Сөз таласы
Бұрынғы құр сөз болып қалған желбуаз сөз бен былтыр жаз туған мұсылман съезі туралы «Айқап» пен «Қазақтағы» жазған талас сөздерді көріп өттік. Басқа желбуаз тұсындағы таласқа біз бір азғана насихат (өсиет) өлең жазып едік, уақыт өтіп, басылмай қалды. Енді бұл мұсылман съезі туралы сөз басталғаннан-ақ алдыңғының аяғын құшарын білсек те, аяқталмай тұрып сөз жазбадың. Міне, енді жазамыз — тым болмаса келер іске пайдасы болар ма екен деп. «Айқапқа» жазғандар да, «Қазаққа» жазған Ғалихан да талас сынды көптің сынына салып отыр, ол жақсы-ақ. Бірақ кекеп, кекетіп сөзін жазған жарай ма? Менің ойымша, кекеу, сөгіс — тіл қаруы. Оның жарасы тез жазыла қоймас. Жауап қайырып, қарсыласарлық үлкен кісі түгіл, жас баланы да ұрып, кекеп - зекіріп тыю зиян шығармай ма? Екі кісі сөз таластырғанда аң жүрекпен емес, әншейін жақындық, жақсы көргендіктен сөзін қостап, қосшы - қосшыламақ та жаман емес пе? Ондай екіталайда, кім де болса, аяқты аңдап басу керек қой. Мінеки, қауым, мен осы сөзімді көптің сынына бердім. Сөзім қата болса — айтыңыздар, қатасыз — бір Алла. Бүгін менің бар ынтам — кекеу - сөгісті жамандамақ болса да, не қауымның бірі, не таласушының бірі «құр ғана сөгісті сөйлеп, қатасын көрсетпей, екі жаққа да бұлаңдағаны несі» демесін деп бір мысал айтайын: Молда, олардың таласы, неке мен ойнас туралы таласқанда, бас-аяғын ойламай, ортасынан таласқандықтан екі жағы да қата қылған себебі: «Шариғат некені не үшін керек қылған?», «Неке екі жастың қосылуына бөгет бола ма?», «Қай себептен дүре бұйырылған?» деп, «Ол жаза қандайына лайық?» деп ойламай, бірі «шариғат айтты — болды» деп, «бізге ол қолайсыз» дегенде дауласқан. Егер де адамдар хайуан сықылды көрінген жерде жақындық қылып жүре берсе, «мынау — менің балам, мынау — менің қатыным» деп ешкімді ешкім асырап қамалатқа (толықтыққа) жеткізер ме еді? Сондықтан «екі әділ куәнің алдында өмірлік жолдас болғандығыңды анықта» деген сөз емес пе? Шығарсаң да, анықтап шығарып айырыл. Онан соң буаздығы білінгенше байға тимей тұра тұрсын. «Бала кімдікі екені анықталсын» деген емес пе? Дін бояулаған шала молда менен өз баласын шырқыратып мал мен шалға сатқандардың сөзін шариғат деп таласып отырып, сөгісіп кектесетұғын не жөн бар? «Ауыздан шыққан сөз — атқан оң». Оны «пәленше жеңіліп қалды деп айтады» деп қайтып ала алмайсыздар, онан басқасы бар ма? Кекеу кек шақырып, кек партия шақырып, партия елдің елдігін жоғалтады. Менің білгенім — сол-aқ. Бұл сөзімнен «бар елдің мінін көрсең де, айтпа» дейді деп ұқпаңыз. Мінелмеген түзелмейді. Бірақ улап, найзалап мінеме деймін. «Айқап». 1915. № 16.
Бұрынғы құр сөз болып қалған желбуаз сөз бен былтыр жаз туған мұсылман съезі туралы «Айқап» пен «Қазақтағы» жазған талас сөздерді көріп өттік. Басқа желбуаз тұсындағы таласқа біз бір азғана насихат (өсиет) өлең жазып едік, уақыт өтіп, басылмай қалды. Енді бұл мұсылман съезі туралы сөз басталғаннан-ақ алдыңғының аяғын құшарын білсек те, аяқталмай тұрып сөз жазбадың. Міне, енді жазамыз — тым болмаса келер іске пайдасы болар ма екен деп.
«Айқапқа» жазғандар да, «Қазаққа» жазған Ғалихан да талас сынды көптің сынына салып отыр, ол жақсы-ақ. Бірақ кекеп, кекетіп сөзін жазған жарай ма?
Менің ойымша, кекеу, сөгіс — тіл қаруы. Оның жарасы тез жазыла қоймас. Жауап қайырып, қарсыласарлық үлкен кісі түгіл, жас баланы да ұрып, кекеп - зекіріп тыю зиян шығармай ма?
Екі кісі сөз таластырғанда аң жүрекпен емес, әншейін жақындық, жақсы көргендіктен сөзін қостап, қосшы - қосшыламақ та жаман емес пе? Ондай екіталайда, кім де болса, аяқты аңдап басу керек қой. Мінеки, қауым, мен осы сөзімді көптің сынына бердім. Сөзім қата болса — айтыңыздар, қатасыз — бір Алла. Бүгін менің бар ынтам — кекеу - сөгісті жамандамақ болса да, не қауымның бірі, не таласушының бірі «құр ғана сөгісті сөйлеп, қатасын көрсетпей, екі жаққа да бұлаңдағаны несі» демесін деп бір мысал айтайын:
Молда, олардың таласы, неке мен ойнас туралы таласқанда, бас-аяғын ойламай, ортасынан таласқандықтан екі жағы да қата қылған себебі: «Шариғат некені не үшін керек қылған?», «Неке екі жастың қосылуына бөгет бола ма?», «Қай себептен дүре бұйырылған?» деп, «Ол жаза қандайына лайық?» деп ойламай, бірі «шариғат айтты — болды» деп, «бізге ол қолайсыз» дегенде дауласқан.
Егер де адамдар хайуан сықылды көрінген жерде жақындық қылып жүре берсе, «мынау — менің балам, мынау — менің қатыным» деп ешкімді ешкім асырап қамалатқа (толықтыққа) жеткізер ме еді? Сондықтан «екі әділ куәнің алдында өмірлік жолдас болғандығыңды анықта» деген сөз емес пе? Шығарсаң да, анықтап шығарып айырыл. Онан соң буаздығы білінгенше байға тимей тұра тұрсын. «Бала кімдікі екені анықталсын» деген емес пе? Дін бояулаған шала молда менен өз баласын шырқыратып мал мен шалға сатқандардың сөзін шариғат деп таласып отырып, сөгісіп кектесетұғын не жөн бар?
«Ауыздан шыққан сөз — атқан оң». Оны «пәленше жеңіліп қалды деп айтады» деп қайтып ала алмайсыздар, онан басқасы бар ма? Кекеу кек шақырып, кек партия шақырып, партия елдің елдігін жоғалтады. Менің білгенім — сол-aқ. Бұл сөзімнен «бар елдің мінін көрсең де, айтпа» дейді деп ұқпаңыз. Мінелмеген түзелмейді. Бірақ улап, найзалап мінеме деймін.
«Айқап». 1915. № 16.
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға