Жетісу өлкесін орыс алуы
XIX ғасырдың ортасына таман (1830 —1840 жылдар арасы) қазақ ыдырап, орысқа бағына бастады. 1730 жылдар қазақтың табалдырығын орыс алғаш аттауы деп саналады. Өйткені Кіші жүздің Әбілхайыр деген ханы орыс патшасына елші жіберіп, «орысқа қараймыз» деген ұсынысы қабыл алынып, қағаз (грамота) алған еді.
Жетісуға орыстың ірге теуіп орнауы 1840 —1860 жылдар арасында болды. Бұл ана Кіші жүздің алғашқы орысқа қарауынан жүз жылдай кейін.
Жетісуды орыс алардың алдында осы күнгі Садыр, Матай жүрген жер (Лепсі, Талдықорған уезі) түгелімен Ұлы жүздің қолында еді. Лепсі, Алтынарық, Ақсу, Мақаншы бойларында Шапырашты, Сарыүйсін деген елдер қоныстап, Матай — Ұлы жүздің жаңағы руларымен өрістес еді. Күркілдектің (Аягөз) құйғанынан осы күнгі қонысына шейін, Қаратал, Көксу бойында Жалайыр жүруші еді. Осы күнгі Іле көпірден өрге қарай Құлжаға шейін беті ашық — өзеннің екі жағын өрістеп Ұлы жүздің Албан-Суаны жатушы еді. Талас суының кеудесінен төмен қарай, Шудың бойы, Қордайдың аяғын баса Дулат қоныстанушы еді.
Талас пен Сырдың арасы түгел Ташкенте, Шу мен Іленің арасы — Қоқан хандығына, Күркілдек пен өрге тарта — Іле арасы Жоңғардың қолынан Қытайға өткен еді.
Қырғыздар осы күнгі қонысында жүруші еді. Бұлардың басты рулары: Бұғы — Ыстықкөл маңын, Жаға — Нарын өзенін қоныстап жүрді. Сарбағыш — Қырғыз Алатауында және Шоң Кемін мен Кіші Кемін деген өзендер бойын қоныстады. Солты — Қырғыз Алатауын Пішпектен батысқа қарай Атаға шейін және Талас басын мекендеді. Саяқ — Нарын өзенінің орта бойы мен Тоғыз тарауда жүрді. Ширек — Ақсай мен Атбасшыдан, Бессіз бен Тоғыз тарауға шейін жайлап, Памирдің саласына шейін барушы еді.
Қырғыздың мұнысын пайдаланып, Қоқан хандығы қырғызды өзіне бағындырып та алған. Орыс қырғызды алардың алдында Қоқан хандығы қырғыз жеріне тегіс өріс жайған еді. Шудың даласына, Пішпек, Тоқпақ, Бештөбе қорғандарын тұрғызған. Алатаудың өрелгісінде, Ыстықкөлдің құбыла бетінде, Жұмғал даласында, Атбасшыда, Нарын бойында және Күртік пен Тоғыз тарауда қорған салынған. Бұл қорғандарға шерік қойылған. Шеріктің лау-сойысы елден болды. Бірақ бұл қорғандағы аз шеріктің әмірі қорғаннан алыс руларға жүрген. Қырғыз-қазақ Қоқанға бағынып алым берсе де ішкі ісіне жұрт өзі ие болып, жеке манаптарға билетіп тұрған. Анда-санда Қоқанға бір жау шыға қалып, қоқалақ болса, қырғыз-қазақтың Қоқан хандығына қараған рулары Қоқан жауының сойылын соққан. Қоқан өкіметінің саясаты да екі рудың арасына от жағып, жауластыру болған.
Шудың бойына буынын бекітіп, орнығып алған Қоқан хандығы ақырындап Арқаға қарай аттап, Іленің сол жағында мекендеп жүрген Ұлы жүздің Дулат, Шапырашты, Сарыүйсін, Албан деген руларына ауыз сала бастаған. Елден зекет алып қинады. Бұл туралы найман Жанкісі деген кісінің Қоқан ханына айтқаны бар. (автор осы жерде Жанкісінің өлеңін келтіруді ойластырып, арнайы белгі қойған екен, бірақ оны қолжазбадан таба алмадық. Жанкісінің бұл өлеңі 1989 жылы шыққан «Бес ғасыр жырлайды» кітабының 1-томында, 177—178-беттерінде бар. — Ә.Ә.). Осы кезде Ақсай мен Қаскелең суының түйіскен жеріне «Шапырашты Тойшыбек» қорғанын орнатты.
Қоқан қазаққа да киіп-жарып өкімет бола алған жоқ. Елі алым төлесе де, ішкі жұмысында өзі қожа еді. Қоқанның қолынан келгені — елдің арасына жік салып, ру барымтасын қоздырып, түбі тоздырып алам ба деген ойы еді. Сондықтан Қоқан хандығы Іленің сол жағын қоныстаған Ұлы жүзді Іленің оң жағындағы Орта жүзбен ұстастырды. Арасына от салды. Кеше аттаныс, жортулар болды. Жетісу тарихында көрнекті орын алған «Үрістем қырғыны» осы Қоқан саясатының жемісі еді. Өйткені Іленің суағарынан солтүстікке қарай жатқан ел Қытайға қарайтын ел деп есептелетін еді. Бұрын Жоңғарға қарап жүрген қазақтар Жоңғарды Қытай алғанда... Қытайдікі боп шықты.
Бірақ бұл елдің Қытайға қарауы деген тек аты еді: қазақтың жеке сұлтандары, рубасылары, белгілі адамдары ғана анда-санда шеттегі Қытай өкіметімен қатынас жасап, хатмер қылып беретін; «уандық», «көндік» дәрежесін алып келіп үйде жата беретін. Көпшілік Қытайды «өкіметіміз» деп те білмейтін. «Орта жүзді түгелімен бердім» деп хан, қожа, төре «уаң» болған. Қытайдан бұған грамота берілген. Сондықтан Қанқожа баласы Сыбанқұл Қытайды өбек қылып, өле-өлгенше ұрыспен он бес жылдай арпалысып өлді.
Қазақты және басқаны жаулап алуға орыс үкіметінің аса жерік болатыны Ресейде тұтасып туып келе жатқан сауда капиталының буы еді, Оның тасқыны орысты орасан жауынгерлікке итермеледі. Бұл қарсаңда Ресейдің үкіметі жікшілдіктен сауда капиталының қолтоқпағы болуға айналған еді. Мұндай тасқынның бетіндегі көлденең — қазақ еді. Қазақ ол кезде руға бөлінген, ақсақалға жүгінген, мал баққан көшпелі ел еді. Көшпелі қазақтың шаруа түрі Ресейден келген сауда айырбасына, тауар алыс-берісіне табан тіресе алмай, әлсіреген кезі еді. Қазақ ішінде бектің бір түрі де бар еді. Хандар, төре, сұлтандар, ақсүйектік, қарабауырлық, төлеңгіт дейтін сойлар — сол бектік құрылыстың бұтақтары еді. Бірақ бұларды жалпақ қазақтың күшті қоғам түрі деуге болмайды. Қалың ел, көпшілік көбінесе аламан, ақсақалшыл дәуірде еді. Ескі билер, ақсақалдар, батырлар, рубасылары еді. Ру мен бектер ашық, жабық аянбай тартысты. Ру құрылысын жаныштап, жарыққа шығатын бектік дәуірі қазақта қанша танылғанмен дәуірлей алмады. Өйткені оған қазақтың көшпелі түрі, өрісті мал шаруашылығы, ру құрылысының күштілігі мойын ұсынбады. Сондықтан қазақ ішіндегі әлсіз бектік құрылысы өзін көтеру үшін орыс өкіметіне қол артты. Ханы, төресі, сұлтаны орыстан шен-шекпен алып, қазаққа орыс күшімен үкім етпек болды. Қазақ даласына тамыр жаю үшін орыстың сауда капиталы саяны қазақ ішіндегі бектерден тапты. Аға сұлтан, төре, сұлтандар ауылдарына орыс саудагері малын сақтап, қойға салған. Ащының науасындай құйылды. Орыстың саудасын қазақ даласына кіргізуге мұрындық болды. Орысқа «бағынамын» деп уәде бергендер қалай да қара қазақты орыс үкіметіне қаратуға, орыс саудасын таратуға үндеді.Елдің орысқа шабатын шабуылдарына іріткі болуға, орыстың түскен қалаларына көмекші күзетші болуға қайрат қылды. Сауда керуендеріне жәрдем беріп, оларды қазақ даласынан аман-есен өткізіп, Қытаймен, Орта Азиямен тұтасуына көмегін көп көрсетті.
Кешегі Абылайдан кейін қазаққа белгілі, көпті бауырлап билеген хан болған жоқ. Қазақтың тұтас өзін билеген дәуірінің аяғы Абылай деуге болады. Одан кейінгі бектік талабы бытыраңқы болды. Әр төре, әp хан қазақтан өзіне бөлек үйір салып, жеке бек болмақ ниетінде болды. Әр жерде «алдияр» молайды. Осылар шынжыр балақ, шұбар төс, «төре сүйек», «ақсүйек» болды.
Өзге қара бұқара — «қара» болды. Төреге қара — «қарашы» болды. Хан, төре төңірегінде «төлеңгіт», «қарабауыр» деген коғамның құл түрі болды.
«Ақсүйектер» аяғында орысқа сүйенді. Орыс үкіметі қазақ ішінен «тиянақты» төре-сұлтаннан тапты. Сұлтандар елді өз үйіріне — болыс, орысқа бағындырды. Төрелер рубасыларын, ақсақалдарды, билерді, батырларды қолжаулық қып ұстады.
Жетісудағы Ұлы жүз, Орта жүзді орысқа бағындырған және өздері елге «сұлтан» болған төрелер:
Садыр төресі — Бөлен,
Матай төресі — Қарақ, Жанбөбек, Жәңгір төрелер.
Ұлы жүзде: Жалайыр төресі — Сөк.
Албан-Суан төресі — Тезек, оның інісі Әбілейіс.
Үйсін, Шапырашты, Дулат төресі — Әділ төрелер еді.
...Есен Үрмізев тұрды.
Сібірге ірге теуіп, Омбыны, Семейді сауданың кенті қылған орыс капиталы енді Қытайдың Шәуешегі, Құлжасымен сауда қылуды өте керек етті. Ел арасының да ынтасы бұрынғы Ташкен, Қоқан жағынан келетін сарт қыдырмашысынан алатын без, мата, көпебай, манат, қаламы, тымпайы, батсайы, мірсарынышы, шайы, шәркез, шыт, аттың өртігі, мойын қабы, тон, міндер сықылды бұлдардан — орыс қолы тауарға ауа бастады. Ел ішіне орыс тауарының тарауын ел әдейі тіледі. Бірақ орыстың тауарын, нәрсесін жақсы көрсе де орыстың билеуін жақтырмаушы еді. Сондықтан орыс саудагерін аулында сақтап, оларды тапаудан қорғайтын «орысшыл» әркім-ақ табылды. Ақсүйектің бірқатары қазақты орыс үкіметімен үлесіп басқару үшін орысқа қатынас жасай бастады. Мұның ең алдыңғысы Кіші жүзден Әбілхайыр болды. Бұл 1730 жылы Уфаның әскербасысына (воеводына) өтініш қылды: «Жан- жағым жау, билеп тұрған жерім мені қожа қылып, Ресейге бағынуын сұрады». Бұл ұсыныс қабыл алынды. 1732 жылы Әбілхайыр қоластына қараған елімен орыстың боданы болып ант ішті. 1740 жылда Орта жүз бен Кіші жүзді Әбілмәмбет пен Абылай бастап орысқа қарады.
Осы ретпен-ақ әр жердегі орысқа үйір болған адамдар өзіне қараған елменен орысқа қарадық дей берді.
Қазақ хандарының бәрі орысқа берген уадасында тапжылмай тұрып қалды деуге болмайды. Ел атынан орысқа «қарадық» деп уада бергеннің барлығы да өзінің «ұлық» болуынан дәмелі еді. Орыс үкіметі мұны істеді де. Шен тағып, шекпен берді де, пәлен елдің ұлығы пәленше деп ресми түрде бекітті де. Бірақ кейбір төрелерді ел ұнатпады. Төрелерді тек орыс үкіметі берген даражасы қанағаттандырмады. Сондықтан олардың бірсыпыралары арыз беріп, орысқа бағындық деп ант ішіп алып, орысқа шапқан жұртқа бірге араласып та кеткендері болды. Сауда керуендерін талады. Елдің жартысын алажаңқы қылып алған орыс үкіметі кейіннен мұндайларды ұстауға әскер де шығарды.
Ол уақытта Орта жүз рулары Сібірден Жетісуға қарай қоныстанушы еді. Кіші жүзге қарағанда Орта жүз тынышырақ болды. Бірақ бұлардың хандары Әбілмәмбет, Абылай «орысқа қарадық» деп уада қылғаннан соң, кешікпей-ақ Тарбағатай, Жоңғар тауының өлкесін билеп тұрған қалмаққа бағынып, оның артынан Бежинге барып, Қытайға қарады. Сөйтіп Орта жүз екі жаққа да енжар болды. Қытай Жетісу өлкесін өз жерім деп санаса да, тамырлы өкімет орната алмады. Елдің ішкі басқарылуы өз қолдарында болды.
Сібір жақтағы қазақтардың арасында бассыздық күннен-күнге күшейді. Абылайдың Уәли деген баласын ел хан деп танымай (Уәлиді орыс үкіметі хан деп бекіткен еді), ырың-жырың болды. Орыс үкіметі мұнымен пайдаланып, ел билеу жөнін өзгертуге керек болды. Бұрынғы хандық лауазымын жойып, оның орнына 1822 жылы Сібір қазақтарын басқаратын жаңа закүн («Временные правила по управлению сибирскими киргизами») шығарды.
Бұл закүн бойынша Сібірдегі қазақ даласы «батыс», «шығыс» деген екі бөлімге бөлінді. Ел билеу ретінің ең төменгісі «ауыл» болды. 10 — 12 ауылдан «болыс» болды, 15 — 20 болыстан «округ» жасалды. Ауылды старшын биледі. Ол үш жылға сайланатын еді. Болыстарды «сұлтан» басқарды. Округтарды басқаруға ортасынан «аға сұлтан» сайланды. Әрбір округте «Округ жарлығы» (Окружной приказ) деген мекеме болды. Мұнда бастық аға сұлтан болды. Орыс шенеунігінен екеу, қазақтың жуандарынан екеу кеңеске кіруші еді. Екі орыс шенеунігін облыс бастығы беріп, белгілеуімен болып, екі қазақты ел сайлап беруші еді.
Бұл қарсанында сот екі бөлек болды. Кісі өлтіру, орысқа қарсылық, патша өміріне мойын ұсынбау, талау, барымталар орыс сотында тергелді де, қалған қылмыстар — қолақылар, жесір, ұрлық дауларын елдің әдетімен «билер» тексерді. Әр округте ішкі тәртіп сақтау үшін қазақ-орыстар қойылды. Бұл қазақ-орыстар тұрған жеріне үй салып, орнығып қалуға міндетті болды. (Мұнымен қатар сауда капиталының жүріп отырғаны жоғарыда айтылды.) Мұндай қазақ-орыс үй салған жерлерден там-тұмдап базар ашылып, елдің ірі бас орны бола бастады.
Жаңа закүн шыққан соң, бес жылға шейін қазақ алымнан құтқарылып, 1827 жылы алым төлейтін болды. Бұл алым — түйеден басқа малдан жүзден бірі алынды. Мал үш жылда бір саналушы еді. Көкшетау округы мен Қарқаралы округы ашылды. Бұдан соң округ жасау бірнеше жылға шейін тоқтатылды. Тоқтатылуына мынандай жағдайдан бөгет болды.
1818 жылы Қаратал мен Іленің ортасында көшіп жүретін Жалайыр төресі Сөк Абылайханов Қоқан хандығының қол астынан шығуға талпынып, Қытайдан көмек ала алмай, орысқа 55 мың жанмен қарадым деп ант ішеді, қағаз береді. Қоқаннан қорғануға Ресейден көмек сұрайды. Сөктің ұсынысын орыс патшасы қуаныш-құрметпен қарсы алады. Бір жағы Қытай, бір жағы Қоқанның қолтығында жатқан жалпақ елдің ортасының ойылып, орысқа қараймын дегені орасан олжа болады. Сөкке 8-кластың шенін сыйлайды. Сөктің қасындағы рудың бастықтарына да әртүрлі награда береді. Қаратал бойынан қазына ақшасына үй, мешіт салуға жарлық болды. Сөкке әскер жәрдемін беруге жарлық болды*. Бірақ бұл жарлықтар қазақ даласына жаңа закүн шығумен қарбалас болып, іске аспай, біраз созылады. 7 жыл өткен соң, 1825 жылы Қаратал бойына орыс отряды жіберіліп, үй салынады.
Орыстың Қараталға келуі Қытай өкіметін үлкен тынышсыздандырды. Қытай орысқа қарсы наразылық көрсете бастады. Оған орыс өкіметі Қаратал бойын Қытай жері емес деп жауап қайырғанмен, Сібір казак-орыстарына Жетісудан қазақ араларына үй салудан тоқтай тұруға және Қаратал бойындағы отрядты кейін шақырып алуға жоғарғы өкімет үкім қылады. Бірақ әскері, саудасы ақырындап Жетісуға аяқ баса бастайды. Күркілдек (Аягөз) суының бойында мекендеп жүрген Орта жүздің Жошыұлы Сарт деген төресі күнбатыс Сібірдің генерал-губернаторынан сыртқы округ жасап, Аягөз маңайынан округтік жарлық (окружной приказ) ашуға тілек қылды. Бұл Сарт бұрын Қытайдың «гөңі» еді. Бұл «уаң» Қанқожа баласы Сыбанқұлмен кезбас болып, екеуі екі дай болды.
Сарттың округ аш деп ұсынған Аягөз қаласының орны Ресейдің Сібірден Қытайдың Құлжасы мен Шәуешек қаласына жүргізілетін екі үлкен сауда жолының дәл түйіскен жерінде еді. Сондықтан бұл жерден округ ашу орысқа ең керекті жұмыс болды. Сарттың ұсынысы қабыл болып, 1831 жылы Аягөз округы жасалып, Аягөздің округтік жарлық мекемесі ашылды. Сарт өзі аға сұлтан болып сайланды.
Бұған Қытай бұзып-жарып қимыл қылған жоқ. Жалғыз-ақ қағаз жіберіп, Сарттың тауансыздығын сөкті де қойды.
Аягөздің округтік приказ жасалуы орыстың Жетісу табалдырығын алғашқы аттағаны болды. Аягөзге орыс әскері келген соң Сыбанқұл өзіне қараған елмен Тарбағатай тауын Қытайға қарай аса қонып алып орысқа, орысқа қараған Сарт еліне тоқтаусыз шабуыл жасап тұрды. Құлжа, Шәуешек жолындағы орыстың сауда керуендерін талап, сауда жолын кесті. Сыбанқұл Шәуешек қолтығындағы Байжігітке ірге таяп алып, орысқа қарап тұрған Мұрын Сыбандарды тынышсыздандырды. Бұл елдің араларында иелер барымта, ұлы жасақты, ауыр қолды қанды соғыс, талай қырғын болды. Шатақ бірталай жылға созылды. Сыбанқұл қозғалысы себебінен Аягөзден Жетісу ішіне қарай орыс бір дәуір жылға шейін ілгері баса алмай қалды.
Сыбанқұл Байжігіт ішіндегі төрелерді көзге ілмей, өзі билеп-төстей бастады. Әкесі Қанқожаның Қытай өкіметінен алған жарлық хаты қолында еді. Соны күш қылып, Сыбанқұл Қызайды да алмақ болды. Сыбанқұл жорығы Қызаймен Еміл өзенінің бойында кездесіп, Сыбанқұл қолы жеңіліп қайтты.
Сыбанқұлдың осындай қылықтарын Қытайға қараған қазақтар Шәуешек амбұсына (қытай ұлығы) шақты. Амбұның шақыртқанына Сыбанқұл бармай қойды.
Сөйтіп Сыбанқұлдың соңына қытай да, орыс та түсті. Сыбанқұлдың өрісі тарылып, Тарбағатай маңайында қалды. Орыс үкіметі 1839 жылы Сыбанқұлды іздетіп, әскер шығарды. Орыс астыртын Сыбанқұлдың ашынасы бір саудагер сарт арқылы Сыбанқұлды алдап, қолға түсіріп алды*. Сыбанқұлдың ауылын шауып, мал-мүлкін қазынаға алады. Қатын-баласымен Семей арқылы Томск губерниясына жер аударады. Сол айдау жолында 1841 жылы Сыбанқұл өледі.
Сыбанқұлдың колға түсуі елірген елдің жығасын түсіреді. Орыс үстемдігін көтереді. Қытайға қарай сырғып көшкен ел өз қоныстарына қайта қонады. Сыбанқұл бастап жүрген рулар орысқа қарауға ұсыныс қыла бастайды. Орыс «ауыл», «болыс» жасауға кіріседі. Қаракерей, Садыр тып-тыныш орысқа қарайды. Бұлардың ішінен болыстар жасалып, сұлтандар тұрады. Бұл «болыстарды» ұйымдастырып шыққан отрядтың бастығы Медведьев пен Аягөздегі округтік жарлықтың заседателі Крайкин деген шенеунік еді.
Бұл кезде Орта жүздің Матайдан басқа рулары орысқа әбден қол қойып, бағынып, орныққан кезі еді. Орысқа қараған (қарағанның бұқарасы да) елдің көңілі: «Аузы түкті кәуір алған соң малында билік, басында ерік болмайды» деген түсінікпен шошымалдана бастады. Ішкі ойы орысқа сенбеді. Бүгін солдат алмаса да, түбінде солдат алады деді. Сол замандағы өлең деп үлкен кісілер мынаны айтады:
Өскенбай мен Құнанбай бай-батырсың,
Әлі салдат алған жоқ, жай жатырсың.
Орысекең орнығып алғаннан соң
Бозбалаңды бойдақтай айдатарсың.
Орыс келіп Садырды қаратып жатқан кезде Лeпci мен Қаратал арасын мекендеп жүрген Матай деген ел орысқа қарамас үшін Ілеге қарай үркеді. Бұлардың ішінде Қоқан қолының жүздей адамы болады. Медведьев бастаған орыс әскері бұларды Қаратал мен Көксудың арасында қуып жетеді. Қазаққа