандықтан жаңада орыс тілінен аударылып оқытылған дәрістерді шала-шарпы өткендігінен, екінші басқышқа көшкенде бастарына қиып ауыр күндер туады. Қазақ балалары орыс балаларымен алысып отыра алмайды. Орыс тілі көп кемшіліктер келтіреді. Ауқаты бар балалар мектеппен қоймай, екінші жағынан кісі жалдап, орысшадан даярланады. Нашар балалардың оған шамасы келмейді. Сондықтан қазақ мектептерінде оқудың шала болатындығын сезіп һәм екінші басқышқа көшкенде орыс тілінен ақсайтынын ойына кәміл тұтып, қазақ балаларының ең әуелде оқуға түсе бастағанда-ақ орыс тіліндегі мектептерге түсіп, бәлки, өзгеден қазақ мектептерінде оқып келгендердің де кетіп қалуларының себептері жоғарғы айтылған реттерден деп білу керек. Семей гурбернасінің кейбір уездерінің балаларына қазақ мектептерінде оқу орыс тілінде қойылып, қазақ тілі жеке сабақ ретінде ғана кірген жері де бар. Бұлардың бәрі де әлгідей шарасыздықтан туып отырса керек. Бұл қалып болғанда, мектептерді ана тіліне аударудың қажеті жоқ сықылды көрініп отыр. Бірақ бұл көзбен қарау үлкен қате. Қазірде бірінші басқыш мектепке жетерлік оқу құралдары қазақ тілінде Орынборда басылып жатыр. Келесі жылға қазақ мектептерінде болуы анық. Екінші мәселе, екінші басқыштық мектептерде бірінші басқышты қазақша жақсы бітіріп келгенмен, екінші басқышта ыңғай орыс тілінде болғандықтан, қазақ балалары баяғы қаз - қалпына түспекші. Бұл туралы Орынбордың уезд басына бірден қазақ тілінде екінші басқыштық мектеп болсын деген жобасы да бар. Бірақ қазір де оны аша қою қиын да болар. Ана тілінде екінші басқыш мектептер аша алмаған жерлер қандай шара қолдану керек? Меніңше, ондай орындар бірінші һәм екінші басқыштық мектептер арасынан қосымша білімін толықтырып, орыс тіліне тәуір үйретіп, екінші басқышқа түскен уақытта ауырлатпайтындай бір жылдық даярлаушы бөлімше қосу керек. Бұл бөлім екінші басқыштың басынан ба, жоқ бірінші басқыштың аяғынан қосыла ма, оны тиісті ағарту орындар (отд. нар. обр.) шешуінде. Осылай болғанда ғана қазақ балаларының бұл күндегі қиыншылықтары басынан түсуге мүмкін. Мұны екінші басқыш мектептердің ана тіліне аударылмай тұрған уақытта ғана қолданатын уақытша шара деп қарау керек. Түбінде екі сатылы мектептің екеуінің де ана тілінде болатынына сөз жоқ.
Басқарма: Бұл мақала айтыс ретінде басылды. Пікір иелері толық шараларын көрсету қажет.
«Қазақ тілі». 1923. 18 қазан. № 99.
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға