"Қазақ әдебиетінің тарихы"

Зерттеулер

"Қазақ әдебиетінің тарихы".

ЕКІНШІ TOM (XVIII-XIX ғ.ғ. ӘДЕБИЕТІ)

(1948 ж.)

БІРІНШІ БӨЛІМ

КІРІСПЕ

Қазақтағы ауызша әдебиет пен жазба әдебиетінің жік аралары. Жалпы тарихи - мәдениеттік ерекшеліктерден туатын жазба әдебиет тарихындағы өзгешеліктер, ерекше жіктер туралы. Әдебиет тарихын тексерудегі марксизм-ленинизм классиктерінің негізгі көзқарастары, әдебиет тарихына, советтік әдебиеттану ғылымына Горькийдің, Ждановтың пікірлері және соңғы жылдарда болған БК(б)П Орталық Комитетінің идеология мәселелері жөніндегі қаулылары. Қазақстан К(б)П Орталық Комитетінің Қазақстандағы әдебиеттану мәселелеріне арналған қаулылары.

Осы аталған негіздерге сүйеніп жазылатын қазақ әдебиет тарихының бұл томы екі түрлі негізгі айқын міндетті алдына қояды: 1) тексерілетін авторлар мен барлық шығармалық мұраларды ең алдымен тарихтық, қоғамдық - таптық, салт-сана жағынан тарихи - прогресшілдік, өнімді қасиеттері жағынан айқындап, айрықша бағалап тексеру; 2) авторлар мен мұралардың қоғамдық, таптық, мәдениеттік - тарихтық санасы кертартпалық, тар көлемділік қайшылықтарды айқындайтын олқылықтарын аша тексеру. Әрбір бөлімде, әрбір авторды тексеру тұсында жаңағы айтылған негізгі талапты есте тұта отырып, бұл уақытқа шейін болған зерттеу - тексерулердің сол мәселедегі табыстары мен олқылық, кемшіліктерін, қателерін кеңінен талқылай отыру.

Орта Азия халықтарының тарихи жағдайлары. Соған байланысты олардың әдебиет тарихының өзгешеліктері. Қазақ жазба әдебиет тарихының бүгінгі советтік көршілес Орта Азия елдерінің жазба әдебиетімен тексерілетін дәуірлердегі жалғасы, кейде тектес болып отыруы.

Жазу-сызулар. Жалпы Орта Азия елдеріне тегіс ортақ ескі мұралар. Орхон - Енисей бойының жазулары, тағы басқа ескі әдебиеттік жазба ескерткіштер жөніндегі жалпы шолу.

Қазақ ССР тарихының соңғы деректеріне сүйеніп және Орта Азия советтік республикалардың соңғы жылдарда жазылған тарихтарына сүйеніп, ол республикалардағы жазба әдебиеті тарихын зерттеген тәжірибелерін еске ала отырып, жаңағы жоғарыда аталған көне әдебиет мұраларына марксизм-ленинизм ғылымы тұрғысынан сын - тексеру айту.

Сол аталған үлгідегі әдебиеттің ерте кезде қазақтағы оқу, тәрбиеде орын алуы, кейбір еліктеулер туғызуы, дін әсеріне көбірек берілген хан сарайларында үстем таптар санашыл болған ақындар мұраларында бұл әдебиеттің алған орны, еткен әсері. Ислам діні көлеміндегі фанатизм, схоластика кертартпалығы. Бұл ағымның тарихтық, коғамдық, салт-саналық қайшылықтары. Истореография.

ЕКІНШІ БӨЛІМ

XVIII-XIX ғ.ғ. ЖАПСАРЫНДАҒЫ АҚЫНДАР

Хандық, феодалдық құрылыстың қазақ сахарасында ыдырай бастауы жөнінде қысқаша шолу. Жыраулық жанры туралы. Асанқайғы, Сыпыра жырау, Жиембет туралы аңыздарды топтаған түрде шолып өту.

Бұхар жырау Қалқаманұлы (1648—1787). Өмірі туралы мәлімет. XVIII ғасырдың екінші жарымындағы тарихи-әлеуметтік жағдайлар мен олардың Бұхар жырау творчествосына еткен әсері.

Бұхар толғауларына әдебиеттік, тарихтық тексеру - талдаулар. Ақынның таптық салт-санасының шығармадағы белгілері. Жалпы алғанда Бұхардың феодалдық санадағы жырау екендігі. Бұхар шығармаларының көркемдік шеберлігімен байланысты тарихтық, қоғамдық заман шындығын молырақ ашатын ерекше маңызы. Қазақтың жазба әдебиет тарихын бастауда Бұхар шығармаларының ерекше орны. Бұхар шығармаларында Россиямен қарым-қатынас турасындағы екі ұдай өзгешеліктер. Бұл жөніндегі қайшылықтары. Бұл жөніндегі историография деректерін кіріспеде аталған тұрғыдан қарап сынап - талдау.

Топтан тексерілетін Үмбетей, Жанкісі, Абыл, Тәтіқара, тағы басқалар туралы қысқаша шолу. Және бір бөлек тексерілетін дастан ақындар — Жанақ, Нұрым, Марабайлар туралы топтаған қысқаша тексерулер.

ҮШІНШІ БӨЛІМ

XIX ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІЖАРЫМЫНДАҒЫ

ХАЛЫҚ КӨТЕРІЛІСТЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ

ӘДЕБИЕТ

XIX ғасырдың бірінші жарымындағы тарихи-әлеуметтік жағдайлар. Айқындалған біріне-бірі қарама-қарсы әдебиеттік екі ағым белгілері. Халықтық санадағы Махамбет, Шернияз сияқты ақындар, феодалдық кертартпа сананы жақтаған Байтоқ, Жанұзақ сияқты сарай ақындары.

Дулат Бабатайұлы (1802-1874). Дулаттың өмірі. Толғаулары, жырлары. Дулат поэзиясындағы екіұдай жағдайлар, қайшылықтары. Дулаттың өзіне тән мысқылшыл, сатиралық ерекшеліктері. Жалпы сапасында заманның озғын ойын, ағымдарын жете танымаған тар көлемділігі. Историография.

Махамбет Өтемісұлы (1804—1846). Махамбеттің өмірі. Толғаулары. Махамбет поэзиясындағы отаншылдық, халықшылдық, хандарға қарсылық сарындар. Шаруалардың тілек-мүддесіне байланысты күресшіл озғын ойлары. Шығармаларының көркемдік шеберлігі. Махамбет шығармаларының кейбір қайшылық жақтары. Патшаның отаршылдық озбырлығына қарсы болумен қатар, жалпы орыс халқының мәдениеттік жаңалық әсерлерінен де тартыну. Россияға қараудан кей кезде Хиуаға бағынуды артық көргендей қателік, қайшылықтары. Сын - талдау ретінде берілетін историография.

Шернияз Жарылғасұлы. Ақынның өмірі. Шығармаларына талдау. Шернияз мұраларының хан-сұлтандарға қарсылық идеялары. Халық күресін, қарсылығын жақтайтын қасиеттері. Көп өлеңдеріндегі астарлы сатиралық әдістер, тіліндегі сарказм, иронияның күштілігі. Шернияз шығармаларының кейбір қайшылықтары. Историография.

Кенесары қозғалысының әр кезеңдерімен байланысты шығармалар тудырған бір топ ақындар (Күдері, Досқожа, Арыстан, Орынбай, Мұсабай). Шығармаларына топтап айтылатын шолу - тексерулер.

Нысанбай (1812—1870). Нысанбайдың өмірі. Кенесары қозғалысына соңғы тарихтық тұрғысынан берілетін баға. "Кенесары - Наурызбай" поэмасының тарихи шындықпен байланысты ерекшеліктері, идеясы мен образдары. Композициялық құрылысындағы өзгешеліктері. Жырдағы тарихтық реалистік өзгешеліктер. Ақын санасындағы таптық тар көлемділік, сарай ақынына тән дәріптегіш, жоқтағыш сарындар. Қырғыз бен Кенесары тартысын бейнелеудегі шындыққа байланысты кейбір сыншыл мінездемелері. Историография.

ТӨРТІНШІ БӨЛІМ

XIX ҒАСЫРДЫҢ ОРТА КЕЗІ МЕН ЕКІНШІ

ЖАРЫМЫНДАҒЫ ӘДЕБИЕТ

Бұл кездің ақындары: Күдері қожа, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Әубәкір (Кердері), Базар жырау, тағы басқалар.

Бұл ақындар шығармаларының туған дәуірі — Россияға Қазақстанның толық қосылу процесін түгел аяқтап болып, қазақ даласына патшалықтың отарлық саясатының тарауымен катар, Россиядағы капиталистік құрылыстың және жалпы жоғарғы мәдениеттің әсері жайыла бастауы. Осындай екіұдай тарихтық жағдайда тарихтық прогресшіл озғын ой иелерінің Россия мәдениетіне қол арту ниетіне ауыса бастағаны. Осы ойдың анық халықтық тілек, мүддемен қабысатындығы. Сонымен катар қазақ қоғамында жалпы патшалық отаршылдығынан қорғану, үрку нәтижесінде орыс халқының ұлы мәдениетінен де тартынып, жатырқап қарау. Бұл сананың тарихтық даму талабынан, әлеуметтік сананың өсіп-өркендеу талабынан кейіндеп, артта қалған тарихтық қайшылық есепті кертартпа сана екендігі. Осы бөлімде аталып тексерілетін ақындар мұраларының барлығы да кіріспе бөлімде көрсетілген негізгі екі тұрғы бойынша сыналып, зерттелетіні.

Шортанбай Қанайұлы (1818—1881). Шортанбайдың өмірі. Шортанбайдың жазба ақын және айтыс ақын екендігі. Оның шығармаларына берілетін талдау. Ақынның шығармаларында отаршылдық қанаудың кей жақтары дұрыс көрсетілсе де, қазақтың Россияға қосылуының тарихтық прогресшілдік жағының көрсетілмеуі. Шортанбайдың феодалдық, патриархалдық санадан және діншілдік мистикадан, сол арқылы пессимистік ұғым - нанымнан шыға алмағандығы. Орыс халқының ұлы мәдениетін түсінбей, кертартпалық, надандық нанымда қалуы. Көпшілік бұқараны патшалықтың отаршыл аппаратының қанауын көре білсе де, шығар жолды аңғара алмаған таптық тар көлемділігі, көп қайшылықтары. Орта Азия елдерінің кейбір ескі діншіл пессимистік жолындағы ақындарының әсеріне көбірек еліктейтіні. Шортанбай жырындағы осы аталған реакцияшыл қайшылықтардың онымен тұрғылас және кейінірек шыққан бір топ қазақ ақындарына еткен әсері. Историография.

Мұрат Мөңкеұлы (1843-1906). Мұраттың өмірі. Мұраттың жеке ақындық шығармалары мен айтыстары. Ақынның кейбір шығармаларының Батыс Қазақстанда 1868—1869 жылдарда болған шаруалар көтерілісімен байланысты екендігі. Бұның белгісі "Қазтуған", "Сарыарқа" поэмаларында айқын байқалатындығы. Россиямен Қазақстанның қатынас - аралас жөнінде Мұраттың Шортанбаймен үндестігі. Орыс халқының мәдениеті арқылы келетін тарихтық үлкен жаңалықтарды түсінбеуі. Олардың көпшілігіне қарсы шығып, прогресшіл тарихтық жақтарын танымауы. Шортанбайдың өзгешелігі: діншілдік сарынға бой ұрмауы, шығармаларында өз халқының батырлық дәстүрін көтере жырлауы. Айтысқа шеберлігі, жалпы өлең стилінде, сөздігінде Махамбет поэзиясының әсерін танытатындығы. Историография.

Әубәкір. Ақынның өмірі. Шығармаларына талдау. Әубәкірдің өзі туралы, өткен заман туралы және өз тұсындағы қоғамдық халде туралы жырлаған шығармалары. Өзінше өсиетші, тәрбиеші ақын болмақ талапты көрсетуі, бірақ барлық шығармаларының айқын сарыны ескі ақсақалдық, патриархалдық көлемнен аспауы. Орыс халқының мәдениет жаңалықтарын түсінбеуі. Әрбір капиталистік элементтердің белгілерінен үркіп, тартыну себепті жаңалық атаулының барлығына қарсы шығуы. Үгітінде жұртшылыққа шығар жол, барар бағыт айта алмаған құрғақ сарынның, уайымшылдыққа берілген қайшылығы мол таптық тар көлемді, кертартпалық санадан аса алмаған ақын екендігі. Историография.

Базар жырау. Оның өмірі. Шығармаларының ақындық, шешендік, өткірлік жағынан шебер құрылатыны, сондықтан көпшілікке даңқты, әсерлі ақын болғандығы. Шығармасында кейде елдің бай жуандарын қатты сынап, шенеп айтатын мысқыл, сатираның ізі барлығы, бірақ әлеуметтік, тарихтық бағытты танытуда тарихтық жаңалықтарға бет беріп, жете түсінуде озғын санаға жете алмауы. Көбінше салттық, күнделік шындығының көлемінен аса алмаған ақын екендігі.

БЕСІНШІ БӨЛІМ

АЙТЫС АҚЫНДАРЫ

Фольклордағы айтыспен XIX ғасырда шыққан әрі жеке ақын, әрі айтыс ақыны болған адамдардың мұраларындағы кейбір айырмыс ерекшеліктер туралы. Бұл айтыстарда XIX ғасырдың әсіресе екінші жарымында қазақ тұрмысына кірген шаруашылық, саясаттық, мәдениеттік жаңалық өзгерістерге байланысты мотивтер. Патшалық отаршылдық аппаратының өкілі болған аға сұлтан, болыс, тілмаш, билер, діншілдікке берілген қажы, молда үгітшілер туралы және әйел тендігі туралы жайлардың бұл дәуір айтыстарында көбірек орын ала бастауы. Айтыстар: Шөже мен Орынбай, Кемпірбай мен Шөже, Жанақ пен Түбек, Орынбай мен Сералы, Әсет пен Кемпірбай, Біржан мен Сара, Сүйінбай, Бақтыбай, Кете Жүсіп, Сабырбай, Қалнияз, Нұрым, Досжан, Қашаған ақындар айтыстарынан топтап тексеру арқылы алатын мысалдар.

АЛТЫНШЫ БӨЛІМ

ӘНШІ-АҚЫНДАР

Жалпы қазақ әдебиетінде және қазақтың халықтық көркемөнерінде бұл бөлімде тексерілетін ақын өнерпаздардың алатын орны туралы. Бұлардың ақындық шығармалары қазақтың халық музыкасымен жалғас, қатар туып өскен ерекше поэзия түрі екендігі. Бұлардың көпшілігіндегі XIX ғасыр бойында болған тарихтық, коғамдық, шаруашылық, үй-іші тұрмыстық, азап махаббат еркінділікті көксейтін сарындар. Қазақ сахарасының табиғат байлығымен, пейзажымен, сауық өнерімен, спортымен байланысты шындық елестері. Көршілес орыс халқы, татар сияқты елдердің музыкасымен жалғастықты танытатын жайлары. Топтап тексерілетін әнші - ақындар: Біржан, Зілғара, Ақан сері, Нияз, Жаяу Мұса, Қанапия, Ғазиз, Мұстапа, Жарылғап берлі, Мұхит, Балуан Шолақ, Мәди, Естай, тағы басқалар.

ЖЕТІНШІ БӨЛІМ

ОРТА АЗИЯ ЕЛДЕРІНІҢ ЖАЗБА ӘДЕБИЕТІМЕН

БАЙЛАНЫСТЫ ШЫҒАРМАЛАР ТУҒЫЗҒАН

АҚЫНДАР

Өзбек, түрікпен, татар, әзірбайжан сияқты көршілес елдердің халық романдары, ескілікті дастандары жырлаған тақырыптарды қайталап, өзінше өңдеп жырлау дәстүрі. Сол аталған елдердің Низами, Науаи, Физули сияқты классик ақындары жырлаған "Жүсіп - Зылиха", "Ләйлі - Мәжнүн", "Ескендір", "Фархад - Шырын", "Корұғлы", "Рүстем - дастан" сияқты классик шығармалардың қазақша қайталамалары. Осы тақырыптарға қиссалар жазған ақындар: Ораз молда, Өндірбай, Мәулекей, Кәшәфидцин, Ақылбек Сабал, Шәді, Қыпшақбай сияқты ақындар шығармаларына топтаған сын - тексерулер.

СЕГІЗІНШІ БӨЛІМ

ҚАЗАҚТЫҢ ЖАҢА ӘДЕБИЕТІ

Қазақстанда тарихтық, әлеуметтік жаңа сананың оянып, өркендеуі. Бұл ұлы орыс халқының анық халықтық рухани қазынасының ендігі қазақ тарихына, қауымына үлкен жетекшілік жәрдемін қажет деп түсінген өскелең ойдан туған сана екендігі. XIX ғасырдың орта кезінде болған кертартпалық, жатырқаушылық ағымдармен алысу нәтижесінде туған тарихи прогресшіл озғын ой иелері. Орыс халқының кең гуманистік, бұқарашылдық, революцияшыл демократтық, әлеуметтік ұлы мұраларынан мол тәрбие, үлкен әсер алған көптеген жаңа қайраткерлердің шығуы. Бұлардың публицистикалық, педагогикалық, ақындық, азаматтық, жалпы мәдениеттік, эстетикалық көзқарастарында орыстың Пушкиннен басталған классикалық реалистік традицияларының айқын әсері барлығы. Бұл бөлімде зерттелетіндер: Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев және оның ақын шәкірттері.

Шоқан Уәлиханов (1837-1865). Шоқанның өмірі. Орыс демократтарының оған еткен әсері. Дінге көзқарасы. Ислам дінінің кер тартпалығын әшкерелеуі. Ғылым, өнерге үндеуі. Өзі үстем таптан шықса да қазақтың езілуші халқының ауыр халін көре білуі. Шоқан Уәлиханов қазақтың бірінші демократ интеллигенті және тұңғыш ғалым екендігі. Өмірдің әр алуан саласы, әр ғылым жөнінде қалдырып кеткен құнды еңбектерінің маңызы. Фольклор жинаудағы, зерттеудегі еңбегі. Қазақтың болашағы туралы көзқарасы.

Ыбырай Алтынсарин (1841—1889). Алтынсаринның өмірі. Жазушылық қызметі. Алтынсаринның әрі ақын, әрі жазушы, әрі педагог екендігі. Алтынсаринның орыс ориенталистерімен, орыстың үлкен педагог оқымысты адамдарымен байланысы, олардың Алтынсаринға әсері. Қазақ елін мәдениетті, өнерлі, білімді елдердің қатарына қосу жолында оқу-ағарту мәселелері жөнінде көпшілікке пайдалы, прогресшілдік пікірді қолдануы. Алтынсарин және орыстың классикалық әдебиеті. Бұл әдебиеттің Алтынсаринның кейбір шығармаларына тікелей әсері ("Жазғытұрым"). Алтынсаринның ағартушылық идеясының кейінгі ақындарға әсері. Алтынсаринның фольклорды жинау, байыту жөніндегі еңбегі. Алтынсаринның қазақ әдебиеті тарихында қара сөз (новелла) жазуда бірінші орын алатындығы және балалар әдебиетінің негізін салушы екендігі.

Абай Құнанбаев (1845—1904). Абайдың өмірі. Ақынның заманы. Әлеуметтік ортасы. Абай өмірінің жастарға үлгі жағы. Абайдың қазақ жазба әдебиет тарихындағы маңызы, орны. Жасырақ кезінде Абайға араб, фарсы, шағатай әдебиетінің еткен әсері. Ол әсерден ақынның бас тарта бастауы және орыс әдебиетіне бой ұру Абайдың алғашқы творчестволық жолындағы зор адам екендігі. Орыс әдебиеті және орыстың сол кездегі алдыңғы қатардағы демократтық интеллегенттермен байланысуы ақын шығармаларының кең арнаға шығуына негізгі себептің бірі болғандығы. Орыстың ұлы классиктерін терең ұғынып, кең түрде тексеру, үлгі ету, ақынның өз шығармаларын мазмұн, тұр, стиль, тіл жақтарынан байытып, өсіруі өмірге сыншылдық көзқарасын айқындауда үлкен себеп болғандығы. Өмірге, заманға, қазақ халқының өткен кезіне сын көзімен қарап, терең ұғынуы. Өз халқының әлеуметтік өміріндегі қайшылықтарды көре біліп, сынауы. Әйтсе де одан шығудың жолын көрсете алмауы. Көркемөнер, әдебиет мәселелерін терең ұғынып, құнды - құнды пікірлер айтуы. Әсіресе олардың коғамдық мәніне зор көңіл бөлуі. Абайдың орыс әдебиетін аударудағы тарихи орны. Аудармаларының түрі. Абай шығармаларында өз заманындағы әлеуметтік мәні бар барлық мәселелердің қамтылатындығы. Оқуға, өнер-білімге үндеуі. Адамгершілік мәселесі шығармаларындағы негізгі тақырыптың бірі саналатындығы. Оны бұзатын іс-әрекетке қарсы күресі. Әлеуметтік теңсіздік, ғұрып, салт, әйелдің бас бостандығы, ел билеу, таптық теңсіздік, т. б. Абайдың шығармаларынан кең орын алумен қатар, ол мәселелер жөнінде ақынның өз көзқарасы айқын көрінетіні және бұл көзқарастарында халықтық элементтің басымдығы. Абай шығармаларында сүйіспендік, достық, махаббат мәселелеріне айрықша көңіл бөлетіні және оның адамды сүю нысанасынан қараланып суреттелетіні. Абайдың дін және философиялық көзқарастары.

Абайдың шәкірттері. Қазақтың басқа ақындарымен салыстырғанда Абайдың үлгісін алған шәкірттері болуы — Абайдың әдебиеттік мектебін жасауы. Абай шәкірттерінің өз ұстазына әр алуан жақтарынан еліктеуі. Бірі тақырып жағынан, екіншісі сюжет, мазмұн жағынан, үшіншісі тіл, стиль жағынан, т. б.

Абай шәкірттерінің ішінде әсіресе Ақылбай, Мағауия және Көкбай ақындардың ерекше орын алатындығы. Ақылбай мен Мағауияның өз ұстазында кездесетін және өздеріне дейінгі қазақ әдебиетінде ұшыраспайтын романтизм стилін дамыту, ілгерілетуде елеулі еңбектері.

Көкбай Жанатайұлы (1861—1927). Өмірі жөнінде мәлімет. Көкбайдың Абайға еліктеуінде Мағауия, Ақылбайлардан өзгешелігі. Абайдың тапсыруымен жазылған "Абылай, Кенесары" поэмасы. Поэмадағы халық аңызы да, тарихи шындық оқиғаның элементтері де байқалатындығы. Абылай образы, оның мәні. Поэмада Наурызбайдың іс - әрекетін бейнелейтін оқиғалар. Кейбір әлеуметтік тартыстарды сыншылдықпен суреттеумен қатар байқалатын сыңаржақтары. Историография.

МАЗМҰНЫ

БІРІНШІ БӨЛІМ 2

ЕКІНШІ БӨЛІМ 3

ҮШІНШІ БӨЛІМ 3

ТӨРТІНШІ БӨЛІМ 4

БЕСІНШІ БӨЛІМ 5

АЛТЫНШЫ БӨЛІМ 5

ЖЕТІНШІ БӨЛІМ 6

СЕГІЗІНШІ БӨЛІМ 6

Мұхтар Әуезов

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға