Балағат сөз
Балағат сөз (Боқтау, Боқтық сөз) - күнделікті тіршілікте қолдануға қатаң тыйым салынатын жаман сөз. Мұндай әдептен тыс жағымсыз сөздің жат көрінетіндігі соншалықты, оны адамның үлкен дәретінің атымен атайды. Мұндай сөз орамдарын дәстүрлі ортада шару сөз, боғауыз сөз, әбес сөз деп те атайды. Біреуге боғауыз сөз немесе балағаттау ащы, зәрлі, тұрпайы сөздермен қатар, ұятты іске және адам денесінің ұятты жерлеріне қатысты сөздермен де жеткізіледі. Халық балағат сөзді зиянды әсері бар деп есептейді. Дәстүрлі ортада орныққан әлеуметтік қатынастардың қағидаларына сәйкес балағат сөздің да өзіндік «тәртібі» қалыптасқан. Яғни балағат сөз бағытталған адамның жас және жыныстық ерекшелігі ескеріледі. Мысалы, балағат сөз бағытталған адамның әкесі Б.-шы адамның әкесінен кіші болуы керек деген сияқты. Осы «тәртіп» сақталмай қалған жағдайда «дұрыс» балағат сөз айтпаған адам ат-тон айып жығылатын болған. Сондай- ақ, жақын аталас ағайынды әкеден де, шешеден де «бірақ тартып» балағат сөз айтуға болмайды. Тек алыс ағайындарға және туысқандық жағынан одан да тыс басқаларға қарата балағат сөз айтуға болады. Ескерер нәрсе - жоғарыда айтылған туыс адамдарды шешеден боқтайтын болса алыс ағайыннан келетін жеңгесін боқтағаны деп есептелінеді. Яғни қазақ дәстүрі бойынша осындайда айтылатын балағат сөздің әбестігі жоқ деген соз. Дегенмен, барлық жағдайда да айтылған үлкен-кішілік қағидасы сақталуы қажет. Балағат сөздің жыныс айырмашылығына байланысты айтылатын жергілікті ерекшеліктері де қалыптасқан. Қазақ арасына ең көп тараған түрі «әкеден» балағат болғандықтан, осы ретте шешеден боқтау айырықша ауыр сөз болып есептелінеді. Ал қазақ жерінің Оңтүстік өңірі (Жамбыл және Шымкент облыстары) мен Сыр өңірінде «шешеден» боқтау үрдісі кездеседі. Осы аймақтарда керісінше, әкеден боқтау қорлауға саналады. Оңтүстік өңірлердегі шешеден боқтау үрдісі көрші өзбек пен тәжіктерден ауысқан «тәжірибе» болып табылады. Алайда қазақы ортада жосықсыз балағат сөз айтып, адамды немесе адамдарды қорлағандар әдеттік заңның нормалары мен принциптеріне сәйкес жазаланып отырды. Тәуке хан (1678-1718) тұсында қабылданған, қазақ халқының дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдар жинағы «Жетi жарғының» бесінші жарлығында «Кәмелетке жеткен баланы туған ата- анасына тіл тигізіп сөккені үшін (қол тигізбесе) қара сиырға немесе қара есекке теріс мінгізіп, мойнына құрым іліп, бүкіл ауылды айналдыру керек» деп жаза белгіленген. Осы зандар жинағында діни сенімге байланысты қылмыстың екі түріне, біріншісі - Құдайға тіл тигізуге де жаза белгіленді (келесісі құдайға сенбеу). Онда «жеті кісі куәлік етсе, Құдайға тіл тигізушіні таспен атып өлтіреді. Кәпір болған адамның бүкіл мал-мүлкі оның туған-туыстарының қарамағына өтеді. Сұлтанға не қожаға тіл тигізсе, ол адам бір тоғыз, яғни тоғыз мал айып төлейді, ал сабаса, яғни қол жұмсаса үш тоғыз, яғни 27 мал төлейді» деп көрсетілген. Сонымен бірге балағат сөздің әзіл-қалжың, оспақ түрінде айтылатын жеңіл түрлері де бар. Мұндайда дөрекі балағат сөзге әсте жол берілмейді. Қазақтың неке тойындағы «рәсімдік күлкі» тегі ескі заманнан бастау алады және бертінге дейін сақталған. Ол ғұрыптық фольклордың табиғатына да әсер еткен. Мәселен, құдалар айтысында өткір әзіл, қалжың өте көп. Тіпті мұндай айтыстардың «бәдік айтысқа» (боғауыз айтысқа) ұласып кететін кездері де болады. Сол сияқты беташар мазмұнында да осындай әжуа таныстырулар кездесіп отырады. Жеңіл әзіл бесік жыры мен балалар өлеңдерінде де жетерлік. Балағат сөздің осындай түрі және осындай үрдісте айтылуы зиянкес күштерді аластайды-мыс. Мысалы, жоғарыда айтылған бәдік айтысының негізгі функциясы ауырған адамды немесе малды сол ауруларды тудырған кесапат күштің иелерін алдарқатуға болмаса аластатуға бағытталған.
Балағат сөз (Боқтау, Боқтық сөз) - күнделікті тіршілікте қолдануға қатаң тыйым салынатын жаман сөз.
Мұндай әдептен тыс жағымсыз сөздің жат көрінетіндігі соншалықты, оны адамның үлкен дәретінің атымен атайды. Мұндай сөз орамдарын дәстүрлі ортада шару сөз, боғауыз сөз, әбес сөз деп те атайды. Біреуге боғауыз сөз немесе балағаттау ащы, зәрлі, тұрпайы сөздермен қатар, ұятты іске және адам денесінің ұятты жерлеріне қатысты сөздермен де жеткізіледі. Халық балағат сөзді зиянды әсері бар деп есептейді. Дәстүрлі ортада орныққан әлеуметтік қатынастардың қағидаларына сәйкес балағат сөздің да өзіндік «тәртібі» қалыптасқан. Яғни балағат сөз бағытталған адамның жас және жыныстық ерекшелігі ескеріледі. Мысалы, балағат сөз бағытталған адамның әкесі Б.-шы адамның әкесінен кіші болуы керек деген сияқты. Осы «тәртіп» сақталмай қалған жағдайда «дұрыс» балағат сөз айтпаған адам ат-тон айып жығылатын болған. Сондай- ақ, жақын аталас ағайынды әкеден де, шешеден де «бірақ тартып» балағат сөз айтуға болмайды. Тек алыс ағайындарға және туысқандық жағынан одан да тыс басқаларға қарата балағат сөз айтуға болады. Ескерер нәрсе - жоғарыда айтылған туыс адамдарды шешеден боқтайтын болса алыс ағайыннан келетін жеңгесін боқтағаны деп есептелінеді. Яғни қазақ дәстүрі бойынша осындайда айтылатын балағат сөздің әбестігі жоқ деген соз. Дегенмен, барлық жағдайда да айтылған үлкен-кішілік қағидасы сақталуы қажет.
Балағат сөздің жыныс айырмашылығына байланысты айтылатын жергілікті ерекшеліктері де қалыптасқан. Қазақ арасына ең көп тараған түрі «әкеден» балағат болғандықтан, осы ретте шешеден боқтау айырықша ауыр сөз болып есептелінеді. Ал қазақ жерінің Оңтүстік өңірі (Жамбыл және Шымкент облыстары) мен Сыр өңірінде «шешеден» боқтау үрдісі кездеседі. Осы аймақтарда керісінше, әкеден боқтау қорлауға саналады. Оңтүстік өңірлердегі шешеден боқтау үрдісі көрші өзбек пен тәжіктерден ауысқан «тәжірибе» болып табылады.
Алайда қазақы ортада жосықсыз балағат сөз айтып, адамды немесе адамдарды қорлағандар әдеттік заңның нормалары мен принциптеріне сәйкес жазаланып отырды. Тәуке хан (1678-1718) тұсында қабылданған, қазақ халқының дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдар жинағы «Жетi жарғының» бесінші жарлығында «Кәмелетке жеткен баланы туған ата- анасына тіл тигізіп сөккені үшін (қол тигізбесе) қара сиырға немесе қара есекке теріс мінгізіп, мойнына құрым іліп, бүкіл ауылды айналдыру керек» деп жаза белгіленген. Осы зандар жинағында діни сенімге байланысты қылмыстың екі түріне, біріншісі - Құдайға тіл тигізуге де жаза белгіленді (келесісі құдайға сенбеу). Онда «жеті кісі куәлік етсе, Құдайға тіл тигізушіні таспен атып өлтіреді. Кәпір болған адамның бүкіл мал-мүлкі оның туған-туыстарының қарамағына өтеді. Сұлтанға не қожаға тіл тигізсе, ол адам бір тоғыз, яғни тоғыз мал айып төлейді, ал сабаса, яғни қол жұмсаса үш тоғыз, яғни 27 мал төлейді» деп көрсетілген.
Сонымен бірге балағат сөздің әзіл-қалжың, оспақ түрінде айтылатын жеңіл түрлері де бар. Мұндайда дөрекі балағат сөзге әсте жол берілмейді. Қазақтың неке тойындағы «рәсімдік күлкі» тегі ескі заманнан бастау алады және бертінге дейін сақталған. Ол ғұрыптық фольклордың табиғатына да әсер еткен. Мәселен, құдалар айтысында өткір әзіл, қалжың өте көп. Тіпті мұндай айтыстардың «бәдік айтысқа» (боғауыз айтысқа) ұласып кететін кездері де болады. Сол сияқты беташар мазмұнында да осындай әжуа таныстырулар кездесіп отырады. Жеңіл әзіл бесік жыры мен балалар өлеңдерінде де жетерлік.
Балағат сөздің осындай түрі және осындай үрдісте айтылуы зиянкес күштерді аластайды-мыс. Мысалы, жоғарыда айтылған бәдік айтысының негізгі функциясы ауырған адамды немесе малды сол ауруларды тудырған кесапат күштің иелерін алдарқатуға болмаса аластатуға бағытталған.
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға