Жекей
Жекей. Қазіргі тұрғыдан қарасақ, тілімізде өте сирек қолданылатын сөз. Сондықтан да болар «жекей» сөзінің қара басын 1959—1961 жылдары баспадан шыққан екі томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» мен осы күндерде қолданылып жүрген орфографиялық сөздікте де кездестірмедік. Тек он томдық түсіндірме сөздігімізде: «жекей» сөзіне «сәнді, әсем (орыс. мода)» сияқты түсінік берілген де, мысал ретінде «Үш ғасыр жырлайды» кітабынан мына екі жол өлең берілген: «Жем жейді қара арғымақ түрт дегенде, Аяғын жекей басар, қық дегенде...» Осындағы «жекей» сөзінің мағынасына, сөздік жасаушы авторлардың бірі, түсінікті нақты біле тұрып емес, сөйлемдегі тіркеске қарап, долбарлау, тұспалдаумен бергендігі байқалады. Шамасы, басқа көркем әдебиеттерден «жекейі» сөзін қамтыған сөйлем кездеспеген болса керек. Қазақта әрқайсымыз білетін «сұржекей» деген халық әні бар. Бұл әннің сөзі —«Мінгенім дәйім менің сұржекейім... Алдында сұржекеймен бір кетейін...» болып келеді. Міне осы елеңде«сұржекей» біріккен сөзінің құрамында «жекей» кездеседі. Сөйлем мағыналарына зер сала қараған адамға «сұржекей» сөзі атқа және оның түсімен байланысты қолданылып тұрғаны күмән келтірмесе керек. Бір ғажабы осы «сұржекей» сөзі он томдық түсіндірме сөздік пен орфографиялық сөздіктен тыс қалған. Оның себебін түсіндіру біздің міндетіміз емес. Алайда, көне сөз болса да тілімізде оның өмір сүргеніне келтірілген мысалдар дәлел болады. «сұржекей» сөзінің алғашқы буыны —«сұр» қазіргі тілімізде қолданылады әрі мағынасы да белгілі. Ал «жекей» сөзінің мағынасы, шыққан тегі бізге беймәлім. Егер халық өлеңіндегі «сұржекейге» көңіл бөлсек, түсіндірме сөздік керсеткендей «сәнді, әсем» емес, аттың түр-түсін білдіретін мағынада көрініп тұр. «Жекей» сөзінің жылқының түсімен байланысты қолданылғанын дәлелдерлік кейбір тілдік деректер жоқ емес. Тунгус-маньчжур тобындағы тілдердің бірінде: джэкэ — мал түсіне байланысты атау деген мағына беретіндігі жазылған. «Жекей» сөзіне дыбыс құрамы әрі мағынасы жақын сөзді түркі тілдері ішінен, якут тілінен табамыз. Онда «дьүһүй» немесе' «дьүһун» тұлғалары біздегі «түр, түс» деген мағыналарда айтылады. Мысалы, якуттарда «күөх дьүһун» тіркесі біздегі «жасыл түс» ұғымын береді. Якуттардағы «дь» біздегі «ж» дыбысы орнына қолданылатынын ескерсек, «дьүһүй»тұлғасының «жекей» қалпына дейін өзгеруі өте заңды құбылыс. Көрсетілген деректер «жекей» сөзі өте ерте кездерден қазақтарға да тән болған және малдың әсіресе, жылқы түсін аңғартқан. Жоғарыда келтірген халық әніндегі сөзді қазіргі түсінігімізше айтсақ, «Мінгенім дәйім менің сұр түсті атым» болар еді. Әрине, бұл жерде «ат» сөзін түсіріп айтса да, түсінікке нұқсан келмейтіні белгілі. Осыған қарағанда, «жекей» сөзі ертеден түркі, тунгус-маньчжур тобындағы тілдерге тән және ортақ сөз болғандығына шүбә туғызуға болмайтындығын байқаймыз.
Жекей. Қазіргі тұрғыдан қарасақ, тілімізде өте сирек қолданылатын сөз. Сондықтан да болар «жекей» сөзінің қара басын 1959—1961 жылдары баспадан шыққан екі томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» мен осы күндерде қолданылып жүрген орфографиялық сөздікте де кездестірмедік. Тек он томдық түсіндірме сөздігімізде: «жекей» сөзіне «сәнді, әсем (орыс. мода)» сияқты түсінік берілген де, мысал ретінде «Үш ғасыр жырлайды» кітабынан мына екі жол өлең берілген: «Жем жейді қара арғымақ түрт дегенде, Аяғын жекей басар, қық дегенде...» Осындағы «жекей» сөзінің мағынасына, сөздік жасаушы авторлардың бірі, түсінікті нақты біле тұрып емес, сөйлемдегі тіркеске қарап, долбарлау, тұспалдаумен бергендігі байқалады. Шамасы, басқа көркем әдебиеттерден «жекейі» сөзін қамтыған сөйлем кездеспеген болса керек. Қазақта әрқайсымыз білетін «сұржекей» деген халық әні бар. Бұл әннің сөзі —«Мінгенім дәйім менің сұржекейім... Алдында сұржекеймен бір кетейін...» болып келеді. Міне осы елеңде«сұржекей» біріккен сөзінің құрамында «жекей» кездеседі. Сөйлем мағыналарына зер сала қараған адамға «сұржекей» сөзі атқа және оның түсімен байланысты қолданылып тұрғаны күмән келтірмесе керек. Бір ғажабы осы «сұржекей» сөзі он томдық түсіндірме сөздік пен орфографиялық сөздіктен тыс қалған. Оның себебін түсіндіру біздің міндетіміз емес. Алайда, көне сөз болса да тілімізде оның өмір сүргеніне келтірілген мысалдар дәлел болады. «сұржекей» сөзінің алғашқы буыны —«сұр» қазіргі тілімізде қолданылады әрі мағынасы да белгілі. Ал «жекей» сөзінің мағынасы, шыққан тегі бізге беймәлім. Егер халық өлеңіндегі «сұржекейге» көңіл бөлсек, түсіндірме сөздік керсеткендей «сәнді, әсем» емес, аттың түр-түсін білдіретін мағынада көрініп тұр. «Жекей» сөзінің жылқының түсімен байланысты қолданылғанын дәлелдерлік кейбір тілдік деректер жоқ емес. Тунгус-маньчжур тобындағы тілдердің бірінде: джэкэ — мал түсіне байланысты атау деген мағына беретіндігі жазылған. «Жекей» сөзіне дыбыс құрамы әрі мағынасы жақын сөзді түркі тілдері ішінен, якут тілінен табамыз. Онда «дьүһүй» немесе' «дьүһун» тұлғалары біздегі «түр, түс» деген мағыналарда айтылады. Мысалы, якуттарда «күөх дьүһун» тіркесі біздегі «жасыл түс» ұғымын береді. Якуттардағы «дь» біздегі «ж» дыбысы орнына қолданылатынын ескерсек, «дьүһүй»тұлғасының «жекей» қалпына дейін өзгеруі өте заңды құбылыс. Көрсетілген деректер «жекей» сөзі өте ерте кездерден қазақтарға да тән болған және малдың әсіресе, жылқы түсін аңғартқан. Жоғарыда келтірген халық әніндегі сөзді қазіргі түсінігімізше айтсақ, «Мінгенім дәйім менің сұр түсті атым» болар еді. Әрине, бұл жерде «ат» сөзін түсіріп айтса да, түсінікке нұқсан келмейтіні белгілі. Осыған қарағанда, «жекей» сөзі ертеден түркі, тунгус-маньчжур тобындағы тілдерге тән және ортақ сөз болғандығына шүбә туғызуға болмайтындығын байқаймыз.
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға