Қытай тілінің морфемасы және оның ерекшелігі

Грамматика  -  бір  тілдің  грамматикалық  құрылысын  зерттеудің.   Грамматикалық  құрылсы белгі  бір  тілдегі  грамматикалық жүйе, грамматика бір-бірімен өте байланысты  екі салаға бөлінеді. Олар: морфология және синтаксис.

Морфология  -  сөздердің  морфологиялық  құрылымымен  типтері  морфемамен   оның   түрлері,   сөздердің  түрленуі,   олардың  формаларының,   және   сөздердің    лексика,   грамматикалық  топтары  туралы   зерттейтін    ілім.

            Синтаксис  -   сөз   тіркесімен   сөйлем.   Олардың   құрылымы   мен түрлері,  сөздердің  сөйлемде  тіркесуі  туралы  зерттейтін  ілім.  Сөздің морфологиялық  құрылымы    туралы   мәселе,  грамматиканың   ең   маңызды мәселелерінің бірі болып саналады. Сөздердің морфорлогия құрылымына   талдау   жасау   үшін   ең   алдымен   сөздің   құрылымына тікелей  қатысы бар  негізгі морфологиялық  ғылымдардан  алдын   ала айқындап  алу   қажет.   Мұндай негізгі  морфологиялы ұғымдарда мазмұнына,   морфема   туралы   ұғым   енеді.

            Грамматика - әрі өте маңызды, әрі үлкен мәселелердің бірі. Грамматикалық форма туралы ұғым. Грамматикалық мағына және грамматикалық  тәсілдер  мен   тығыз   байланысты.   Грамматикалық  мағына   белгілі   бір  грамматикалық  формамен  айтылады. Ал грамматикалық   тәсіл     грамматикалық   мағынаны    грамматикалық    форма      арқылы    білдіретін    жол    болып    табылады.

            Грамматикалық   категория   туралы   ұғым   грамматикалық мағынамен   грамматикалық   форма   туралы   ұғымдармен   ұштасып жатады  әрі  олармен   тығыз   байланыста   болады.   Өйткені  грамматикалық    мағына    грамматикалық    категориядан   тыс   өмір сүрмейді. Қайта оның элементі  ретінде   грамматикалық   категорияның құрамында  өмір  сүреді. Грамматикалық категория  грамматикалық формамен   тығыз  байланысты.  Бұл   екеуі   бір-бірінсіз   өмір   сүруі   мүмкін емес.

Дүниежүзіндегі   тілдер    грамматикалық    құрылысы    жағынна   алуан   түрлі   болады.   Осыған   орай   ол   тілдердегі  сөздердің морфологиялық   құрылымы   да,   сөз   құрылымындағы   түбір    морфемамен   қатысты болады.  Кейбір    негізгі    морфемалар     нақтылы лексикалық     мағынаны    да   білдіруі    мүмкін.    Түбір    сөзбен    түбірдің негізбен    сөздің     формасы   жағынан    бір-бірімен    сәйкес   келеді  туынды сөзді келтіріп шығарады.

            Сөз   құрамы –  тілдің    негізгі   қаңқасы,    жеткілікті   сөз   құрамы болмаса тіл болмайды. Тілдегі сөз құрамы күрделі, сыр-сипаты мол катеогрия      болып   есептелінеді.   Морфема     тілдегі      дыбыспен     мағына   бірлігінен    құралған.   Ең    кіші   грамматикалық     бірлік.      Қытай    тілінде    жалаң    буынды   морфемалар   өте   көп.    Қос     буынды морфемалар   аз.    Ал   көп  буынды    морфема    тіптен   аз.     Морфемалар мағынасы   мен    қызметі    жағынан    әртүрлі.    Морфемалар    ішінде негізгі   лексикалық    және    грамматикалық    мағыналарды      білдіретіндері    де   бар.   Жалпылама    лексикалық       мағынаны     білдіретін морфема түбір немесе негізгі морфема деп аталады.            Грамматикалық     мағынаны     білдіретін       морфемалар    әффистік немесе     көмекші    морфема    деп     аталады. 

            Қытай           тіліндегі      “hai zi”    “ta men”    “shi er”         деген      сөздер     құрамындағы     түбір   соңы   морфнмалары    заттық    мағынаны білдіреді   де    өздігінен    дербес     қолданылмайды. 

            Түбір    морфема     дегеніміз  – тілдің    ең    кішкентай    бірлік    өлшемі     және   сөз     жасайтын    бөлшек.     Мысалы:    “yang guang”    деген    сөздің   құралуына   қарайтын   болсақ   «yang»   -   және   «guang» буынындағы   бір    әріп,    бір    буын    бірігіп    бір   сөз    құрайды.     Яғни түбір    сөзге    қосымша    жалғанып   бір    мағына    беретін      «күн нұры» деген     ұғымды     білдіріп     тұр.

            Буын    жалғыз    буынды    (бір   буынды,)   қос   буынды,   көп    буынды   деп   бөлінеді.   Бұнда   бір    буын    дегеніміз    түбір     сөзінен жасалатын   сөз.   Түбір   (немесе    негіз)    морфемасы   мен    сөздердің    әр түрлі   лексика  -   грамматикалық    топтары    үшін     бірдей     ортақ морфема    ретінде     қызмет    ете    алады.

            Қос    буынды    сөз     ертеде  гі    қытайдың    орналастырылған    сөз тіркесі        бұрынғы        патшалықтар     кезінде    шет    ел     тілінен      кірген     дыбыстық     сөздер.     Мысалы:    “ling li”     зерек       алғырдеген мағынаны    білдірсе    “hu lu”    асқабақ      деген     мағынаны      білдіреді,   “suda”    көмірқышқыл    натрий      деген      мағынаны     білдіреді.    Көп буынды        сөздер     үш     немсе     үштен    артық     сөздерден    құрал      сөз    бөлшегі.     Бұғанда     көбінесе     шетел      тілінен     енген    сөздер жатады.    Мысалы:    “qiao   ke   li”    және    “aolin  pi  ke”  сияқты    сөздер жатады.

            Қытай  тіліндегі   сөз   бөлшегінде   жалғыз   буынды   сөздер    кейде бір    мағынаны    да    білдіреді.    Мысалы:   “ren”    “kou”     “ta”     “duo” “cai”    “dui”    “che”    “ni”    “wo”    сияқты     жалғыз    буынды     сөздер      өз     алдына      жеке     мағына     бере    алады.     Бірақ        екі      буыннан жоғары      морфемалар       керісінше      екіден      жоғары      қытай      әріпін бейнелейтін     бір     морфема    болып      есептелінеді.     Мысалы:     “sa fa”  деген     қытай    әрпі     “sa”       “fa”    деген    екі     буыннан     құралып «диван»    деген     мағынаны    білдіреді. 

            Әрбір    жалаң    морфема    өздігінен    дербес    мағына    бере алмайды.    Морфеманың     сөз     құрау      қабілетіне     негізделгенде морфема     екі    түрге     бөлінеді.    Жалаң     морфема,     мысалы:    “ren” адам     “hen    duo    ren”    көп     адам    “gao”    биік       “ge    zi    gao”     бойы     биік    “xie”    жазу     “xie    yi    ben     shu”     бір   кітап       жазу. Сонымен    қатар    ол    басқа     морфемамен      бірге    және    басқа морфемамен     басқа     сөз     жасайды.

            Мысалы:     “ren”     сөзі    “kou”     әріпіне     қосып     “ren    kou”    “ai ren”     “qin     ren”     “jui     ren”    сияқты    сөздер    “xie”     әрпі    басқа морфемамен    бірге     “xie    sheng”     “xie     zhao”     болып    келеді.     Басқа бір     түрлері    сөз     болмайтын     морфема      мысалы:     “min”     “ji”     “wei”      “zi”     жеке     дара       сөз        болмайды.     Тек     қана    басқа морфемамен      бірігіп       “min     zu”    “min     zhu”    “min      jun”     сияқты сөздер.    “fei    ji”     “tuo    la    ji”    сияқты    сөздерен    бірігіп      келеді.

            Қос     буынды    және    көп     буынды     морфемалардың    барлығы жеке    сөз     бола    алады.    Жалаң    буынды    морфема    мынадай   екі түрлі     жағдайда   болады:

1.   Жеке     сөз     “xiao”    жалаң     буынды    сөзі     басқа     морфемамен бірігіп    сөз     тіркесі     бола     алады,      мысалы:     “hen     xiao”    өте кішкене     деген     мағынаны      білдіреді.

2.   Біріккен    сөздер.    “hun    dun”    сөзі     біріккен   сөз   болады. Бұнда     олардың     қанша    бірліктен     тұратынын     былай     білеміз. Олардың     бірліктері     басқа      сөзбен      ауыстыруға      келеді     ме?    Егер    ауыстырса,    басқа     мағына    бере    ала    ма,     бере    алмай    ма деген     жағдайға     көп     мән     береміз.     Егер       ауысқанда     мағына бере   алатын     болса     онда    ол     сөз    тіркесі     болып      табылады.      Ал   мағына    бере     алмаса      сөз      тіркесі      болмайды.    “Ұқсас формадағы     орын     алмастыру    әдісі”      бойынша      негізделгенде біріншіден    бір     сөз    екі     бөліктен      тұратын     болса     екі     бірлікте басқа    сөздер     жағынан      ауыстырыла       береді.     Егер       олардың     тек     біреуі     ғана    ауыстырылса      ондай      жағдайда      ол      сөз        тіркесі    емес.     Мысалы:     “qiao      ke      li”     деген       сөздегі   “ke    li”  сөзі     “qiao     miao”     “qiao     he”     “qiao     shi”      деп     ауыстыруға болады.     Бірақ     “qiao”    әрпін     ауыстыруға     мүлде      болмайды. Сондықтан       “qiao     ke      li”      сөзі     бір      морфема     болады.  екіншіден,     егер      бұл     сөз     екі     бөліктен     тұратын       болса, ішіндегі     бір    бөлігін     ауыстырған      соң     басқа     бөлігін      басқа мағынада     өзгертуге     болмайды.      Мысалы:     “na     da”    сөзінің    екі бөлігін   де    ауыстыруға     болады.

Тілдегі     сөздердің    лексикалық     мағынасы,     морфологиялық түрлеріне     синтаксистік      қызметіне     қарай      бөлінуі      сөз     таптары деп    аталады.    Сөз      таптарын      жіктеуге    сөздің    лексикалық мағыналарының     морфологиялық     түрленулерінің     ұқсастықтары сөйлемдегі     қызметтерінің    көбінесе     бірізділігі     негізге     алынады. Тілдегі    барлық     сөздер,     сөз     таптары,     тілдің     сөздік     құрамына енеді.  Сөз   қай    сөз    табына    жатқызылса     ең    бастысы    оның лексикалық    мағынасы     ескеріледі.    Тілдегі     бір    сөз    табына    кіретін сөздердің    лексикалық    жақтарында     жалпылық,    ортақтық,    деңгейлестік   болуы   мүмкін.   Ал     морфологиялық    синтаксистік     ортақ белгілері    бір    сөз     табына     кіретін     сөздердің    барлығынан     біріне табыла    бермейді.    Мысалы,     одағай    сөздер    үшін    ортақ морфологиялық    белгіні     анықтау     керек.     Шылау      үшін    де     негізгісі    байланыстырушылық     үстеме     мағына     беруші    қасиеттері. Олай    болса    тілдегі    сөз     таптарын     анықтауда     лексикалық     белгілі негізгі    басқару    сөз    таптары    үшін    морфологиялық    синтаксистік белгілер    қосымша    болады.    Кейбір   сөз     таптары    бұл     үш     белгіні де    таба    алмайды.    Мысалы:    зат    есім,      сын      есім,    сан    есім, есімдік.    Сөздерді    морфологияда     атауыш     сөздер    және   көмекші сөздердеп     екіге     бөлеміз.     Қытай    тілінде     атауыш     сөздер   құрамына    зат    есім,      сын     есім,     сан     есім,     бірлік     есім,     есімдік,    етістік,     үстеу,     одағай      сөздері    жатады.     Ал    көмекші сөздерге    септеуліктер,    жалғаулықтар,    демеуліктер    жатады.

Тіл    білімінде    сөздерді    атауыш     және    көмекші    сөздер    атауыш    сөздер    қатарына    заттар    мен     құбылыстардың,     сапа-белгінің     және    іс - әрекеттің     атаулары     жатады.     Олардың әрқайсысында    толық     мағына     бар     және     сөйлемде    өздігіне    дербес     мүше     ретінде     қызмет     атқаралады.     Атауыш     сөздердің қатарына   зат     есім,    сын    есім,    сан       есім,    бірлік      есім,     есімдік, етістік,    үстеу,    одағай     сөздері    жатады.     Ал     көмекші     сөздерге септеуліктер,      жалғаулықтар,      демеуліктер    жатады.

Тіл     тілдің      бәрінде      сөздердің     көмекші        сөздер     деп аталатын     тобы     бар.     Көмекші     сөздердің     лексика   -    семантикалық жақтарынан    алып     қарағанда     атауыш       сөздерде     дербестігі     жоқ. Олар    аффекстерге    ұқсас     қызмет     атқаралады.      Көмекші      сөздердің    лексикалық     жағынан      көрі     грамматикалық     жағы     көп болады.  Осыдан    келіп     олар     тіл    тілде     алуан    түрлі     грамматикалық    мағыналарды     білдірудің     тәсілі    ретінде     қолданылады.     Көмекші      сөздердің         алуан       түрлі       грамматикалық     мағыналарды       білдіруі,     олардың     түрлерінің молдығымен     байланысты      басқаша      айтқанда      көмекші         сөздердің        түрлері      көп.         Сондықтан     олардың             білдіретін грамматикалық    мағыналары     да      алуан        түрлі.      Олардың жалғаулықтар     деп       аталатын      түрлері       сөйлем       мүшелерін байланыстырады     немесе       сөйлеммен     сөйлемді            байланыстырады.        Көмекші       сөздердегі       септеуліктер       деп аталатын         сөйлем         мүшелерінің            арасындағы          бағыныңқы қатынасты,     мекендік,        мезгіздік        мағынаны      білдіреді.       Септеулік     жалғаулы      сөздердің      мағынасын         толықтырып       дәлелдей      түседі.       Көмекші          сөздердің     демеуліктер    деп аталатын   түрі сұрау    мағынасын,      әртүрлі   көңіл  -  күй    мағынасын және    басқа   да   мағыналарды    білдіреді.    Лексикалық    мағынамен әлсіреп    күнгірттенуі    және     ондай     мағынаның      грамматикалық мағынамен      ұласып    кетуі,     сөзде     дербес     мүше    бола    алмауы.

Көмекші   сөздерді    сипаттайтын    және     оларды     атауыш сөздерден     ажырататын      белгілері     болып     саналады. 

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға