Вэньяннің басқа тілдерден айырмашылығы

Иероглифтер саны түбір сөздердің санын көбейту нәтижесінде иероглифтер формасының нұсқалары көбейді, оның ішінде сызықтар мен басқа графикалық нұсқаларын айтпағанда, иероглифтің саны бойынша ең үлкен сөздікке 50 мыңға жуық иероглиф бар. Телеграфты код анықтағышта әр иероглифте 4 арабша цифр үйлесімі (0000- ден -9999-ға дейін) бар, әрине 10мың иероглифпен шектеледі, бірақ оған кеңінен қолданылатын иероглифтер енгізілген кейбір жеке емес жалқы есімдер атауынан басқа көптеген жалқы есімдер атауы  қарапайым иероглифтен құралған. Қазіргі газеттерде 6-7 мың иероглиф қолданылады.

Ауызекі тілінде әдебиеттің қозғалысына тілді қолдану мақсаты қойылған, бұл тілді күнделікті өмірде қолданады және оны Вэньяннің орнына байхуа деп атайды. Әуел баста Вэньянді Ху Ши 1917 жылғы қозғалыста байхуаны қолдануды ұсынбағанға дейін мәтіндерді жазуда қолданылған жалғыз тіл ретінде қабылданған. Тан әулетінің дәуірінде буддалық өсиеттер (618-907) және кейбір Сун әулетінің (960-1269) кезеңінде философиялық мәтіндерді есепке алмағанда, барлық жазулар ауызекі тілінде жергілікті халықтың әйгілі әңгімелерімен шектелді. Енді байхуа тілінде кітаптар мен кезеңдік басылымдар жарық көріп, Вэньянді ығыстырып тастауда.

Үшінші процесс- жазу реформасы. Жазудың қытайша жүйесі б.э.д. ІІ ғасырдан радикалды құрылымдық өзгерістерге ұшырамады. Бәрі бір негізді болған сөздер Вэньянь жазуы үшін  қолайлы иероглифтерде болды. Байхуаның таралуы мен сөздердің фонетикалық өзгерістерінен көптеген екі фонетикалық ерекшеліктер жоғалды және бұл Вэньянь тілінде ешқашан қытай диалектісін қолданушылар сөйлемейді. Алайда байхуа тілінде иероглифтерде молшылық пайда болды. Мысалы, zhong «адал, өте берік» иероглифі zhong және xin «жүрек сөзінен құрылған, графикалық тұрғыдан дұрыс, бірақ, мұндай сөз естігенде түсіну біркелкі емес, сондықтан байхуада «адал» сөзі zhong  xin (жүрегімен адал) болады, оны естігенде түсінікті.

Осылайша байхуаны көптеп қолдану жазбада қосымша себеп тудырады-иероглифтерді оқу қиындығынан бөлек, жазбаны фонетикалық жүйесін жасау. 1910 жылдан осы күнге дейін сауаттылық үшін түрлі науқандық күрестер жүргізілуде, әдетте путунхуаны оқыту мен бірыңғайлы стандартты айтылу оқуға үйрету бар. Осы мақсатта иероглифті оқуды, жазуды 37 ұлттық фонетикалық белгілер жүйесін қолданды, ол қытай иероглифтері ерекшеліктері негізінде жасалған. Осы күнге дейін қытайда ешбір үкімет басындағылар тұсында ешбір ресми акция иероглиф орнына фонетикалық жүйені шұғыл түрде қабылдауды мақсат етіп қоймады, сонда да жеке адамдар мен билік басындағылар реформаға дайындық қадамдарын жасады. Дәл осы уақытта иероглифтердің жазылуын бекіту шаралары қабылданып жатты, олар графикалық құрылымын реттеуге үнемі мүмкіндік берді.

1960 және 1970 жылдары көп негізді сөздер оқыту тенденциясы шет елдік терминдердің енуімен Вэньянь көптеген саяси ұрандардың пайда болуына негізгі бұлақ көзі болып жұмыс істей берді. Иероглифтердің жазылуын нығайту біраз қиындықтармен жүзеге асты. Оның орнына путунхуа сәтті қолданыла бастады, дегенмен еш қашан өз алдына күнделікті ауызекі тілде жергілікті диалектілерді ауыстыру мақсатын жүзеге асырмады. (Адамдар путунхуада сөйлегенде, жергілікті халықтың сөздерді түрлі айтылуы байқалады. Путунхуа мемлекеттік тілге айналғаннан кейінгі процестерге түрлі мемлекет басшыларының тілге әсерін тигізгеннен кейін, бұл тіл Пекин диалектілірімен тығыз байланысты жоғалтады.) 

Пиньинь жүйесіндегі жоғарғы назар ҚХР-да 1979 жылғы оны шетелде жойылуына арналған публикацияларда қолдану шешімі қызықтырды. Ұзақ мерзімді ҚХР-ның перспективасында иероглифті пиньинмен ауыстыру мақсаты қойылған, ол жалпы қабылданған қытай жазуының жүйесі болуы тиіс. 

 

Конфуций уақыты кезінде Вэньянь қалыптасқан еді. Бәріне тіл қолайлы еді. Қысқа, тыныс белгілері жоқ, қарапайым болғаны соншалық қазірде қытайлықтар Вэньяннің кейбір бөліктері бойынша бастарын қатыруда, бірақ өкінішке орай бұл тіл ауызекі қарым-қатынасқа жақсы сәйкес келмейді. Қытайлықтардың өзі Вэньянь тілінде сөйлемеді, тек таныс ортақ классикалық мәтіндерін қолданды. Қарым-қатынас жасауда бір негізділік кедергі болды. Бұл мағынада орта ғасырларда еуропалықтарға оңай болды. Олар тек латынша жазып қоймай, сонымен бірге кездесулерде ғалымдардың сөздерімен алмасты. Латынша бір сөзбен алмасып бірден оқыған адам екенін түсінуге болатын. Вэньянда фразалармен алмасу мүмкін еді, тек ғалымдар тілінде емес. Сонда қытайлықтардың екі тілі болғаны-бірі ауызша сөйлеуге арналған, ал Вэньянь- жазуға өлеңдер шығаруға классикалық канондарды айтуға арналды. Чжоу уақытында ауызекі және жазба тілді бөліп қарастырып, салты және ұлттық тілді, қарым-қатынас тілін император немесе жергілікті халықтық тілі деп есептеу салты болды.

Әрі қарай дамуы нақты анықтамаларға сүйенбейді. І император Цинь Шихуанди Астананы Чаньсенде орналастырады. Сондақтан да Лю Бан Шығыс ханды құрып, Цзинь әулетінен болса да Астананы Чаньсенде қалдырады. Немесе ол елді басқаруда чжоулық принциптерге сүйенбеу өз құқықтарына арқа сүйеді, немесе ол Цинь династиясы кезінде көптеген шенеуніктер Цинь диалектісінде сөйлеуді үйренгенін қолданғысы келді. Қысқаша бір мамандандырылған диалек екіншісін ауыстырды. Дегенмен 200 жылдан соң, Батыс хан династиясы Лоянда орналасты. Кейін 200 жылдан соң тағы бүлік болып, Суй династиясының қосылуы болды. Жаңа Астананы Цзинь әулетінің аймағында Чуньцю кезеңінде құрады. Кейін қайтадан Тан династиясы  Астананы Чаньан етіп алады. Шынында Суй династиясына орындамайды және бәрі ортақ жаңа қытай тіліне бағынуына тура келеді. Чжурчжендер Қытайға басып кіреді, оңтүстік Сун жаңа Астананы Янцзыда құрады. Халық Хубей тілінде сөйлеуге үйренгенде Шыңғыс хан басып кіреді. Ол бірінші болып ауданның жақсылықтарын бағалап елге қазіргі путунхуаны енгізіп, астананы  Ханбалық қаласы етіп алады. Жоғары лауазымды адамдар тағыда қайталап тілді үйрене бастайды және бұл жерде тағыда жұмбақ. 1368 жылы қытай монғолдарға қарсы көтеріледі, ал астананы Минь императоры Ханбалықтың орнына Пекинді 1405 жылы қояды. Кейінгі 37 жылда не болғанын ешкім білмейді. Көптеген шенеуліктер мен ірі саудагерлер қиыншылықтармен қайта меңгерді. Тілді жақсы белгілі болғаны қытай поэзиясы –жер бетіндегі ең ескілерінің бірі. Б.э.д. екінші мыңжылдықта пайда болып, ХХ ғасырдың басына дейін жетті. Әрине мұндай поэзия меңгеруге оңай түсінуге қарапайым болуы мүмкін емес. Ол дайындалған оқушыны, оқырманда талап етеді және мұндай оқырман 3 мыңжылдық бойында қытай поэзиясында болды. Классикалық білім алу салты мәдениетпен таныстырды, бастысы мәтіндерді жатқа білу керек еді. Сонымен қатар өлең шумақтарын жазу елде шенеулік лауазымын алуды мемлекеттік сынақ бағдарламасына енді. Осылайша орта ғасырда қытай ақын оқырманға назар аударып, өлең шумақтарында ғана емес, ымдау, қанатты сөздерінде поэзияға толы туындыларында жазды. ХХ ғасырдың басында классикалық білімнің жойылуымен мұндай оқырмандар қытайда да болмады. Қытай поэзиясын түсіну мәдени салтқа жататын адамға түсіну қиын. 

Ең алдымен ескі тіл туралы, орта ғасырлық поэзия дамыған. Бұл тіл- Вэньянь (мәдениет сөзі). Ал Шығыс үшін өзіндік латын жоғары мәдениет тілі болып қала беріп, ұлттық тілдермен бірге мыңдаған жылдар бойына Қытай мен Жапонияда көрінді, Вэтнамда қолданылған. 

Бұл тілде ереже бойынша сөз бір буынға тең және бір иероглифпен жазылып, принципиальді аморфтылық пен ерекшеленеді, жұрнақтары қосымшалары болмай, сөйлемде кез-келген жерде, кез-келген комбинацияда көп немесе аз грамматикалық нақты қасиеттерін контекстке байланысты алып, арнала береді, егерде прозалық тілде синтаксис тұрақты болып көбіне тәртіп бойынша бастауыш-баяндауыш қарапайым болса, онда өлеңде бастауыш өлең шумағын бастау мүмкін. Соңынан мұндай грамматикалық еркіндікте жеке қатар және шумақ бүгінгі күнге дейін түрлі, қарама-қарсы интерпретация пәні болып табылады, олардың көбі талқылаған адам арқасында тілді игерушілер, шетелдіктер мен аудармашыларға көне қытай поэзиясын оқуға көмек береді. 

Қытай тілі - қытай – тибет тілдер тобына жатады. Оның негізгі 7 диалект топтары бар. Қытай тілінде сөйлейтіндердің 70% олардың саны 1млрд. адам, диалектің солтүстік тобына жатады. Қытай тілінде қазіргі кезде фонетикалық норма болып Пекинше дыбысталу табылады. 

Б.э.дейін 1мыңжылдық басында болған тіл б.э.д. 4ғасырға дейін әдеби көне қытай тілі - Вэньянь қалыптасты. Вэньянь ауызша қарым-қатынас жасаған тілмен екіге бөлінеді және жаңа жазба байхуа тілі қалыптасады (қарапайым тіл). Вэньянь әдеби тілі ретінде ХХ ғасырға дейін қолданылды. Солтүстік мағлұматтар негізінде байхуа 10-13 ғасырларда толығымен қалыптасып, кейін путунхуа тілі (жалпы түсінікті тіл) құрылады, 20 ғасырда мемлекеттік қытай тілі ретінде қабылданады. 

Көне замандары иероглифтерді стильді түрде жазған бамбук немесе металдан жасап барлық формасы мен қалыңдығы бойынша жазуға мүмкіндік болды. Солтүстік бойынша Цинь династиясының әскер басшысы Мэн Тян жазуға қылқалам ойлап тапқан. Бұл б.э.д. І ғасырдың басында қытайлықтар қылқаламдарын тушқа батырып жазуды және иероглифтер қазіргі кездегі жазуға ұқсады. Олар жазылғанды жіңішкеріп, тік немесе сәл дөңгеленіп жазылды.

Қытай сөздіктерінде иероглифтер саны 70 мыңға жетеді. Алайда оған енгізілген иероглифтердің көп бөлігі қазір қолданыстан емес немесе өзіндік түрлі оқылым формасы бар. Бұл сөздіктерге сонымен бірге көне заманда ойлап табылған бірақ кеңінен таралмаған иероглифтер де енеді. «Соғысушы елдер» кезеңінде жасалған классикалық сөздік құрамына 2500 иероглифтен артық сөз енбеген, ал қазіргі қытай кезеңінде оқу үшін 3мың иероглифті білу жеткілікті. Иероглифтің сандық шегі контекстке байланысты әр иероглифті түрлі әдістер арқылы түсінуге, оған берілген кең семантикалық шеңбер арқылы оқуға мүмкіндік береді.