ЖАБЫЛА ІСКЕ ЖҰМЫЛСАҚ, ЖАҒДАЙ ТЕЗ ЖАҚСАРАДЫ
ЖАБЫЛА ІСКЕ ЖҰМЫЛСАҚ, ЖАҒДАЙ ТЕЗ ЖАҚСАРАДЫ
Қадірлі қауым!
Құрметті төрбасы!
Сөз бергеніңізге рахмет!
Биыл Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2030-шы жылға дейінгі дамуымыздың ұзақ мерзімді Стратегиясын ұсынды. Бұл өз қоғамымызда да, шетелдерде де дер көзінде жасалған батыл бастама ретінде бағалануда.
Ол түсінікті де еді. Үш жылдан соң жиырма бірінші ғасырға аяқ басамыз. Әлемдегі жаңа ахуал қалай қалыптаспақ? Оған ешкім де енжар қарай алмайды. Бірақ, ғасыр тоғысында басталған тарихи құбылыстардың, әсіресе кешегі кеңес кеңістіктегіндегі өзгерістердің немен тынатынын білмей тұрып, ештеңе анықталмақшы емес. Ол ендігі жерде тәуелсіз мемлекеттердің өз даму бағыттарын қаншалықты дұрыс таңдап алғандығына және оны қаншалықты табандылықпен жүзеге асырып жатқандығына байланысты болмақшы.
Бұл ретте «Қазақстан – 2030» Стратегиясы тек қазақстандықтардың ғана емес, күллі әлемдік қауымдастықтың да көңілін бірлей алды.
Елбасымыз қалыптасқан жағдайды байыпты талдап, бүгін қай шамада жүргенімізді дәл көрсетіп берді. Сөйтсек, тәуелсіз алты жыл үшін аз жұмыс істелмепті. Тоталитаризм тәрк етілді. Демократия қалыптасу үстінде. Егемендігімізді дүние түгел мойындады. Соған сәйкестіріп, мемлекеттік билік үлгісін пішімдедік. Бірақ, бәрі де экономика түбегейлі жаңғырған күнде ғана өзін өзі ақтаған іс боп шықпақшы. Ал мұндағы өзгеріс өлі де болса баяу. Кешегі кеңес империясының түбіне жеткен экономикалық тоталитаризм өз бетімен өмір сүріп кете алатындай бір де бір аймақ, бір де бір сала, бір де бір кәсіпорын қалдырмашы. Бір кәсіпорынның тоқырауға ұшырауы ұлттық трагедияға айналып шыға келуінің сыры да сонда. Қайта құрудың қасіреті де осында. Билікке талас саяси истеблишментті алауыздыққа ұрындырды. Ол басқару жүйесін өз-өзінен қақырата күйретті. Әлсіреп бара жатқан орталық территориялардың астамсуына жол бермес үшін кәсіпорындардың бұйдасын тым ерте мойындарына үріп жіберді. Бірақ, ондай бостандық тырп еткізбес технологиялық кіріптарлық жағдайында экономикалық истеблишменттің бейбастақ ұры-қарылық жолына түсуін заңдастырғаннан басқа еш өзгеріс әкелмеді. Кейін бір кездегі қаһарлы империяның біржола құрдымға кетуіне түрткі болған кәсіпорындарды суға батыру эпопеясы осылай басталған-ды. Енді соның зардабын тәуелсіз мемлекеттер аямай тартуда. Өз беттерімен ешқандай түпкілікті бұйым шығармай, жол-жөнекей қосалқы операцияларға маманданған ұлттық кәсіпорындар да, ондағы жұмысшы-мамандар да технологиялық дәрменсіздікке әбден бой алдыртыпты. Соның салдарынан өндіріс ықтималданбай, шағын және орта бизнес дамымай отыр. Төбеден түскен реформаға кәсіпорындар сол өндіргенімізді өндіріп-ақ нарыққа көшіп, қарық боламыз деп сенді. Шикізат пен шала бұйымның (полуфабрикаттың) капиталға айналуының қиын жолын үйренуге құлықты болмады. Ол көбіне-көп көлеңкелі экономиканың қанжығасына бұйырды. Бір кезде бәсекеден әдейі аулақтатылған өндірісті қайта жандандырудың мүмкін еместігін енді-енді түсіне бастадық. Халықаралық сұранысы мол шикізатты тұрақты валюта мен озат технология базарына шығаратын жаңа бағыттар мен ықпалдастар тауып, сол арқылы бәсекеге төтеп бере алатын өз өндірісімізді қалыптастыруға енді-енді бет бұрдық. Бәрібір басқаларға ісіміз түседі екен, кешегі қалпымызда неге отыра бермедік деушілер де табылар. Кеше екінші бір мемлекетке тікелей тәуелді едік. Оның біздің мемлекеттік де, ұлттық та дербестігімізді қаншалықты қарқ қылғанын білеміз. Ал бүгін үлкен де, кіші де тікелей ісі түсетін халықаралық нарықпен ықпалдастыққа ұмтылып отырмыз. Әзір сұраушы болуға тура көп тұрғаны рас. Бірақ толыққанды ықпалдастыққа жетісе келе, әлемдік нарық тамырына қан құятындар қатарына көтеріле алуымызға жағдай жасайтындай экономикалық және геосаяси алғышарттарға түгел ие екендігімізді уақыт көрсетіп беріп отыр. Онымызды ұнатпайтындар іште де, сыртта да аз емес. Халық сөзін сөйлегенсіп, солардың жыртысын жыртып, іштен ұрып, аяқтан шалатын ала көңіл пиғылдар да ұшырасады. Реформаға кіріскелі де кеткен кемшіліктер көп. Кемшіліктерді жібергендер де аз емес. Солай екен деп, бір-біріміздің жағамызға жармасып, жағаласып кеткеннен жағдай түзеле ме?! Жоқ. Ал соның бәрін көріп, біліп, тырп етпей қарап отырғанды, әрине, ешкім кешпейді. Ендеше, ұзақ мерзімді стратегия жасақтау сияқты ең қиын шаруаны өз мойнына алған Елбасының нар тәуекелін жұртшылықтың сонша құлшына құптауын әбден түсінуге болады. Стратегияның ұғындыруынша, адамдарымызды іскерлік бастамашылдыққа ынталандырған дұрыс. Әйтпесе, реформаның әлеуметтік аясы қалайша кеңімек? Басқаша қандай жолмен жасампаз бәсекені оятып, экономика төңірегіндегі тартыс-талас пен айла-шарғылардың аяқтарына тұсау салмақпыз? Реформаны осындай баршаға түсінікті басы ашық жолдармен жан-жақты сауықтырмайынша, жағдайдың түзеле қоймасы түсінікті болды. Кешегі кеңес қоғамы – «еліріп» те көрді, «есеңгіреп» те көрді. Енді не істемекші – соқыр ызға мінбекші ме, жоқ есін жиып, белін буып іске кіріспек пе? Осыншалық жауапты кезеңде, бәрін билік жолындағы күреске сарп ету өте қауіпті. Одан да қоғам мен реформаны әлеуметтік құштарлықтар шарпысынан арашалап алуға күш салған дұрыс. Әсіресе, бұл басқа бір уақытта басқа біреулердің жіберген келеңсіздіктерінің зардабын шегіп айырған қазақстандықтар үшін айрықша есте болатын нәрсе. Ол үшін әркім өз жағдайы мен ортақ жағдайды жақсы білмегі шарт.
Ал біздің бүгінгі нақты жағдайымызға келер болсақ, Холмз біліп айтқандай: «біздің қай шамадан табылатындығымыз емес, қай бағытқа бет алып келе жатқанымыз маңыздырақ».
Біздің реформа революционаризм зардабын аз тартқан жоқ. Енді оны мейлінше эволюцияландыра түсуге күш салу керек. Эволюция дегеніміз үздіксіз өзгеріс үстіндегі дүниеге бүкіл қоғам боп, жеке адам боп, үздіксіз икемделе түсу деген сөз екені белгілі. Сондықтан да, Елбасымыз: «енді ахуалды терең таразылау, дамуымызды әлемдік тәжірибе тұрғысынан талдау және реформаларымызды іске асыру мен жаңа институттарымыздың қалыптасу дәрежесін үздік әлемдік тәжірибемен салыстыру маңызды», – деп ескертеді.
Әлемдік тәжірибе... Оған жұрттың бәрі жүгінеді. Бірақ, әркім өзіне керегін іздеп жүгіреді. Біреулер сол арқылы осындай кезеңде өз табы мен қауымының бағасын асырғысы келеді. Екінші біреулер өз ұлты, мемлекеті, мәдениетінің ерекше маңызын дәлелдегісі келеді... «Қазақстан – 2030» авторы ондай әсіре мақсат қуалаудан аулақ. Ол кешегі кеңестік кеңістіктің кейбір білгіштеріндей айырықша жол немесе «дамуға айырықша бейім субъектілер» іздеп те әуре болмайды. Әдетте, ондай-ондайға империялық астамшылық үйір етеді. Біздің Елбасымыз енді-енді қалыптасып келе жатқан жаңа әлемдік тәртіпті ескере отырып, келешекте қапы қалмауды көбірек көздейді. Ол үшін бүгін жұрттың көбі жаппай үлгі тұтып, үйрене бастаған кейбір өзара дамып жатқан қауымдардың құпиясына бізге де мұқият зер салған дұрыс. Сүйтсек, батыс европалықтар ешқандай тылсым күштің әсерімен емес, адам көбейіп, жер тарылып, үйреншікті қорек айыру мүмкіндігі күрт азайып кеткендіктен күнкөрістің соны түрлеріне көше бастапты. Басқаны қойып, діни көзқарастары мен ұстанып келген әдет-ғұрыптарын да түбегейлі қайта қарауға мәжбүр болыпты. Макс Вебердің айтуынша, әлемдік діндердің шаруашылық этикасына айта қаларлық жаңалықтар да осылай еніпті. Батыс Европа мен Солтүстік Американың, Индиядағы джайни дініндегілердің, Күнгей-Шығыс Азиядағы Қытай шашыранды топтары – хуасяоның елден ерек кәсіпкерлігінің түп себептері де осылай түсіндіріледі. Тіпті жапондардың да айрықша жолы болғыштығының арғы себебі сонау XVII-XIX ғасырлардағы Токугава дәуіріндегі будда секталары сіңірген діни-этикалық нанымдарда жатқан боп шығады. Жаңа вебершілдер Ресей өндіріс-сауда табының алпыс төрт процентін құрап, араларынан Рябушкин, Морозов, Солдатенков, Кокоревтарды туғызған ескі сенімдегілердің (старобядшылар) іскерлігін де осылай түсіндіреді. Істің шын жәйі осылай ма, жоқ па – гәп онда емес. Даусыз нәрсе – кез-келген мәдениетте өмірге деген белсенділікті, әрекетшілдікті, шаруақорлық пен сынақтылықты, дәулет жыюды қастерлейтін қағидалардың молынан табылатындығы. Алайда, олар, мәдениет түзілімінде, ұлт болып ұстанар құндылықтар жүйесінде әр елде әр қилы орындар иемденеді. Сол себепті де, олар бір мәдениеттің негізгі жұлын қағидасын құраса, екінші бір мәдениетте қосалқы қызмет атқарады. Осылай болғандықтан да, ондай қағидалар біреулердің ұлттық идеологиясына айналса, екінші бір жұрттардың ұлттық дүниетанымының әлі зерттеле қоймаған қалтарыс қабаттары болып саналды. Ондай жосықтар қазақ мәдениетінде де аз ұшыраспайды. Кез келген ертегімізде жалқаулық келеке етіліп, еңбекқорлық дәріптеліп жатады. Бірақ, бұны ешқашан басты мұрат, өзекті қағидаға айналдыра қоймаппыз. Демек, осыған негізделген құндылықтар жүйесін жасақтап, соған лайық мінез-құлық қалыптастырмаппыз. Ол, бірақ, кейбіреулер айтып жүргендей туа біткен ұлттық самарқаулығымыздан емес. Тарихи тағдырымыздан. Ал тарихи тағдырдың сыртқы факторларға да аз тәуелді болмайтыны белгілі. Оның үстіне қай халың та оп-оңай және тез арада ұлт болып қалыптаса салмапты. Оны дәлелдейтін деректер жеткілікті. Олардың бәрі де экономикалық құнттылықтың объективті жағдайларға көбірек тәуелді екенін аңғартады. Қиын жағдайлар экономикалық ыждаһаттылыққа көбірек итермелепті. Демек, әуелден еңбекке бейім, не әуелден еңбекке енжар жаратылған халықтар болады деген бос әңгіме. Кез-келген қауым, бұдан әрі үйреншікті жолмен өмір сүріп, аман қала алмайтынына көзі жеткен сын жағдайдың бәрінде де қажыр-қайратына шындап мінеді екен. Біздің қазіргі бастан кешіп жатқан кезеңімізді сондай сын кезеңге жатқызуға бола ма? Әбден болады. Ол үшін дағдарысты ахуалымызды сипаттайтын көңілсіз статистиканы көлденең тартып жатудың қажеті шамалы. Бір біз ғана емес, қажет десеңіз күллі адамзат аума-төкпе ауыспалы кезеңде өмір сүріп жатыр. Бұған дейінгі ұстанып келген қағидаларымыз сыр білдіре бастады. Қоршаған табиғи және рухани ортаға деген жаңа қарым-қатынас әлі қалыптасып үлгерген жоқ. Қорек көздеріміз таусылуға тақау. Оларды немен алмастыратынымыз белгісіз. Қоскіндікті дүние күйреді. Дүние үйлесімінің жаңа үлгісі әлі беймәлім. Қолда бар жетімсіз ресурстар мен игіліктерді ақылға сыйымды қып бөлісуді жүйелеуге ешкім тәуекел етпей отыр. Осындай әр-сәрі кезеңде жас мемлекетіміз бен байлығымыз көз жұмбай бөлістің оңай олжасына айналып кетпес пе екен? Табиғаттық және жамиғаттық мүмкіндіктерімізді жаңа жағдайда қайтып жарастықты дамыта аламыз? Көзіміз жетіп тұрған жалғыз ақиқат: өзі жей алмайтын шөпті қорып, шөмеле үстінде арам қатқан иттің де, үйренбеген ыдыспен ас беріп, меймандарын тойғызып, өзі аш қалған көк құтанның да күлкілі әрі күйікті ахуалдары бізді еш қызықтырмаса керек. Міне, біз үшін ең басты уайым осы болса керек. Оны мұншама ушықтырып тұрған ресурстардың жетіспеуі де, мүмкіндіктердің тапшылығы да емес, сана дағдарысы, Кеше ешкімге ұқсамаймыз деп алжассақ, бүгін өзгелердің көсегесін көгерте білген өнегеге үйренісе алмай дағдарып отырмыз. Бүкіл қауым боп әуре-сарсаңға түсіп, аномия ахуалындамыз. Ондай әрі-сәріліктен не сырттан тап болған тосын пәрмен, не намысқа мініп, бар күш-қуатты тосын дағдарыстан тез арылуға тегіс жұмсай алатын өз жігеріміз ғана шығара алады. Ондай мақсатқа өз білдігіңмен жұмыла білу өзгелердің итермелегенінен әлдеқайда тиімді екенін әлемдік тәжірибе әлденеше рет дәлелдеп берген. Латын Америкасы мен Африка-Азия елдері өткен ғасырда-ақ өркениетке күштеп көшіріле бастады. Бірақ, екінші дүниежүзілік соғыстан соң ғана өзгеріс жолына түскен Оңтүстік-Шығыс Азия мен Тынық мұхит елдері олардан әлдеқайда озып кетті. Өйткені, олар батыс европалық үлгілерді көзсіз көшіре салмай, өз дәстүрлеріне лайықтап өзгерте білді немесе тел мәдениеттерінен әлгілерден кем түспейтін баламалар тапты. Мәселен, жапондар экономикалық белсенділікті ұлттың ішкі құрылымының иерархиялық өзгешеліктерімен шебер үйлестіре білді. Ежелгі Русь дәстүрлеріне адалдықты айрықша күйттеген ескі сенімдегі орыстар іскерлікке келгенде былайғы орыстардан көп ілгерілік танытты, Тірі мақұлықты жеу күнә деп есептейтін джайни дініндегі үнділіктер шаруа қумай, коммерция мен финанс жолына түсіп, зор табыстарға ие болды.
Демек, жаңарудың рухани алғы шарттарын іздеу дегеніміз дәстүрді не қатаң қадағалау, не атымен жоққа шығару емес екен. Қолда бар мәдени-әлеуметтік мүмкіндіктерімізді бүгінгі талаптар тұрғысынан қайта зерделеп, қайта сараптау екен. Түптеп келгенде, кез-келген мәдениеттен қоғам күш-жігерін жаңа өрелі міндетке жұмылдыруға негізгі арна болуға жарайтын ұтымды қағида тауып алуға әбден болады. Ол бұрын оқта-текте болмаса, көбіне еске түсе қоймайтын сирек қолданыстағы нақыл болуы да ғажап емес. Бірақ, қоғам тағдырын шешіп тынатын жаңа міндет оны жаңа өмірлік идеологияның өзекті тініне айналдыра алады. Қоғамдық жігерді мұншама кең қарымда іске жұмылдыру үшін, ең алдымен, мақсат саралығы, бағыт айқындығы басты шарт болып табылады. Сондықтан да, Елбасымыз күшті және әлсіз жақтарымызды, ішкі және сыртқы қауіп-қатерді мейлінше тәптіштей талдады. Ол ештеңені жасырып та қалмапты, асырып та бағаламапты. Мұндай ағынан ақтарыла сөйлеуге тек қазіргідей әуре-сарсаңға өз еркімен ұрынбаған, енді ол тығырықтан өз күшімен шығуға талаптанып жатқан мемлекеттің басшысы ғана құқылы. Бізді тәуекелге мінгізетін екі күш – табиғи байлығымыздың молдығы мен дәріптеліп жатады.
Демек, жаңарудың рухани алғы шарттарын іздеу дегеніміз дәстүрді не қатаң қадағалау, не атымен жоққа шығару емес екен. Қолда бар мәдени-әлеуметтік мүмкіндіктерімізді бүгінгі талаптар тұрғысынан қайта зерделеп, қайта сараптау екен. Түптеп келгенде, кез-келген мәдениеттен қоғам күш-жігерін жаңа өрелі міндетке жұмылдыруға негізгі арна болуға жарайтын ұтымды қағида тауып алуға әбден болады. Ол бұрын оқта-текте болмаса, көбіне еске түсе қоймайтын сирек қолданыстағы нақыл болуы да ғажап емес. Бірақ, қоғам тағдырын шешіп тынатын жаңа міндет оны жаңа өмірлік идеологияның өзекті тініне айналдыра алады. Қоғамдық жігерді мұншама кең қарымда іске жұмылдыру үшін, ең алдымен, мақсат саралығы, бағыт айқындығы басты шарт болып табылады. Сондықтан да, Елбасымыз күшті және әлсіз жақтарымызды, ішкі және сыртқы қауіп-қатерді мейлінше тәптіштей талдады. Ол ештеңені жасырып та қалмапты, асырып та бағаламапты. Мұндай ағынан ақтарыла сөйлеуге тек қазіргідей әуре-сарсаңға өз еркімен ұрынбаған, енді ол тығырықтан өз күшімен шығуға талаптанып жатқан мемлекеттің басшысы ғана құқылы. Бізді тәуекелге мінгізетін екі күш – табиғи байлығымыздың молдығы мен мәдени-әлеуметтік ахуалымыздың салауаттылығы. Рас, біздің мәдени-рухани құндылық жүйеміз әлемдік тәжірибенің өзекті қағидаларымен көп ретте үйлесе бермейді, бірақ оларды зерттеп үйренуге септігін тигізе алады. Әрине, кез-келген қоғамның қандай түбегейлі өзгеріс тұсында да тапжылмайтын, сүйтіп, келесі өзгерістер көзінде негізгі рухани тір