Абай мұрасы жайында

Абай мұрасы жайында

Абайды тану - жалпы қазақ әдебиетін тану тәрізді әлі жас ғылым. Оның жетіскен шама-шарқымен қатар, әлі олқылығы, кемшілігі де көп. Бірақ бұл үрдіс өсіп келе жатқан және қазақ әдебиетінің өзге тарауларын тануымыздан көрі өнімдірек өскелеңдеп келе жатқан ғылым тарауы екенін де жұртшылық біледі. Бізде Абайды тану жұмысына тек әдебиетші ғана атсалысып отырған жоқ, тарихшылар, тілшілер, көркемөнер зерттеушілері, педагогтар, тағы да осыларға жалғас әр саланың мамандары тарапынан үлестер қосып келеді.

Басы әдебиеттік зерттеулерден бастап, жаңағы айтылған әр салада Абайды зерттеушілердің бәрін алсақ, барлық тобымыз да, алғашқы кезеңдермен салыстырғанда, өсе түскен, жұртшылық тани түскен табыстарымыз жоқ емес. Сонымен қатар алғашқы зерттеу кезеңдерінде сол аталған топтың ішінде әрқайсымыз да әр дәрежеде және әр алуан қателіктер болғаны да рас. Бірақ қателесе жүріп - іздендік, іздене жүріп - өстік. Абайды тану ғылымы да соған орай әуелгі шалағай, қателігі мол сатыдан басталып, бері басқан сайын біртіндеп өсе түсті. Сөйтіп, зерттеушілік ойлар өсумен қатар, Абайды тану ғылымы да аздап кеңейіп келеді дейміз.

Бірақ шын мол сапалы еңбек нәтижелерін беру жолында әлде де алдарымызда тұрған қарыз - міндеттер көп. Сондықтан жоғарыда Абайды танудың олқылығы көп дегенді әдейі алға салып айтып отырмыз.

Сондай ретте ойлауды керек ететін жайдың бірі - Абайдың мұрасы турасында. Бұл жөнде зерттеу, сынау, ойлау керек болатын жайлар; аз емес. Қай шығарма Абайдың қай кезеңіне тиісті, қайсысы Абайға қонымды емес, оған сыйымсыз деген жайлардан да күдік айтуға болады.

Бұл жөнде жолдас Сталиннің: "Ешбір ғылымның пікірлер тартысынсыз, еркін сынсыз өсе алмайтыны, дами алмайтыны көпке мәлім" деген тіл жөніндегі данышпан басшылық ойларын қапысыз қағида етеміз.

Пікір таластыруға, күдіктенуге, сөйтіп жүріп анық объективтік негізде келісуге де болады, көніспеуге де болады. Сонда, әсіресе таласқа салған шығарманың өзі беретін нақтылы, дәл дерегіне қарайық. Сөзіміз документке, шын ғылымдық зерттеуге негізделсін. Тіпті болмаса, документ болмаған, амалсыздық жағдайда, тым құрыса көңілге анық қонымды дәлел, өнімді ойға сүйенсін. Құрғақ күдік ғылымды өсірмейді. Ол дәнсіз гүлдей өмірі жоқ, өзінен әрі қарай өрбітер нәсілі жоқ, тұл сөз болады.

Екі сала мәселе бар: біреуі - Абайдың өзінің мұрасы (даулы, таласты мәселелермен қоса) жайында; екіншісі - сол Абай мұрасы туралы істелген еңбектер жайында. Абайдың өз мұрасы тұтас алғанда, бұрынғы мен бүгінгі пікір айтушылардың бәрінің тегіс келісетін басы ашық бір мәселесі бар. Ол: Абайдың қазақ мәдениеті мен әдебиетіндегі, тарихындағы үлкен орнын қадірлеп, бағалауда. Өз мұрасы турасында, Абай жайында жолдас Сталиннің Пушкин туралы айтқан ғылымдық қорытынды пікірлерін қолданамыз. Абай да, Пушкин сияқты, өз еңбектерінде танытқан қазақ тілінің структурасы, грамматикалық құрылысы және негізгі сөздік қор (фонд) жөнінде бізге қазақтың бүгінгі сөйлеп жүрген әдебиеттік тілінің қалпынан көп айырмасы жоқ із қалдырады. Яғни жеке сөздігінен бұл күнде айтылмай қалып қойған, ескірген мысалдар болса да, Абай халықтың тілін өз тұсындағы үстем тап санашылдары қолданған, діншіл кертартпа топтар жаргонға айналдырып бара жатқан тілден тазартуға тырысады.

Горькийдің Пушкин турасында айтқандай, қазақтың халық тілі әдебиет тілін қалай жасау керек екендігін, халықтық қорды қалай пайдалану дұрыс болатынын көрсетті. Пушкиннен соңғы орыстың тілі - әдебиеттенген халықтың тілі болғандай, Абайдан соңғы қазақтың тілі де - әдебиеттенген халықтың тілі бола бастады. Бірақ бұған қарап біз Абайды толы мағынасында Пушкинмен тең, сонымен бастас орында тұр деп айта алмаймыз. Пушкин әдебиеттің бар жанрында жазды. Абай аз жазды және азғана "қара сөзін" айтпасақ, негізінде әдебиеттік бір ғана жанрда жазды. Оның үстіне, Абай тұсындағы қазақ қауымы Пушкин тұсындағы орыс қауымының мәдениетінен төмен күйде еді. Қазақ ортасына жазу-сызу өнері де жаңа ғана кіріп келе жатқан шақ болатын. Сондықтан Абайдың біздің мәдениет тарихымызға көп еңбек сіңіргенін тани отыра, оны Пушкинмен шендес, теңдес деп ешкім таласпайды.

Енді Абайдан қалған мұраның даулы - даусыз, күдікті - күдіксіз жайларына оралайық. Жақында, "Лениншіл жас газеттің 7-санында филология ғылымының кандидаты жолдас С.Нұрышевтің "Абай ақындығының алғашқы кезеңі туралы" деген мақаласы басылды.

Бұл мақаланың Абайды тану мәселесіне атсалысқан кейбір дұрыс талабы жоқ емес. Абай мұралары туралы ойлану керек, кей жайлардан күдіктеніп іздене түсу керек, сол зерттеулер нәтижесінде бүгінгі Абай мұрасы деп жүргеннің кейбіреулері оныкі болмай шығуға мүмкін. Өзі күдікті болмаса да, туған кезеңдері, жылдары жайында күдіктенетін қисын бар деген пікір негізінде, Абайды танушылардың ойланатын мәселелері. Әсіресе жаңағы соңғы жайы мүлде орынды.

Бірақ, осымен қатар, сол мақаланың жазылуына себеп болған нақтылы түйінді, өзінше деректі деген мазмұнына келсек, ж. Нұрышевтің мақаласы Абайды тану ғылымына табыс болып қосылатын еңбек емес, көбінше дәлелсіз, дәрменсіз және көп қателіктерге толы, шалағай шабуыл көрінеді. Жоғарыда айтқандай, құрғақ күдік, жеміссіз тұл сөз боп шыққан.

Жолдас Нұрышевтің мақаласының негізгі ойлары не?

Ол - Абайдың мұрасынан алғашқы кезең дегенді жоқ ету керек дейді. Абай шығармаларын 1882 жылғы өлеңдерден, мысалы: "қан сонарда" өлеңінен бастап қана тану керек дейді. Бұлай болғанда, Абайды 37 жасынан ғана, бір-ақ күнде ақындықты, пайғамбарлық дарығандай, ағыл-тегіл бір-ақ бастады деуіміз керек.

Жолдас Нұрышов өз аузымен: "Абай алғашқы кезде ақындықты ойлаған жоқ" дейді. Екінші - "Абайдың жас шағында жазғаны" дегенді күдікке алғанда, үш түрлі дәлел айтады. Әуел бұлар 1909 жылда басылған жинақта жоқ. Екінші - "Мүрсейіттің қолжазбасында жоқ және "Абайдың архивінен табылған өлеңдер емес"- дейді. Мұның үстіне, ол Әлендердің бәрін "кәриялардан алынған" деп, "кәрия" дегенді дәркүмән дерек етіп бағалайды. Абай шәкірттерінен, Абайды жасынан жақсы жаттаған көпшілік халық өкілдерінен алынған, анық Абайға тиісті, Абайдан басқа ақын айтып көрмеген 1933 жылда қосылған шығармалардың бәрін де даулы дегісі келеді. "Кәрия" дегеннің өзін шеттігіне іліндіріп, оны түгелімен зиянды бағыттағы айтушы етіп те көрсеткісі келеді. Сөйтіп, Абайдан қалған архивтің, қолжазбаның жоқ екендігіне көңіл бөлместен, кейін жиналып қосылған, көпшілік аузынан жазылып қосылған Абай шығармаларының бәрін күдікті етіп қояды.

"Сондықтан бұлардың бәрін де біреудің есімде қалып еді дегеніне сүйеніп, жинаққа кіргізілгендігінде сөз жоқ" - дейді.

Мақаланың бұдан соңғы ең үлкен түйінді пікірі - шығыс жайында. Шығыс әсерінің Абайдың жас кезінде еліктеу түрінде болғанын айту, ж. Нұрышевтің ойынша, қылмыстың үлкені боп көрінеді. Шығыс дегенді жіктеместен, талдамастан, түгелімен оқушыға құбыжық етіп, үркіте көрсетеді. "Алғашқы кезде еліктеді дегеннің өзі де бекер. Абайға жапқан жала" дейді. Шығыста шығыс бар, советтік елдер шығысы бар екені, оның Низами, Науаи, Фирдоуси, Хафиз сияқты классиктері бүгінгі күнде біздің барлық советтік туысқан елдеріміздің ең ескі, қадірлі қарт классиктері саналып отырғанын ескермейді. Мақалада болымсыз бұлдыр, бірлі-жарым сөз болмаса, бұрынғы шығыстың өзін жіктеп қарау да ж. Нұрышовта мүлде жоқ. Әр мәдениетте екі мәдениет барын айтқан Ленин ойын бұл жолдас бұ тұста елемеген, ұмытқан.

Абай оқыған медреседе, панисләмистік, пантуркистік кертартпалық санаға толы кітапшыл молда сүрей ақындар ортасында Науаи, Физули, Фирдоусилер мүлде естілмейтін. Олардың орнына сопылық, мистикалық қараңғы схоластикалық сана - сарынды танытқан Қожа Ахмет Иассауи, Сүлеймен Бақырғани, Сопы Алаяр тобы ғана жүретін.

Бұл топтарды айыра түсіндіру орнына, ж. Нұрышов түгел шығыс дегенді бір-ақ топтан алады да, Абайдың 1933 жылдан бері қарай қосылған шығармаларына түгел күдік айтады. Бірақ шығыс жөнінде айтқан сөзіне қарасақ, ғылым атынан сөйлеп отырған ж. Нұрышов қарға адым жердей, кішкене ғана мақаласының бойында өзіне-өзі қайшы келіп, екі түрлі сөз сөйледі. Өз сөзіне өзі оралып жығылады. Жаңа келтірген сөзінде "еліктеді дегеннің өзі бекер, Абайға жапқан жала" деп алып, мақаласының екінші бөлімінде өз аузынан сол "жаланы" өзі қоса құптап отырғанын аңдамайды. "Абайдағы шығыс әсері дерлік бейнелер еріксіз жұққан азды-кемді қайшылық қана" - деп алады да, содан ары және де "Абайдағы шығыс әсері дерлік азды-кемді қайшылықты бұлармен дәлелдемеу керек және сондай жағдайда жүргенде, Абайда ондай болмашы белгілердің қалғандығына таңданбау керек. Жұртшылықтың көңілін оған аударып, кері сілтемеу керек" дейді. Осы өз сөзіне Қарағанда, ол жайды зерттемеу керек дегені болмаса, Абайды шығыспен өзі де байланыстырып отырған жоқ па? Қайшылық деп айтса да, алғашқы "жала жапты" деп айыптағандарының тобына өзі де барып, еніп кетіп отырған жоқ па? Мүлде шығыс жоқ десе, ол бір пікір болар еді. Оны айта алмайды да және шығыстың бәрін тұтас ұнамсыз бір-ақ бояумен баттита қиянаттап алады да, Абайды өзі де апарып сол "зиянды", "жаман" деген шығыспен тұтасынан қабыстырып қояды.

Жолдас Нұрышевтің бұдан соңғы өзінше елеулі пікірі: "Ұлы адам мұрасын ұсақ-түйекпен өлшемеу керек. "Шәріпке" деген орынсыз өлеңді айтқызу тіпті қиянат", - дейді. Және шығыс елдерінің, бізше, Науаи сияқты ақындарына еліктеп жазған үш өлеңін мінегенде "мағынасыз кертартпа өлеңдер" дейді. "Бірақ мұндай нашар мағынасыз өлеңдерді, шығыстың кертартпа дәстүрімен жазылған өлеңдерді зерттеп білмей тұрып, Абайға таңа салуға болмайды",- дейді.

Біз кейін ол өлеңдерге тоқтағанда, сол шығармалар тіл жағынан аламыш болғанымен, нашар да емес, мағынасыз да емес және әсіресе шығыстың кертартпа дәстүрімен жазылған өлеңдер емес екенін дәлелдейміз. Оны біз "зерттей білмегендіктен" басқанымыз жоқ, мүмкін зерттеп отырып басқан болармыз да, Нұрышов жолдас өзі сол өлеңдерді ойлап, андап қарамай, зерттеу былай тұрсын, тіпті мүлде ұғынбастан - ақ, жалпы күдік атымен жалаға ұшыратып отырған болар. Нұрышов жолдастың өзінше нақтылап, Абайдың жас шағындағы өлеңдерге қарсы айтқан тағы бір пікірі бар. Мақаласындағы дәл дерекке сүйеніп айтылған жері осы ғана дейік.

Онда не дейді?

Абай өмірінің жиырма жеті жылының бойына сегіз - ақ өлең табылған, оның барлық жиыны сексен алты - ақ жол дейді. Бірақ Абай томының алғашқы беттерін ғана аударып, жас кездің жылы аталған сегіз - ақ өлеңін алып, сөйлеу жеткіліксіз. Оқушының қайсысына болсын ешбір күмәнсіз, Абайдың 37 жасқа шейін емес, 20-25 жасар арасында жазғанына ешбір күдік қалдырмайтын тағы бірнеше тамаша өлеңдері, сол ж. Нұрышов басын қарап, аяғын аңдамаған томның "Жылы белгісіз" деген өлеңдер тобында тұр. Олар: "Сап-сап, көңілім" - 59 жол, "Жарқ етпес қара көңілім" - 8 жол және "Тайға міндік" - 45 жол, жиыны жас кездің (яғни 37 жастан бұрын жазылған) 112 жол қосымша өлеңі және бар.

Бұл өлеңдер жас Абайда ақындық үлкен өнер барын танытады. Олардың болашақ реалист Абайдың және өзіне де, ортасында үлкен сыншы, ойшыл болатын Абайдың белгісін айқын көрсетіп тұрған өлеңдер екеніне кім таласар екен?

Енді ж. Нұрышевтің мақаласындағы пікірлерін барлық өзінше түйінді, нақтылы деген жақтарынан шолып алып, солардағы дәлелсіз, орынсыз теріс долбарға кезегімен жауап айтайық.

Өзге емес, ең әуелі, Абайды шын сүйетін, оның жайындағы дәл деректерге, дәлелдерге шын ықылас бөлетін қадірлі жұртшылығым үшін төмендегі біраз фактілерді айтып өтейік. 1909 жылғы баспада барлығы 5399 жол өлең бар еді. Оның 1090 жолы аударма болатын. Жіктегенде: 362 жолы Пушкиннен, 398 жолы Лермонтовтан (Гете, Байроннан аударған бірер өлеңін Лермонтов арқылы аударылғандықтан осы санға қосып отырмыз), Крыловтан 180 жол және Бониннен 16 жол.

Осы аудармаларды есептемегенде, Абайдың өз жанынан жазған өлеңдерінен 1909 жылғы баспада шыққаны -4309 жол болады. Ал Мүрсейітте бар дегенге келсек, оның қолжазбасы біреу емес, әлденешеу болған. Соның ішіндегі қолға түскен ең молығарына, көлемдісіне қарағанда, баспаға кірмей қалған 17 өлең бар еді. Оның жиыны - 626 жол болатын, 45 қара сөз бар еді. Бір тарихтық мақала бар-ды. Осыларға қоса 1933 жыл, 1939 жыл, 1945 жыл баспаларында және45 өлең қосылды. Олардың ішінде жалғыз ауыз қысқа экспромат, қалжың-әзіл, ұсақ мысқыл өлеңдермен қатар, Пушкин, Лермонтовтан қалып қойған аудармалар да бар. Оның үстіне, даусыз, дәркүмәнсіз анық Абайдікі дерлік сан әсем өлеңдер бар. Бұлардың жол саны - жиыны 1086 жол. Сол өлеңнің бірі - "Әзім" поэмасы. Лермонтовтан аударған "Вадим" поэмасының өзі де Мүрсейіттің кей жазбасында бар, кейінде жоқ болатын.

Сүйтіп, 1933, 1939, 1945 жылдар баспасын жинау - тізу арқылы Мүрсейітте басылмағанды қосқанда, қара сөздерден басқа, 1708 жол өлең қосыппыз. Сонымен, Абайдың толық жинағын, өзінен қалған архив болмаған күйде, өз қолымен отырып көшірткен нұсқа да болмаған күйде біртіндеп, жылдар бойы жиып жүріп, анық толық жинақ дәрежесіне жеткізуге тырысқан еңбектер болыпты. Нәтижеде бүгінгі Абай жинағы 5399 жол емес, 7133 жол болыпты. Қара сөздер өзіне басқа.

Бұл еңбектің барлығын күдікшіл ж. Нұрышов есептемейді, елемейді. Оның сенімсіз ойына илансақ, Абайдың жас шағындағы өлеңі ғана емес, Мүрсейітте болмағандықтан, 1909 жыл баспасында болмағандықтан және "кәрия аузынан алғандықтан", барлық жаңағы 1086 жолға түгел күдіктену керек. "Кәрия" дегенді де жоғарыдағы "шығыс" дегендей екінші құбыжық, құқай етіп танытқысы келеді.

Рас, кәрияның кәриясы бар екені даусыз. Кертартпа сананың, үстем таптың халыққа қас, қарсы үгітін сақтаған кәрия бар. Сонымен бірге, жазуы болмаған елдің, әсіресе арғы-бергі тарихынан қалған қазыналарын ауызша сақтаған, жадына тұтып, жолдас Калинин айтқандай, "халықтың алтынындай" қойнына тығып, ауыр өткел замандардың бәрінен алып өтіп, мәдениетті заманға, біздің заманға жеткізіп отырған талай асыл сақтаушылар және бар. "Кәрияның есімде қалып еді дегеніне сене бермеу керек" деген ойды біздей, XIX ғасыр ортасына шейін жазушы, ақыны шықпаған және одан кейін де жазып айтқан ақындардың қолжазбасы, архиві, документі қалмаған елдердің өткен қазынасын өлшеуге "ғылымдық нұсқа" деп алсақ, онда Абай ғана емес, барлық XVIII-XIX ғасыр әдебиетімізден не қалар еді? Онда Бұхардың мұрасы, Махамбеттің мұрасы, тағы сол қатарлы бар ақындарымыздың мұралары шалағай ойдың жауапсыз жеңілдігі, келеңсіз күдігі астында бордай тозбас па еді?

Бұның түбінен халықтың көп ғасырлық халықтық тарихына, ой қазынасына, өткен замандардағы заман елесін өз әлінше әр алуан қалыптаған еңбектерге, сол еңбектерді мұра ғып қалдырған қайраткерлерге сенбеушілік туып отырған жоқ па? Оның түбі кешегі совет әдебиетіндегі әр алуан буржуазиялық бағытта болған кейбір орыс әдебиетін зерттеушілердің зиянды сенімсіздігіне, нигилистік көзқарасына тұп тура барып соқпай ма? Өз алдына болған еңбектердің мінін айтумен қатар, табыстары барын елемеуге бола ма? Елемейін десе де, біздің советтік ғылымдағы партиялық бағыт сенің ырқыңа көне ме?

Дәл осы тұста жолдас Сталиннің Марр мен оның шәкірттері туралы "Маррдан бұрын ешбір тіл тану ғылымы болмаған" дегенін Нұрышов жолдасқа мықтап ұстау керек. Нұрышов жолдас азға күдіктенемін деп көпті күйретіп отырғанын аңғара ма екен?

Тағы да өзге емес, жұртшылығымыз үшін бірнеше тарихтық дәл деректер, мәліметтер айтайық. Мүрсейіттің өзі, жас жағынан алғанда, Абайдан 10-15 жас кіші адам болған. Өмірі Абайдың өз қасында өткен емес, Абай ағайындарының бірнеше ауылдарында кезектеп бала оқытып жүрген. Ал Абай жинағы тек 1896 жылы ғана қағазға топталып жиналатын болған. Ол істі істеген Мүрсейіт емес, Мағауия, Ақылбай, Кәкітай, Көкбайлар. Бұлар алғашқы істі Абайдың өзінің тапсыруымен сол 1896 жылы бастайды. Сонда 1896 жылға дейінгі Абай өлеңдері қайда кеткен? Ондағы Абайдың қарындашпен жеке қағазға жазған өлендері Абай маңындағы жас ақын, өнерпаз хат таныған ақын - шәкірттердің,жастардың қолды - қолына тарап кетіп отырған. Кейін 1896 жылы көшірілгенде, сол тарап кеткен өлендері жиналған, бірақ бәрі түгел жиналып үлгірмеген. Сөйтіп, сол кездегі хат таныған адамдардың тірі қалған көпшілігі 1933 жылдарға шейін өздері білгендерін берумен келді. Немесе солардың балалары әкелерінен жаттаған өлендерін жинаушыларға біртіндеп қосып бере берумен келді. Ондай өлеңдер Абайдан қалған анық өз мұрасы есебінде ел-елдің ішінен әлі де табылуы мүмкін. Біздің бұрынғы жинауымыздың сан олқылығын сондай қосушылар әлі толтыра беруі және мүмкін.

Ал 1933 жылдың баспасын мен әзірлеген кезде сүйенгенім - жалпы кәрия емес, Абайдың бар өлеңін жатқа білген, бұрын өздері үшін көшіріп жаттап алып жүрген жақын шәкірттері болатын. Рас, олардың көбі Абайдан жасы көп кіші адамдар еді. Және олардың өз ішінде де әр алуан жандар бар-ды. Солардың сенімдерінің ішіндегі жасы үлкені - Көкбай болғандықтан, ол Абай өлеңдерін сол баспаға әзірлеген шәкірт ақын жинаушының ең үлкені болады. Қысқа өлең, аударма өлең, ұзақ өлең деп қосылған Мүрсейітте жоқ 1086 жол өлеңнің көбін жинап берген сол, Абаймен өле-өлгенше бірге жасасқан Көкбай болатын. Көкбайдың үлкен еңбегі де осында еді.

Жолдас Нұрышов "Абайдың жас дәуірі неге жасалған" деп кінәламақ болады. Жоғарыда айтқандай, өз аузымен "Абай алғашқы кезде ақындықты ойлаған жоқ" дейді. Бұнда дәлел емес, долбар ғана бар. Дау емес, далбай ғана бар дейміз.

Жолдас Сталин айтқандай анық: "пеш үстінде жатып ап, бал ашу" ғана, сәуегейлік айту ғана бар. Болмаса, бұл пікірде не зерттеушілік, не ғылымдық, не Абай мұрасына пайдалы боп қосыларлық, оны байытарлық, не олжа, не табыс бар екен?

Ең әуелі, Абай 37 жасынан ғана ақын болды, "қан сонардан" ғана бастады дегенге кім сенуіне болады. Сондайлық піскен, көркем толық өлеңнен ақындықты бір-ақ бастау, бір - ақ күнде кеп ақындық дарыды деген кереметке иланған балшының сөзі емес пе!?

Өмірбаянына бұл жөнде тыңнан қосылған көп деректерді, куәліктерді, барлық түзу оқушы иланатын шындықтарды былай қоялық. Ал Абайдың өздігіне, жастығына және біртіндеп өсіп келе жатқан ақындық, жекешелік талантына қонымды, үйлесімді, тек Абай ғана сол заманда айтарлық өлеңдер болса, неге беземіз?

Сондай өлең Абайдың Нұрышов жолдас күдіктенген 27 жыл бойында көп болмаса да, мүлде жоқ па екен? "Абыралыға", "Сап-сап, көңілім", "Тайға міндік", "Жарқ етпес" деген өлеңдерді осы мақаланы оқумен қатар, мен көп жолдастардан, өздерінің есіне түсіру үшін, Абай жинағынан дәл осы арада қолма-қол оқуларын өтінер едім. Және өздерін куәлікке шақырып, біздің осы дауымызға төреші болуларын сұрар едім. Дәл жаңағы өлеңдер Абайдың 1882 жылдан бұрын, жас шағында айтылғандығына күдіктенуге бола ма екен? Және, әсіресе, сол өлеңдердің көлеміне, көркемдігіне, анық қазақ поэзиясындағы сол тұстағы сонылық, жаңалығына қарағанда, "болашақ үлкен ақын Абай жазуға лайық өлеңдер емес" деп кім айта алар екен?

Осы өлеңдерде реалист, сатирик болатын, сыншы, ойшы болатын, дінге де, дүниеге де, жас өміріне де жаңаша қарай бастаған Абай көрініп тұрғанына күмәндануға бола ма? Жаңағы айтқан жайларды ұғынып көру, зерттеу ғылымдық ізденудің нағыз қадірлі міндеті болмас па еді? Күдіктенсе осылардан, не басқа өлеңдерден, "мынау шумақтар, анау жолдар пәлендей себеппен Абайға қонбайды" десе, ол - ғылым атынан сөйлейтін кісінің ауыз тола айтатын өнімді, жемісті ойы болар еді. Жолдас Нұрышов осылай бастаса, мәселені осылай қойса, Абайды тануға анық көмектесер еді. Ал ол болса, бар жастық өлеңдерін түгелімен сынап, танып аңғарып та болмай, мүлде жоққа шығармақ. "Сап-сап, көңілім", "Тайға міндік", "Жарқ етпес" өлеңдерінде жылдары жоқ, "жылдары белгісіз деген, қайдан білейін" десе, біз ойлана түс, үңіліп қарап, зерттей түс дер едік. Өмірбаяндық деректерге ықылас бөле түс дер едік. Олардың жылы белгісіз болғанда, 1865 жыл мен 1870 жылдың қайсысы екені бізге күдікті болғандықтан солай қойылған. Ал ол жастық дәуірінің, 20-25 арасының өлеңі екенін шындап ойланып оқыған дұрыс ойлы оқушы өзі де айыра алады. Мысалы, жылы белгісіз өлеңдер қатарына біз Әбдірахманның өліміне арналған төрт өлеңді де қостық. Әбдірахман 1985 жылы өлген. Абай сол жылы да көп өлең шығарып, кейін де бірнеше жыл бойында арманда кеткен сүйікті ұлын есіне түсіріп, өлеңдер жазып жүрген. Сондықтан бұл өлеңдер 1896, 1897, 1898 жылдарда да жазылуға мүмкін болғандықтан, дәл жылын білмегендіктен, "жылы белгісіз" өлеңдер қатарына қойдық. Бұнымызда дауласуға келетін қателік те болуы мүмкін.

Ал Нұрышов жолдас "жаман өлеңдер", "ұсақ-түйек", "ұят өлеңдер" деген бір топ өлең таппақ болады. Бірақ атайтыны бір ауыз экспромат қалжың - "Шәріпке" деген өлең. Ол - мысқыл өлең. Шәріптің күйеуі Түндікбай Абайға жасы құрбы адам. Соған, әрине, қалжың айтқанда, сыпайы түрде айтпай, өткір мысқыл, тапқыр теңеу келтірсе де, Абай тұрпайы түрде, натуралистік дәрежеде айтады. Бірақ сол қалжыңның өзі де, аңдасаңыз, күшті ақын айтарлық қалжың өлең деп білеміз.

Жолдас Нұрышов күдіктенген Абай жастығына қимайтын өлеңнің енді бірі "Абыралыға" деген өлең болса, бұл аса қызық шығарма. Мұнда Абай Абыралыны мазақ етем деп мұсылманның намазын, намазда айтатын дұғалығын қылжақ мазақ қып отыр.

Қира атын оқытып

Көріп едім, шатылды.

Құржаң-құржаң етеді,

Жер ұшық берген кісідей

Тоңқаңдай ма, не етеді? -

деп, намаз оқып тұрған Абыралыны бар қимыл - қозғалысымен бір мазақтап өтеді де, енді дұғалықты сықақ қылады:

Еннаттайына кәл кәусар,

Пошол дереу күнәкәр,

Аяғын ойлап айтқаны,

Әні-шәні күләптар.

Осында "пошол дереу" деп орыс сөзін қосып, құран аятына араластыра мысқылдап отыр. Бұны, жолдас Нұрышов айтқандай, шығысшыл, "шығыс әдебиетінің ескі дәстүріне еліктеген мағынасыз өлеңдер" деу үшін қаншалық дәрежеде ойсыздық қажет екенін мен тіпті өлшей алмаймын.

Бұл шығыспен байланысты өлең екенінде және дау жоқ. Өйткені шығыстан келген ислам дінімен шайқасып отырған жас, азат ойлы, ойнақы сатирик Абайды көріп отырмыз. Бұл өлең Абайды шығыспен туыстырса, онда шығыс ескілігімен алысу дегеннің өзі не болмақ?

Егер бұл туыстыратын болғанда, сын деген қайсы болмақ?

Шығыспен туысқаны сол - Абайды осы өлеңімен қоса сол күндегі имам, ишан шордай - исламдердің тергеуіне берсе, пәтуа сұраса неғылар еді. Кітабын өртеп, өзін кәпір, әйелін талақ дер еді. Немесе, бәлки, отқа өртеп, дарға да асамыз дер еді...

Жолдас Нұрышевтің Абайдың жастық өлеңдері арасында өлердей өші, оның ойынша, кертартпа шығыспен идеялық жағынан байланысты үш өлең: "Иузи раушан", "Физули, Шәмси" және "Әліп-би" өлеңі. Бұл өлеңдерге сүйене отырып, идеясы, мазмұны қандай екенін ұғынбай, аңдамай жатып жолдас Нұрышов ол өлеңді жинаушы, бастырушыларға барынша үлкен айып тағып, жалалап, кінәлай келеді. Жә, осы үш өлең қандай?

"Йузи раушанда" сұлудың нұр жүзін тамашалағаннан басқа, соның шұғыласына елтіп, ынтық - ынтызар жайын баян етуден басқа не бар екен? Абайда кейін туатын, саф қазақ тілінде жазылатын, сұлу қыз жайын баян еткен "Қақтаған ақ күмістей" өлеңінен мынау өлеңнің мазмұны жағынан жырақ, идея жағынан бөтен не белгісі бар?

Рас, тілі аламыш, ала шұбар. Бұл ол өлеңнің кемшілік жағы дейік. Бірақ оның идеядан кертартпалық танытып тұрмағаны айдан айқын. Сонан соңғы шабуылға ұшыраған өлең - шығыстың классик ақындарын санаған бір ауыз экспромат. Осы жерде санаған ақын ішінде бүгінгі туысқан елдеріміз, советтік шығыс: азербайжан, тәжік, өзбек ақындарының классик үлгісіндегі қадірлі тобының ғана атын атап отырған жоқ па? Бұдан Сопы Алаяр, Қожа Ахмет Иассауи неге жоқ? Солардың жоқ болуы Абайдың сол жас күнінде дұрыс бағытта іздене бастағанын жақсы аңғарып танытпай ма екен? Орыс тілін, орыс әдебиетін білмей тұрған күнінде, жақын шығыстың жақсы ғана ақындарын тандап алу Абайдың жастығына айып емес, тіпті мақтан екенін аңғармауға бола ма? Ал, "Әліп-биге" келсек, бұнда:

Әлиф дек ай йузіңе ғибрат еттім, -

деп бастағанда, ғашық - ашұқ жайынан, жас жалынды білдіре бастағаны айқын тұр. Содан ары:

Ләм, лебіңнен ем қылсаң мен дерттіге,

Мем, мейіріңнен қалмас еді бар апатым.

Нән, нала ғып қайғыңмен күйдірдің көп,

Уау, улана ғишқында уайым жеп, -

деп келеді де, ақырғы төрт жолдың алғашқы екі жолында:

Я, ярым, қалай болар жауап сөзің,

Мәт - қасың, тәштит - кірпік, сәкің - көзің, -

дейді. Содан ары ешбір дінсіз, кертартпа идеясыз, реакциялық шығыс сарынынсыз қазақ жасының өзі құрбы қызына хатпен жазып отырған тілегін, қолқасын айтады. Рас, оны сол "Әліп-бидің" түрімен, ойнап жұмбақтап келсе де, ақырында натуралистік тілек түрінде айтады.

Әрине, Абай ол кезде кей сезім, кей теңеулерді натуралистік түрде айтады. Бүгінгі біздің сыпайыланған, мәдениеттенген әдебиеттік тілімізге, ұғым, түсінігімізге ұяттау, дөрекі көрінетін тілмен айтады дейміз. Бірақ, Абай заманындағы көпшілік қолданған тіл - теңеуді еске алсақ, ондай Нұрышов көзіне ұятты көрінген сөз бен теңеулер Абайдың бергі кездегі өлеңдерінде жоқ па екен? Сөйтіп, сыншыны Абай мұрасынан үркіткен, ол өлеңді бастырушыларды қатты айыптап, сезікке алып, жала жаптырған жаңағы өлеңдердің ішіне тағы біраз үңіле түссек, әр ақынның жастығына тән кемшілігімен қатар (бірақ ол идея кемшілігі емес), өзінше қызық бағалы қасиетін де көреміз. Осы өлеңдерде не әулие-әнбие, не әлдеқандай зар заман, болмаса махшар, немесе тәубе - табыну, сиыну дегендерден иненің жасуындай белгі бар ма? Бұл өлеңдер Абайдың анық жастығына тән, ыстық жалынды, еркін сезімді уыз жастық өлеңдері екеніне ешкім күмәндана алмайды. Бұларда діншілдіктен бірде-бір елес жоқ. Олармен салыстырғанда, Абайдың кейінгі дәуірде жазған қайшылығы мол, тар келемді: "Алланың өзі де рас, сөзі де рас" деген өлеңі, болмаса басқа өлеңдерінде ұшырайтын ислам дінін өзінше шартты түрде болса да қабылдау, құптауды алсақ, мынау өлеңдер идеялық жағынан әлдеқайда азат ойдың, еркін сезімнің жайын танытады.

Онан соң, Абайдың орыс мәдениетіне бой ұрғанын, сонысы оның классик болуына айқын себепші болғанын айтумен қатар, кей шығармасында жоғарыда біз талдап айырған дұрыс шығыстың әсері барын бергі кезде шығарған шығармаларынан да сан рет көреміз. Сонда Абайдың "Масғұд" поэмасы, "Ескендір" поэмасы анық шығыспен байланысты екеніне кім күмән келтіреді. "Масғұд" поэмасының басы:

Я, алла, құрметіңе достың Махмұт,

Тілге жар бер, білінсін тура мақсұт.

Һарұн - Рашит халифа заманында,

Бағдадта бір жігіт бар аты Масғұд, -

деп басталады.

Ал, біздің соңғы зерттеуіміз бойынша, "Ескендір" поэмасына Низамидің үлкен дастаны "Ескендір - намадан" мазмұнын алған. Соны өсіріп, өзгертіп жазған шығарма болады. Бұл алуандас творчестволық байланыс үшін "шығысқа жақындады" деп айыптайтын болсақ, сыншы жолдас, Абайдың алғашқы 1933 жылы кірген, жас шағының жоғарыдағы өлеңдеріне ғана шабуыл жасау керек емес, бүкіл Абай шығармасының басынан - аяғына дейін күдіктенсе болады. Сонда бұл сыншы өзінің ішін, шынын, бәлки, толық, түгел аша түседі. Ол үшін де жинаушыларға айып таға түсіп, өзіне сол дәлелсіз жалақорлық, айыпкершілік, қара борандату арқылы күмәнді "олжа" таба түсетін болар.

Сөйтіп, біз Абайдың алғашқы дәуіріне қисынды деп алған үш өлеңді де түгелімен Абайға орынды, қисынды деп танимыз. Рас, бұлардың зор кемшілігі бар, ол Аламыш тілінде. Бірақ ол - жас Абайдың іздену жолындағы, белгілі ақындық приемдармен ойлап, ізденуіндегі алғашқы шалағайлығы. Анық еліктеу деп осыны айтады. Өйткені еліктеу, тегінде, ақындықтың үлкен қасиеті емес. Еліктеу - ақындық қуаттың әлсіз кезінде болады. Одан ары еліктеу емес, үйрену деген, оқу деген басқа сапа келеді. Мынада Абай жоғарғы жақын шығыс классиктеріне сырттай ғана жанасады. Еліктеу белгісі сол сырттай жанасуда. Олардың да кейбірінде көп кездесетін, ғазелдерінде жиі ұшырап отыратын кейбір сопылық сарындарға Абай ол үш өлеңде мүлде баспаған. Ендеше, тіл жөніндегі аламыштың - заманына берген баж.

Кейін тілдегі осы шұбарлықты жеңгені - Абайдың да, біздің де мақтанымыз. Жаргонды қолдануы, әрине, табыс емес еді. Бірақ соның бала шақта болып келіп, ақыры соны Абайдың жеңіп, басқа сапаға ауысқаны, халықтық қорға өзінің ақындық тілін терең тамырмен байланыстырғаны - Абайды зерттеудің қызықты мәселесінің бірі. Кейін кемеліне жеткен жолдарын аңғартып, творчестволық эволюциясын зерттеу үшін қызықты.

Нұрышов жолдас Абай мұрасын жинаушыларды айыптағанда, әр жайларға емеурін жасап, кейбіреулерге жұртшылықты дүрліктіріп, өшіктіре, жала жаба кіріскен еді. Ал, міне, Абай жастығының өлеңдерін тегіс шолып өткенімізде, Нұрышевтің айыптамақ болған жинаушы, зерттеушілері анық дәлел, дерекпен есептесетін оқушының көзінде айыпты болмай, дұрыс еңбек еткен боп шығып отыр.

Нұрышевтің "Жас Абай өлеңдері" деген топта "неге басылады" дейтін, бір-бір ауыздан айтылған екі-ақ өлеңді ғана айтуға болады. Соның бірі -"Шәріпке". Рас, бүгін және басқа да 1933 жылдары қосылған сол алуандас бір-бір ауыз аз өлеңді баспаса да болар еді. Бұл жөнінде, бәлки, Нұрышов жолдастың күдігі айтуға келетін, ойлануға тұратын жайлар шығар. Бірақ Абайдан қалған мұраның ішінде бұрынғы баспалар мүлде елемей кеткен бір сала бар-ды. Ол кейде ұзақ өлеңмен, кейде бір-бір ауыз өлеңмен айтылған сын, әзіл, сықақ экспромат, эпиграмма сияқты, Пушкин, Лермонтовтай классиктерде әсіресе көп болған үлгілері. Соны ойлап және Абай мұрасының көп жайлары, үлгілері, әсіресе жас шағының шығармалары көп жоғалып, бізге жетпей қалғанын ойлап, қолға түскеннің бәрін Абай ақындығына бір сипатпенен сыйымды дерлік болса, оқушыға білдіріп қалуға тырысқанбыз. Сонда бірлі-жарым, жалғыз ауыз, өте аз санды өлеңдерді кей жинаққа кіргізбеуге де болады. Бірақ жолдас Нұрышовқа енді біздің де айтатын кінәміз бар.

Ол жолдас "Абай шығармасының жастық дәуірін неге аз көрсеттің" деп кінәласа, "Неге сол дәуірге көп қадалып, көп белгілер жинап, жарыққа шығарып беріп отырмайсыңдар" десе, міне, үлкен орынды талап та, күдік те осы болар еді. Оның орнына ұғынбастан, ойламастан ғылымға мүлде жанасы жоқ сәуегейлікпен сөйлейді. Абайдың жастығы ақындық жастық емес, оның ақындығы тек 1882 жылдан - 37 жасынан ғана басталды. Абайға жастық дәуірдің ақындығы қонбайды, оны аз өлеңдерден болса да құрастыру айып деп санайды.

Ұлы ақынның ақындығы қанша ұлы болса да, бір күнде бір-ақ бұрқ етіп басталмайды. Оның 1882 жылға дейінгі ақындығының ұзақ ізденушілік алды бар. Осылай екені даусыз. Сол ретте ол кейде ауызша өлең шығарып, кейде кітапшылаған тілмен жазба өлең шығарып іздене жүріп, бір шақтарда "Абыралыға", "Сап-сап, көңілім", "Тайға міндік" тәрізді талай тамаша өлеңдерін туғыза жүрген. Сондағы біздің олқылығымыз не?

Біз Абайдың осы дәуірінің және одан кейінгі дәуірлерінің де көп өлеңдерін қолымызға түгел түсіре алмаған сияқтымыз. Әсіресе жас дәуірінің еңбектері Абайдың өз ақындығына толық сене алмай, өлең шығарса да, көп құнттамай, сақтамай жүрген кезінде туғандықтан, ұмытылып, жоғалып қалған. Осы өлеңдерін сол Нұрышов күмәнданған ауызша айтушыдан, халық арасынан әлі де көп жинай түсуіміз қажет. Сол істі біз аз істеп жүрміз. Және бір кемшілік - кейбір 1909 жыл баспасына кірген өлеңдердің жылдарын да анықтап ойласа түсуіміз керек.

Көпшілік болып осыған тың еңбек, дерек қосқанымыз жөн. Еңбексіз, дерексіз құрғақ күдікшілдер Абай мұрасына көмек етпейді. Біздің бәрімізге зор талап қоюшы партия, совет жұртшылығының алдында, ондай адамдар өз басына да арзан олжа, еңбексіз оңай абырой қоса қояды деп сенбейміз.

Абай жөнінде істеген азды-көпті еңбек болса, оны сынағанда көмек бере сынағанды түгел құптаймыз. Абайды тануға сан саланың білімпаздары атсалысып, біздің зерттеушілік ойымызды түзу бағыттауға көп жағынан жәрдемші боп келді. Соның нәтижесінде, белгілі кемшіліктері болса да, бірнеше әдебиетшінің қомақты еңбек тудырғандары бар. Қолжазба күйде жүрсе де, мысалы, Сәбит Мұқанов Абай туралы үлкен монография жазды. Қ.Жұмалиев жолдас өз тәжірибелерін қорыта келіп, докторлық диссертация жазды. Абайды тану ғылымының осы нәтижесі менің де творчестволық, ғылымдық өсуіме аз көмек берген жоқ.

Бұл күнде өзім түсінген Абайды тану ғылымының бір нәтижесі "Абай" романы деп білемін. Екінші нәтижесі - биылғы жылы мен жазып бітірген, әзірше қолжазба күйде жүрген ғылымдық зерттеу - Абай жөніндегі монография. Бұл еңбектерімнің де олқылығы жоқ демеймін. Бірақ тапқан табысымыз болса, ол жөнінде Ленин партиясына қарыздармыз. Жұртшылығымыздың көмегі арқылы біздің Абай жөнінде алғашқы істеген еңбегіміз бен соңғы келген нәтижелеріміздің арасында бірталай орыс жатқаны халқымызға қанық-ты. Абайды тану мәселесін өзінің қыңыр - қияс, бұлдыр - бұраң есебіне қарай "бұрып пайдаланамын" дегендерге жұртшылығымыздың жол бермейтініне көзіміз кәміл жетеді.

Мұхтар Әуезов

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға