Кавказғa саяхат

Кавказғa саяхат

 

I

 

(Ақынның бұл очеркі 1938 жылғы «Қазақ әдебиеті» газетінің 16 февраль, 4 март, 22 март күндеріндегі № 8, 11, 14 сандарында жарияланған.)

 

Жердің беті күмістей жарқыраған аппақ қар, сықырлаған аяз. Әр жердегі шашыранды қазақ үйлері ақ төмпешке ғана болып көрінеді. Шу өзеннің бойындағы көз ұшында тұрған Қан тауы мен Жамбы тауының аралығында шөкімдей болып шоқшиып, жымырайған бір кішкене үй бораннан бұғып тұрғандай, ұсқыны қашқан. Сол үйдің сыртындағы шуақта құнысқан екі бала тұр. Біреуі аласалау келген, қызыл шырайлы, кішкене ғана қаршыға мұрынды, бірақ екі танауы әнтек қана талпақтау, көзі кішкенелігінің үстіне түлкінің көзіндей ойнап тұр. Үстіндегі киімі алқа-салқа және тозып біткен, аяғындағы жыртық етігінен қаны шыға қызарып жылтиып тұрған башпайларын жерде сіресіп жатқан ызғарлы қар тоңдырып қари түседі. Ол Жабай қарттың баласы еді. Ол аяздың қарып тоңдырғанын есіне де алатын емес, оның екі көзі алыста кетіп бара жатқан бір жүргіншілерде. Шу өзенін өрлей алыста бір көк есек мінген кісі құржыңдап жүріп бара жатыр. Соған қарап-қарап тұрды да:

 

– Ана кісі сол есекпен Қап тауына жете алар ма еді? – деп сұрады қасындағыдан Жабай қарттың баласы.

 

– Жоқ, жете алмайды.

 

– Жете алмайтынын сен қайдан білесің?

 

– Білемін! – деп анау, нақ барып көріп келген кісідей.

 

– Сен Қап тауын көріп пе едің?

 

– Жоқ.

 

– Енді қайдан білесің?

 

– Жәй, шамалаймын.

 

– Сеніңше шамасы қанша болар?

 

– Осы біздің Ұзынағаш базарынан қанша алыс дейсің, тәйір.

 

– Қап тауы ма, Қап тауы сенің Ұзынағашыңнан ғана алыс шығар, шырағым. Сен Қап тауына көк есекпен жетуді айтасың. Қап тауына көк есек түгіл, көгершіннің қанатына мініп ұшсаң да жете алмассың!

 

– Оны сен қайдан білесің?

 

– Көрген соң білемін!

 

– Сен қашан көріп едің?

 

– Көрсем көрерім, көргеннен соң барып, оның алыс-жақынын саған жақсы етіп айтып берерім, – деді Жабайдың баласы, ананы шала сөйлеп. Сонымен, әлгі кетіп бара жатқан есек мінген кісіні, біреуі – Қап тауына жетеді деп, біреуі жетпейді деп ерегесіп барып екеуі төбелесіп жатыр еді.

 

– Әй, қияңқы, сені мен алдақашан отынға кетіп қалды деп отырсам, сен мұнда әлі төбелесіп жүр ме едің? – деп үйден шыға Жабай қарт айқайды салып жібергенде, екі бала екі жаққа қаша жөнелді.

 

II

 

Әлгі өзімізге белгілі Жабекеңнің баласы жасында ерегесіп, тентектеу, қитарлау болғандықтан, жұрттың бір қатары оның шын атын атамай, көпке дейін, «Қитар» деп те жүрді. Жасында өзі тентектеу болса да, оның бір қасиеті он бес-он алтыға келгеннен-ақ домбыра тартуды үйренумен бірге, ойынан өлең шығарып айтатын төкпе жас ақын да бола бастады. Оның үстіне оның сорғалатпа, түйдектетіп шығарып айтқан жалынды өлеңімен ілесе он саусағы домбыраның пернесіне билей ойнап, домбыраның қос шегін шарықтата шертуін атақты Сүйінбай ақын тыңдағанда ұнатып, сонан былай қарай атағы Алатаудың алабына жайыла бастады. Жиын тойда байдың, бидің ақындарымен айтысқанда алдына қара салмай жеңіп, сол кездегі Жетісу бойындағы ақындардың атақтысы болып ауызға алынды. Сонан былай қарай жұрт оны шын атымен атайтын болды. Оның шын аты Жамбыл еді. Жамбылдың Жамбыл аты ақындық жағынан-ақ жамбыдай жарқырап жерді жара шықса да, ол кезде оның алдынан кес-кестеп қолын қысқарта берген кедейлік болды. Ол кедей болғандықтан оны бай, би, манаптар қорлап елемей, шетке қағып келді. Екіншіден, байлардың ақындарын айтысып жеңіп, бай, манаптың өздеріне тілін тигізе өлең шығарғандықтан жуандар Жамбылды жек көріп, Жамбылдың шырқап салған ақындық үнін өшіруге тырысты. Алайда Жамбыл сияқты жалындаған ақынның алтын сөзін халық қадірледі. Сонымен Жамбыл жетпіс жастан асқанша құржыңдаған көк есектің үстінде жүрсе де аузынан маржандай ақтарылған өлеңімен, өзіне жастайынан серік болған кәрі домбырасымен октябрь революциясының атқызған алтын таңына жетті. Оның дарынды өлеңі осы Октябрь таңының саясында ғана, советтік дәуірдің шуақты өмірінде ғана, толық бағасын алды. Оның шырқап салған өлеңі – екі шекті домбырасына қосылып шарықтағанда Алатаудан бастап Кремльдің мраморлы залына жетті.

 

Оның өлеңі халыққа бақыт беріп сәулетті Отанымыздың күні болған Коммунистік партия тыңдады. Бұрынғы көк есекке мініп жүріп қана ауыл арасында өлең айтатын Жамбыл енді ұшқыр поездің жұмсақ вагонында отырып шайқайтын болды. Түрксібтің болат тұлпарлары оған өзінің ерттеулі тұрған, жел жетпес жүйрік атындай болды. Ол саяхаттап сайрандағысы келсе Түрксіб оның белдеуінде байлаулы тұрған бедеуіндей шұлғып әзip тұратын болды. Атақты Жамбыл ақынмен бір ұзақ сапарға шығып оның өлеңін естуге мен өте құмар едім. Соның сәті қашан түседі деп күттім де жүрдім.

 

III

 

Күн шығып Алатаудың күміс шыңының басынан көтеріліп қалған кез, мен түнде отырыңқырап, шаршап жатқандықтан қаттырақ ұйықтап қалып, ұйықтап жатқанымда қайда жатқанымды өзім де сезбей қалсам керек Оянардың алдында маужырап жатып көзімді ашайын десем бесікке бөлеп салған баладай тербетіліп жатырмын. Ояна кетіп көзімді ашып алғанымда ұшқыр поездің жұмсақ вагонында жатыр екем. Айналама қарасам купеде домбырасын сызылта тартып біреу отыр. Сақалы аппақ күмістей, сақалына қарап кәрі дейін десем беті Алматының алмасындай қызыл шырайланып тұр. Көз жанары жұлдыздай жарқылдайды. Ақманара жібек шапанының омырауында оның нақ жүрегінің үстінде қызыл орден вагонның терезесінен түскен күннің сәулесімен шағылысып нұрдай жайнап тұр. Ол, атақты халық ақыны Жамбыл еді. Ол, вагонның терезесінен көзін алмастан аққудың қанатындай аппақ болып қар жапқан жазық далаға қарап отыр.

 

– Жәке, неге ерте тұрдыңыз? – дедім мен оған.

 

– Кавказға сапар шеккен саяхат жолында болғандықтан ба, әлде, даңқты астанамыз Мәскеуге соғып Кремльдің төбесін тағы да бір көретін болғандықтан ба, – қуанып, көп ұйықтап жата алмадым; ол, бір болса, екіншіден ертеңгі таза ауаның қоңыр салқын самалы жасарған жүрегімді қытықтап шабыттандырып, ерте тұрмасқа шыдатпады. Шіркін, қандай көрікті кең дала. Қандай салтанатты. Қарды теуіп ойнақтап жүрген ана қаптаған малды көрдің бе, қандай тамаша өңір! Ана бір колхоздан шығып зымырап бара жатқан екі-үш машинаны қарашы! Ой, шіркіннің жүйрігі-ай! Машиналарды колхоздарға Москваның өзі жіберіп жатыр-ау. Мен, Жамбылдың шабыттанып отырғанын сездім де, оның елеңін тыңдауға құмарлана түстім. Сөйттім де:

 

– Жәке, біз Кавказға келе жатырмыз, онда барған соң ұлы грузин халқын көреміз, сол туралы аздап өлең айтып жіберіңізші! – дедім.

 

Сонда Жамбыл домбырасының құлағын бұрап, саусақтарын домбыра пернесінің үстінен баса билетіп, көзі жайнап, беті албырта, көңілдене, шабыттана, түлкіге түсейін деп отырған бүркіттей құлшына:

 

«Аңсаған көңілім серіле,

Бүгілген белім керіле,

Сапар шегіп, жол тарттым,

Сүйікті Кавказ еліне.

Ағайыным жанатым,

Жал-құйрығым қанатым,

Грузин дана халқына,

Жыр арнаймын шарқ ұра!... –

 

деп, Шу өзенінің ағынындай ағызып, өлеңді үсті-үстіне құйып, айтып-айтып жіберді. Сол жағыма қарасам, Мұхамеджан мен Павел ауыздарын ашып, тыңдапты да қалыпты. Купенің есігіне қарасам тыңдаушы жұрт иық тіресіп толып қалған екен. Тыңдаушылар ду қол шапалақтап, жасасын советтік заманның қайта жасарған орденді ақыны! – деп айқайлап та жіберді. Бұл сапардың басталуында-ақ Жамбыл жүріп бара жатқан сол жұмсақ вагонның бір көркі болып, жарық жұлдыздай жайнай түсті. Поезд ұзақ жолда бізді жас баладай тербетіп Мәскеуге қарай бағыт алып жүріс соза берді.

 

Жарық даладан зымырай ұзақ жолдың өресін ұта жүріп келе жатқан поезд Ақтөбе қаласына кештетіп келіп тоқтай қалды. Біз станция басына түсуге ыңғайланғанымызша болмай-ақ, Жамбыл жатқан купеге cay етіп, ентелесіп, он шақты кісі кіріп келді. Келген жолдастар Жамбылға сәлем беріп қол алысты. Олар Ақтөбенің облыстық газетінен және басқа мәдениет, ағарту мекемелерінен Жамбылды қарсы алып, алдынан шығып келген күтушілер екен, олар азғана әңгімелесті де, Жәкеңді суретке түсіріп, газетке басуға бірер өлендерін алып қоштасып та үлгерді.

 

Соңғы қоңырау шың ете түскенде, поезд да жылжып жүре бастады.

 

– Жәке, ұйқыңыз келген шығар, жатып дем алыңыз – дедім мен, Ақтөбеден өткен соң-ақ.

 

– Жоқ, әзір ұйықтамаймын!

 

– Неге?

 

– Е, қызыл іңірден ұйықтап мен тұғырынан тайған шал деймісің?

 

– Е, шал емей неменесіз, жасыңыз тоқсанға келді, – дедім жорта сөйлетейін деп.

 

– Шырағым, менің жасымды санасаң тоқсан емес, тоқсанның екеуіне келді, бірақ тоқсаның менің тобығымнан да келмейді. Мені жасартқан советтік дәуір. Жасымның тоқсан екіде екені рас, бірақ мен жиырмадағы жігіттеймін, неге десең мен қайта жасағалы жиырма жыл болды. Үйткені Совет өкіметінің орнағанына да жиырма жыл болды, – деді Жамбыл іркілместен-ақ.

 

– Дұрыс, Жәке, дұрыс! Сіздің жасарғаныңызға біз де қуанамыз, – дестік Жамбылға.

 

Сонан соң Жамбыл ойланып біраз отырды да:

 

– Айтпақшы, сен қағаз бен қалам алшы, – деді маған.

 

– Неге?

 

– Мен бір ой ойлап отырмын, ол ойым: мен осы сапарға шыққалы өлең деген бірінің артынан бірі келіп, мені айт, мені айт деп ентелеп барады. Сен ерінбесең мықтап жазып отыр, егер өзің шаршамасаң мен айта берейін.

 

Осы сапарға шыққалы өте көңілдімін, былтыр Мәскеуге барып едім, енді биыл Кавказ жерін көргелі келе жатырмын. Сондықтан осы сапарда тіпті күннен-күнге жасарып барам, мен өлеңді айта берейін, сен жаза бер! – деді де ол айта берді, мен жазуға кірістім. Сол түні ол «Кавказға» деген елеңді және «Кавказға сәлем» деген өлеңді айтып үлгірді.

 

Мен біраз жазған соң:

 

– Кәні, ал, оқышы! – деді маған Жамбыл. Мен оған оның «Кавказға сәлем» деген өзінің өлеңін өзіне оқып бердім. Ол өлең былай басталушы еді:

 

«Ақсақал Жамбыл келеді жанаттанып,

Қиялы қияға өрлеп қанаттанып.

Жазылып бүкіш белі қуаттанып.

Туған ел сәулетімен тояттанып,

Қолға алып домбырасын жаны жайнап

Советтің дәуірінде талаптанып,

Ән шырқап шарықтаған сағатында

Жыр арнап шың Кавказға қанат қағып...

 

Мен оның өзінін айтып отырып жаздырған өлеңін өзіне қайта оқып бергенімнің соңында, өлеңдерінің ішіндегі өзіне ұнамаған біраз сөздерін «былай деп жаз», «былай деп жаз» деп әдемірек сөздермен толықтырып жөндеді.

 

Ол кезде түннің де біраз мезгілі болып қалған еді, сонан соң ұйықтауға жаттық. Поезд тағы да тербетіп жөнелді.

 

V

 

Менің көзім ұйқыға ілінгенше Жамбылдың жатардағы айтқан өлеңі ойымнан көпке дейін шықпай жатты. Күндегі дағды бойынша таң әбден атып болған соң бәріміз де ояныстық. Біздер жуынып болғанымызша купенің ішіндегі кішкене үстелдің үстіне ақ шайнектің шүмегінен буы бұрқылдап шай да орын алды.

 

– Ал, енді отырыңыздар, шайды қою қылып қызарта құйыңыз, жігіттер, – деп ақ көпшікті қолтығына таман қойып Жәкең де шайға кірісті. Жұдырықтай шәйнектің ішіндегі шай екі айналымға келмей-ақ бітіп қалды. Көк ала пияласының ішіндегі шайының соңғы сімірімін ұрттап жіберді де:

 

– Әй, осының ішінде әлгі бір түймесі бар емес пе еді, сол түймені шырылдатып бассаңшы! – деді Жамбыл маған қарап.

 

– Түймесі несі, қай түйме?

 

– Ой, жазған балам-ай, соған да түсінбеймісің? Әне тұр ғой. Әлгі шай әкел деп шақыратын түймені айтам, бас соны! – деп қолымен нұсқады.

 

Менің түйме дегенге байқамай қапелімде түсінбей қалғаным, купедегі проводникке хабарлауға шырылдататын кнопка, қоңыраушық екен. Ол менің есіме Жәкең қайтарып айтқанның соңында барып түсті. Жәкең айтқандай-ақ «түймені» мен де басып жібердім, шай да қайта келіп үлгірді.

 

Шайға әбден қандық. Жәкеңнің де терісі кеңіп, терлеп, маңдайындағы терін үлкен ақ орамалмен сыпыра сүртті де:

 

– Бір папиросың бар ма? Шайға басытқы болсын, – деді.

 

– Сіз насыбай салмаушы ма едіңіз, шылымды не етесіз?

 

– Жоқ насыбайды қойып тұрмын.

 

– Неге?

 

– Шырағым, біз ұлғайған кісі болғандықтан үйреніп кетіп осы насыбайды тастай алмай жүргеніміз ғой. Әйтпесе насыбай дегеніңіз тіпті бір нас, лас нәрсе ғой, оны қолданған кісінің тістері қарайып, шіріп, әрі ерні кеуіп, аузы иістеніп кетеді. Шама келсе жолайтын

нәрсе емес. Насыбайшы кісілер соған кәдімгідей құмарланып және оны аузына езіп айналасына былш-былш түкіретіні бар, сонысын-ақ жақтырмаймын, осындай жеркенішті жақтарын ойлап, сол насыбайыңды толайым қояйын деп отырмын.

 

– Папирос ше?

 

– Папирос та оңған нәрсе емес, бірақ ол насыбайдан гөрі әрі сыпайы, әрі таза ғой; бұ да адамның өкпесіне әсер етеді, әйтсе де, анда-санда сирек қана тартып қойса не қылады дейсің, – деді де, тұтатып алып папиросты тарта бастады. Өзі папиросты да, насыбайды да қолданбайтын болғандықтан ба, әлде шыны сол ма, әйтеуір екеуін де жақтырмағандық мінезбен папиростың да, насыбайдың да керегі жоқ нәрсе ғой, менің жаным соның екеуін де ұнатпайды-ақ! – деп басын шайқап қойды Мұқаметжан.

 

Оның әсіресе «папиростың да керегі жоқ» деген сөзін онша ұната қоймаған кісідей оған қырындау бір қарап і ойдық та Павел екеуіміз де папиросымызды тұтата бастадық.

 

VI

 

Жәкең папиросын тартып орталап келді де, оны екі саусағының ортасына қысып ұстап жұлдыздай жанып тұрған кішірек көздерімен вагонның терезесінен қарлы даланы шолып қарап, жайлап қана ыңылдап естілер-естілмес қылып өлең айтып отырды. Сол кезде: кеше түндегі айтқан өлеңіндей тағы да бір елең айтса екен деген үмітпен мен де оған көз астымен ұрлап қарап отырдым. Жамбылға көзім түссе-ақ, маған сол купенің іші өлеңге толып тұрған поэзия купесі сияқты болып, яки, шанағы мен пернелеріне күй толып тұрған Жәкеңнің қара домбырасы сияқты болып көрінетін болды.

 

Тәжірибесі көп, ұзақ жасаған қарт ақыннан тәлім алғым келіп:

 

– Жәке, сізге қандай ақындардың өлеңі ұнайды? – дедім мен оған.

 

– Мен жас күнімде атақты Сүйінбай ақынның шәкірті болып өстім, Сүйінбай өлең айтқанда құлашты кеңінен салып, асықпай-саспай әрі ұғымды, әрі терең етіп айтушы еді. Сүйінбай айналасына көп ақындарды жинап кейде солардың мінін көрсетіп түзеп отырушы еді. Сүйінбайға көбінен менің өлеңдерім ұнап жүрді. Онан соң, қырғыз, қазақ елдері әуелден көршілес, туыс, қандас, қанаттас ірге тепкен халық еді ғой, сондықтан қырғыз елімен жас күнімнен-ақ араласып өттім: қырғыздан шыққан атақты Балық ақын дейтін болды. Ол кісі тіпті күшті ақын болды. Бірақ, ол ыңғай өзінің манаптарын мақтап кеп айтушы еді. Алайда, оның ақындық сөздері өте күшті болушы еді. Сол Балық ақынмен жасырақ кезімде бір рет қағысып, шайқасып қалып айтыстым, ол бастағаннан-ақ ірі, кесек сөздермен менің апшымды қуыра сөйледі, қырғыздың байларын жақтай сөйледі. Біраз шайқасқаннан кейін мен оның бір жанды жерінен сөзден ұстадым, ұстағанда: мен қырғыз еліне келген қонақ едім, мені бөрідей талап тіс сала бастадың және өзіңнің байларыңды ғана мақтайсың, қазақ-қырғыз туысқан, ағайындас ел емес пе едік, өсетін ел бірін-бірі батырым дер деген қайда, тату елге неге ащы сөз айтасыз. Көршілес кісілер бірінің бірі бетінен алып жатса жақсы болмас? Мұныңыз қалай, ақын болсаң жақсы сөздерің қайда кетті, деген мағынада мен қайырып айтып едім. Балық ақын сол жерде сөзден сүрінді де жеңілді.

 

Күздің күні, елдің әлі жайлаудағы кезі. Ауылдан түсте шыққан екі аттылы кісіміз, жүре-жүре жер апшысын да қуырып келеміз. Алатаудың салқын самалын төске алып кертіп басып аяңдап келеміз. Күн кешке айналды. Қырғыздың Алатауы мұнартып көрінсе де қапелімде жеткізе қоймады. Жазық жатқан жердің үстіне төңкерілген көк шатырдай шыр айналып аспан жерге еңкейді. Сұлудың кірпігіндей шаншылған алтын сәулелерін шашып дөңгелеп барып күн де көк жиектегі ұясына қонды. Баратын ауылымызға біз де жетіп қалдық. Қырғыз Алатауының сағасындағы отырған ауылдар қойын қоралап, малын байлап азан-қазан болып жатыр, оқшаулау тұрған бір-екі үйге біз де таялып келдік. Атты байлап-байлап түсе қалдық. Ол Бурылша дейтіннің үйі еді. Бурылша өзі әйел, сұлу әйел, әрі асқан ақын. Қырғыз елінен шыққан ақындардың ең адуындысы сол деп есітетінбіз. Бурылша әрі ауыз сырнайға шебер, әрі домбырашы, әрі суырып салма ақын. Бірақ, тап осы біз келгенде өзінің күйеуі жаңадан ғана өліп, аз жабырқаңқы қаралы отырған шағы. Біздің мұнда келген себебіміз оның өлген күйеуіне көңіл айту бір болса, екінші жағынан сол көңіл айтуды сылтау етіп Бурылшаны көріп соған бір өлең айтқызу еді.

 

Үйге кіріп отырдық. Төселіп тастаған кілем, жасаулы тұрған жиһаз. Төрде сықиып тұрған сырлы домбыра, онан төменірек бір әйел отыр. Бойы бойшаң, жасы қырықтарға келіп қалған, көзі тостағандай, кірпіктері ұзын, беті жазық. Жасы бірқатарға келіп қалған адам болса да, өңін бермеген бетінде жалғыз да әжім жоқ, оның қызыл шырайлы жүзіне түсуге әжім де ұялғандай. Өзі шалқақ, омырауы толқындай төңкеріліп күмбезденіп тұр, сұлу. Ол – Бурылша еді. Ол әйелдің де, ақынның да нары тәрізді еді. Үйткені оның өлеңі жалғыз өркеш нардай мінсіз, биік еді, ал енді екіншіден ол асқан сұлу, әсіресе оның кеудесі сұлу еді. Кеудесінің сұлу болатын себебі: табиғи әдет бойынша басқа әйелдердің кеудесіндегі анары екеу болса, онда біреу-ақ, әйтсе де, сол жалғыз анарының өзі Қазалының торлама қауынындай жұмыр – үлкен, екі анардың орнына да ие болып күмбезденіп тұрушы еді, сондықтан, оны жалғыз анарлы Бурылша деп те айтатын.

 

Біз үйдің ішінде жастыққа сүйенісіп отырдық. Бізді әбден күтті, қонақ етті. Сонан соң кешке шам жағылған соң жайымен әңгімелесіп отырып, Бурылшаға өлең айтқызуға кірістік. Бурылша әуелі шаң қобызбен ән салды, онан кейін домбырасын қолына алып, маржандай тізілген өлеңін айтты, ой шіркіннің даусы мен өлеңі-ай, десейші! Оның өлеңінің бір жерінен де мін таба алмадық. Бурылшаның өлеңін біраз тыңдадық, үркер де төбеден ауып, түн ортасынан асып кеткен мезгілде ұйқыға жаттық та, ертеңіне аттанып кеттік. Ол асқан ақын еді.

 

Ақындар түрлі болады, бірі, төкпе, суырып салма ақын, бірі әнмен айтатын, бірі жазып айтатын ақын. Суырып салма ақындардан маған Махамбеттің өлеңдері ұнайды, ол бір жағынан ақын болса, екінші жағынан ер, батыр болып Бекейліктің Жәңгір ханына қарсы көтеріліс жасаған қыл найзалы, адуынды аңқыма ақын ғой. Оның:

 

Туырлықсыз ту үйге,

Ту байласаң тұрар ма,

Бағаналы терек жарылса,

Бақыраш жасап болар ма?

Қарағайға қарсы бұтақ біткенше,

Еменге бір бұтақ бітсейші,

Қыранға тұғыр қыларға!

Қаннан қырық туғанша

Қарадан бір-ақ тусайшы,

Ерлер жолын қусайшы

Артымыздан біздердің

Ақырып теңдік сұрарға, –

 

деген өлеңдері, әрі ерлікті, әрі асқан ақындықты көрсетпей ме.

 

Міне, маған осы Махамбеттің өлеңдері ұнайды, онан соң ойдың – ақылдың ақыны болады да, жай төкпе ғана ақындар болады. Маған ойдың, мағыналы сөздің ақыны ұнайды. Шіркін, Абайлар ойдың, ақылдың, әрі нағыз көркем сөздің ақыны ғой, Абайлардың қолтығы кең асықпай шабатын бәйгі аты сияқты. Сөздері мінсіз, таза, түсінікті, көркем ғой. Ондай өлеңдер кез келген кісінің қолынан келе бермейді. Өлеңге арзан, жеңіл қарауды мен ұнатпаймын. Ұйқастырған сөздің бәрі өлең бола бермейді және жай ғана өлең шығарушылардың бәрін ақын дей беруге болмайды. Жақсы өлеңді шығару деген қандай қиын:

 

«Өлең сөздің патшасы сөз сарасы,

Қиыннан қиыстырар ер данасы,

Ойға орамды, жүрекке жылы тиіп,

Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы...» –

 

деп дұрыс-ақ айтқан ғой, шіркін Абай! Ауыздай айтатын ақындар былай тұрсын, осы күнгі жазып айтатын жас ақындардың бірқатары-ақ сөздің қатарын санайды да, жолдың аяғын ұйқастырып, осы өлең дейтіндері бар. Маған соның біразы ұнамайды.

 

Осы күні заман қандай жақсы, оңыңнан ай, солыңнан күн туған заман, оқу десең оқу әзір, жазып бастырам десең газет әзір, біздер жасымыздан оқи алмай қалған адамбыз, жас та болса келіп қалды, осы жастар-ау, сендер көп оқып, көп үйреніп, жақсы ақындардан үлгі, тәлім алып жақсы жазуға тырысуларың керек қой.

 

Жасым тоқсаннан асса да мен екеш мен де бір жақсы сөз естісем, соны үйренгім келіп, халқыма жақсы өлең айтып берсем екен деп жаным алас ұрады. Жаман өлеңді табу оңай, жақсы өлеңді шығару деген өте қиын. Сондықтан жақсы өлең шығаруға ойлану керек, – деді Жамбыл. Сүйтті де:

 

Қане, жақсы-жақсы өлеңдерің бар ма? Оқыңдаршы! деп шапанын шешіп тастап жеңілденіп отырды да, қане босаңдаршы, енді деген кісідей маған қарады. Сол кезде бір станцияның семафорын көргендей паровоз да ақырып қойды.

 

VII

 

Тоқтаған станциясынан поезд қозғалып кетті де, ырғалған бойымен бізді тағы да тербете бастады. Мен Жәкеңе қарап қойдым да, өзімнің және біздің тұсымыздағы осы күнгі советі ақындарының өлеңдерін оқи бастадым. Жәкең кірпіктерін сүзіп жіберіп, көздерін қадалта қарап, құлшына тыңдап отырды да, менің оқыған өлеңдерімнің ішінде кездескен – «мен ақынмын, өлеңім фонтандап жатыр, менің ақындық музам қанат қақшы,...» деген сияқты сөздерге тоқтап:

 

– Әй, осы сендер өлеңнің ақырына жетпей-ақ, «муза», «суза», «фонтандатам», «құйындатам», «ал, мен ақын ағып барам» – деген сөздерді неге көп айтасыз, жақсы өлең өзінің мазмұнынан-ақ белгілі болмай ма, шіркін, мынау жақсы ақын екен деп тыңдаушы жұртшылық айтса жақсы болмай ма, әйтпесе мынау оқып отырғандарың құр мақтану ғой, бұл өзіңнің жазған өлеңдерің бе, әлде басқалардікі ме? – деді маған.

 

– Мұның ішінде өзімнің елеңдерім де, басқа ақындардың жазған өлеңдері де бар, – дедім мен. Бірақ Жәкеңнің әлгі айтқан «муза», «фонтандатам», «мен ақынмын» дегендері туралы қойған сұрауына жауап бере алмай, бетім қызарып, қысылғаныннан үндей алмадым. Оқиын деп отырған өлеңдерімді жинай бастадым.

 

– Өй, неге жинайсың оларды, тағы оқымайсың ба? – деді ол.

 

Мен қысылғанымнан сыр бермейін деген кісіше, енді жоқ, қазіргі бары осы еді, қалғанын тағы бірде оқырмыз деп, сиыр құйрықтатып жинай қойдым. Бірақ маған сол кезде бір ой келді. Ол ой: өзі қартайған шал, өзі оқымаған кісі, бірақ шынында оның әлгі айтқандарының бәрі де дұрыс. Дұрысында, Жәкең поэзияның шын алыбы екен-ау, дедім мен. Сол кезде мен ойландым: шынында да осы «муза», «фонтандатам», «мен ақынмын, құямын, күйем» деген сөздеріміз, біздің әлі де болса өлеңнің шын мағынасын түсінбей алып қашпа жастыққа түсу, әсірелеу екен-ау. Олай болса, біз әлі піскен ақын емес екенбіз, әлі де көп ойланып, жақсы өлең жаза білуіміз керек екен деген қорытындыға келіп тұнжырап қалдым, өзіме-өзім ішімнен ұрысып риза болмай қалдым.

 

Оң жағыма қарасам:

 

– Е, қалай екен, Жәкеңді байқадың ба, ұялсаңдар – неге жақсы өлең жазбайсыз деген адамша езу тартып, Мұхамеджан да маған қадалып отыр екен.

 

– Біз, – деді Жамбыл, көзін жұмып жіберіп қайтадан ашып бір нәрсе ойына түскендей, – жас күнімізде өлеңді көп есіттік. Фирдаусидің «Шахнамасы», «Мың бір түндер», Омар Һайямның өлеңдері әдемі жазылған шығармалар. Әрине, олар шынайы шын тұрмыстан шыққан шығармалар болмаса да, оқушыны, тыңдаушыны өзіне тартатын оқиғаларға құрылған қиялға көп соқса да қызық нәрселер, онан соң «Сал-сал», «Зарқұмдарды» да талай есіткенбіз. Ал, енді қазір біздің заманымызда оңынан күн, солынан ай туған шаттық заманда, халыққа ырыс дарыған бақытты заманда жазатын нәрселер толып жатыр. Бұрынғы халықтың қиял етіп, көксегендері, қазір осы заманда өзіміздің өмірде қолымызға қонып отыр. Көңілімізде күн, алақанымызда ай тұрғандай болды. Сондықтан, осы күнгі өлең-жырлар нағыз әдемі, мағыналы, қызықты болып жазылу керек қой. Солай болғандықтан, жас ақындар, сендер – біз сияқты шалдардың құлағының құрышы қандырғандай сұлу өлеңді шығаруларың керек, – деді ол.

 

Ол, осыны айтқанда, мен әңгіменің бетін өлеңнен гөрі басқа нәрсеге аударайын, соған не дер екен деген нысанамен:

 

– Өлең болсын, басқа нәрсе болсын, жалпы алғанда сұлу дегенді, яки сұлулық, әдемілік дегенді қалай түсінуге болады? Мысалы, ашық түндегі заңғар аспандағы жымыңдаған жұлдыздар да, қылмия туған ай да сұлу емес пе? Мен өзім айлы түнде сарқырап ағып жатқан өзеннің көк ала бұйра толқындары жарына жалдана соғып ұрып жатса, сида қайыңдардың жапырақтары сылдырап тұрса, сонда сұлу деп ойлаймын және ақындар жазған шығармаларында көбінесе, сұлу әйелді көп суреттейді. Есебі, осыларға сіз қалай қарайсыз – дедім.

 

Жамбыл шырайлана, жымиып күліп қойды да:

 

– Ал, өзің, мысалы: қандай әйелді көркем деп ұғасың?

 

– Белі үзіліп тұрса, қасы қылмиып, аузы оймақтай боп бүріліп тұрса, саусақтары сүліктей сүйір келсе, көзі дөңгелек, өткір, күлімдеп тұрса... – дей бастап келе жатыр едім, ол:

 

– Ә, бала, балақай! – деді де, – шырағым, біз көпті көрдік, көп жасадық, менің ойымша, – деді ол, – көркемдік сұлулықтың бәрі де өмірге байланысты, өмірден шығады. Балақай, сендер әлі жассыңдар, әйелдің сұлулығы ол әйел нәзік болса ғана, сұлу болады деп ұғасыз, ол солай емес.

 

– Енді қалай?

 

– Нәзік денелі әйел жақсы болмайды, ол оның сұлулығы емес.

 

– Неге?

 

– Негесі сол! Біз бұрын жас күнімізде, талай балпаң басып семірген бай-мырзалардың әйел, қыздарын көргенбіз, олардың әйел, қыздары еш қайда далаға шықпай үйде отырып, ауаны, күннің көзін көрмей, әрі жұмыс істемей, қоңсы отырған кедейлердің өздерін малай қылып, олардың әйелдерін күң қылып ұстап, отын жаққызып, малын сауғызып, күлін шығартып, асын пісіртіп бір шыбықпен айдап ұстайтын. Өздері қимылдамастан үйлерінде үрініп қана отыратын. Ондайлардың талайын осы өзіміздің Қастектегі Шапыраштыда көргенбіз. Біздің елдегі сұлу деп аталған ол кезде – Ақырғай чеген әйел еді, оның істегені де тап осы менің айтып отырғанымдай еді. Сол, жұмыс істемей, ауа көрмей, аш күзендей бүгіліп, үйінде ғана үрініп отырған әйелдер өте нәзік, жіңішке талдырмаш болатын. Беттері ақ қағаздай аппақ. Бірақ олардың сол аппақ беттерінде бір тамшы да қан болмаушы еді. Оларды сұлу деуге бола ма, әрине болмайды.

 

– Неге? – дедім мен оған.

 

– Неге десеңіз, қаны аз кісінің әлі де аз болады және ондай кісілердің беттерінің ақ болатындығы, беттерінде шырайлана шығып тұратын қанның жоқтығынан. Мысалы: ауру кісінің де қаны аз болады, бетінде қызыл шырай болмайды. Олар да сол сықылды. Қаны жоқ кісінің сәні де жоқ. Ал, енді үйде үрініп отырып, сыртқа шығып ауа көрмегендіктен де олардың қаны азая түседі, денсаулығы нашарлана түседі. Сондықтан да беттерінен қан қашып бозара бастайды. Сонымен бірге, ондай кісілер денесін қимылдатып жұмыс істемегендіктен бойындағы қаны да дұрыс жүрмейді. Сүйектері шағынданып, мүшелері нәзіктене түседі. Сондықтан талдырмаш, нәзік, жіңішке болады да, ондай кісі әрі қансыз бозаң болады, беттері ақшыл көрінеді. Бұл сипатты кісілер сұлу болмайды. Ондайды көркем деп айтуға да келіңкіремейді.

 

– Ал енді олай болса, әдемі сұлу дегеніміз қандай болады.

 

– Әдемілік пе? Сендер жастарсыңдар ғой, сондықтан әлгі өзің сұраған әйелдің сұлулығына келелік. Мен әңгіменің басында сұлулықтың өзі өмірде дегем. Әлі де соны айтам. Мысалы біздің осы күнгі ауылдағы; колхоздағы адамдарға келейік. Біздің еліміздің өмірі қандай тамаша көңілді, қызық: осы қызық өмірдің саласында кең ауада денесін жұмысқа, еңбекке шынықтырып, өзінің барлық мүшесін қимылдатып жүрген әйел болсын, еркек болсын әрі күшті келеді, әрі көңілді, сұлу болады, – деді.