Қазақтың пролетарлық әдебиеті туралы
Бұдан екі-үш жыл бұрын, байшылды былай қойғанда, коммунист жолдастардың кейбіреуі қазақта пролетариат әдебиеті бар деген сөздің өзіне күдікті қарайтын еді, туды деуге аузы бармай, жоқ деуге бата алмай, нысанасы ғана бар дейтін еді. 1929 жылы декабрьде болған. Өлкелік партия комитетінін пленумы бұл пікірдің қателігін көрсетіп, «Қазақта пролетариат әдебиеті бар, бірақ жас» деді. Жастығына, әрине, ешкім таласа алмайды. Таластың күштісі барлықта еді, ол мәселе енді шешілді. Сондықтан оған тоқтаудың қажеті жоқ. Осы күні қазақта пролетариат әдебиеті бар ма, жоқ па деп, дос түгіл дұшпан да айта алмайды.
Пролетариат кәзіргі күнде өз үстемдігі арқылы, соғыс коммунизмі, шаруаны тұрақтату сықылды дәуірлерінен өтіп, шаруаны социалистік жолмен қайта құруға көшіріп отыр. Партияның кәзіргі үлкен ұраны:
1. Барлық майданға аттаныс жасау.
2. Алдыңғы қатардағы капиталистік мемлекеттерді қуып жетіп, басып озу.
Бұл ұрандар жалғыз шаруашылыққа ғана арналып отырған ұран емес. Пролетариат кәзіргі күнде Кеңестер Одағында не жұмысты басқарып отырса, көркем әдебиет пролетариаттың тап тартысындағы құралының біреуі болса, жоғарғы ұрандардың көркем әдебиетіне де қатынасы бар. Олай болса, жалпы пролетариат әдебиетінің оның ішінде қазақ пролетариат әдебиетінің алдында социалистік құрылысқа байланысты жаңа міндеттер туады.
Кәзіргі күнде пролетариаттық ақынның жаңа міндеті де, оның шығармасының түр, мазмұн реті де бұрынғыдан өзгеше жолға қойылуы керек.
Бүгінге дейін әдебиет майданына шығып, көркем шығармалар туралы пікір айтып жүрген жолдастардың біразына, қазақтың пролетариат жазушыларының кәзіргі міндеті туралы дұрыс жол көрсеткен жолдастар шамалы болып жүр. Сын деген нәрсе көркем әдебиетті дұрыс жолға салып тұратын құрал болса, қазақ әдебиетінде болған сынның көбі жікшілдік бағытпен кетті. Ендігі мақсат — бұл кемшілікті жойып, пролетариат ақындарының алдындағы кәзіргі міндеттерді дұрыс көрсетіп отыру.
Біз төменде кәзіргі міндеттер туралы бірнеше пікірлер айтқалы отырмыз.
I Пролетариат ақыны кім?
Пролетариат ақын, жазушыларының шығармалары қандай болу керек екендігін сөз етпей тұрып, алдымен «пролетариат ақыны кім?» деген мәселені шешіп алмай болмайды. Өйткені, бұл мәселеге қазақ әдебиетінде әлі толық жауап берілген жоқ.
Пролетариат ақыны кім дегенде мәселені шешу үшін жалпы ақын, жазушылардың кім екенін шешіп алу керек.
Француздың атақты сыншысы Геннекен деген адам, былай дейді: «Ешбір ақынның шығармасы барлық адамға түгел әсер етпейді. Лириканы ал, романды ал, поэманы ал, пьесаны ал, ешқайсысы түгелімен көпшіліктің бәріне бірдей ұнамайды. Біреуге керемет сұлу көрінген шығарма, біреуге қарағысыз жаман көрінеді... Кімнің ішкі құрылысы кімге үйлес болса, сол адамға оның шығармасы да ұнайды». Геннекен бұл арада әрбір қоғам адамының ішкі дүниесі оның қандай тапқа жататындығымен шешілетіндігін аңғармайды. Ол енеден туғанда бір адам ішкі сезім ретінде біреуге, енді бір адам екінші біреуге үйлес болады деп ойлайды. Адамның ішкі сыры немен шешілетіндігін Маркс былай бағалаған: «Тұрмысты адам самасы билемейді, сананы қоғамдық тұрмысы билейді... Шаруашылықтың негізі өзгерумен қатар, кейде шабанырақ күйде өте тез, сол шаруаның салдарынан туған қондырмалар да өзгереді. Бұл өзгеріске: пән де, дін де, заң да, саясат та, философия да, көркем әдебиет те кіреді. Шаруашылықта болған өзгерісті тексерген адамдарға, шаруамен қатар бұларда болған өзгерістерді де тексермей болмайды».
Көркем әдебиет шаруа жағдайының өзгеруімен өзгеріп отырса, сол көркем әдебиетті туғызушы ақын, жазушының ішкі дүниесі де өзгермек. Ішкі сезімнің құрылысы іштен тумақ емес, ақын, жазушының маңындағы тап ортасының жемісі болмақ.
Шаруаның өзгеруі деген нәрседен, көркем әдебиеттің түрі де, мазмұны да (өйткені, бұл екеуін айыруға болмайды ғой) өзгереді, жаңа жолға көшеді деген мағына шығады. Әйтпесе өзгергендік емес. Жаңа дәуірге, жаңа тапқа, өткен дәуір, өткен таптың көркем әдебиеті шын мағынасында сұлу, көркем емес. Бірақ, бұдан өткен дәуірдің әдебиетінің көркемдік маңызы жаңа дәуірге атымен ұнамайды деген ұғым тумайды.
Өткен дәуірдің көркем әдебиетінің көркемдік әсері, біразға шейін жаңа әдебиетпен жарысып қалмайды. Бұған бас себеп — жаңа дәуірдің адамының санасы бір күнде жүз процент жаңалыққа көше қоймауы, жаңа дәуірдің санасы мен ескі дәуірдің санасы көпке шейін арпалысуы.
Переверзовтың «Идея деген нәрсенің шығармаға түк әсері жоқ» деуінің қателігіне Маркст