Өзің

- Леонардо да Винчидің жердегі жанымын. Қиялым мен сезімім Көктің иелігінде. Мен алатын мәлімет те сол жақтан. Ол да Көкте... Леонардо да Винчиді айтам.

- Сіз осы ғашық болып көрдіңіз бе?

- Өнер деген сұлу қатынға. Талантты ғана таңдайтын паң, өзімшіл, көксе қатын бар - Өнер деген. Соған қызмет етіп, жағынғым келді. Бар қасиетіммен оны байыта, көркейте түскім келді. Оқыс шыққан есірік күлкіңмен шаттана күлдің де:

- Өнердің нақ сүйері болғым келді. Ол сайқал мені қабылдаса, өңіріне қол салып, тәнінің қызығын бөліссем деп арман еттім. Орныңнан тұра беріп, терезеге ұмтылдың. Мелшиген қалпы қатып қалыпсың. Қозғалар түрің жоқ, жансыз қалғандайсың.

- He болды? He көрдіңіз? - деп ұмтыла бергенімде ғана қолыңды сыртқа безеп.

- Байқайсың ба? Әне анау... Көрдің бе, фургонның үстінде бір қыз Леонардо да Винчидің нәскиін жамап отыр. Хэ... хэ... хэ... хэ... Иығың селкілдеп күлкіңді тыяр емессің. Ал, мен пақыр сен көріп тұрған ғажайыпты мүлде көре алмадым. Саған қараймын, сосын лезде сен көз салған сыртқа қараймын. Жым-жылас...

      Жалаң аяқ дірдек қағып, ақ жаймаңды аштың. Намаздың уакытын асыға күткен діндар адамдай іштей күбірлеп тұрғандайсың. Сенімен бірге болуға ынтықсам да сенен бөлек екенімді сезіне түскендеймін. Арамыз алшақ, тым алшақ... Сен биіктей түскен сайын мен құлдырап төмендей бердім. Босаға жаққа жылжи бере сенің тап-таза, бала-жанарыңды көрдім. Иә, тап-таза кіршіксіз, бейкүнә жанар.

      Мынау сұрғылт үй, сүреңсіз тірлік, маған жат, менен алыс сияқты. Жылуы жоқ сыз тартқан салқын сезім кеудемнен итеріп тастап «аулақ жүр!» деп адуынды мінез танытқандай. Селтиіп тұрып қалсам керек. Сен: - Қал! - демедің. Мен: - Қалайын! - демедім, сытылып шығып қаша жөнелдім. Бірақ... бір жапырақ жаным үзілігі түсіп жаныңда қалғандай елегізіп келем.

      Санасының жүгенсіз екенін айып көретін, сен сактықпен қарайтын тобыр арасында менде жүрмін. «Тобыр туралы айтпауға да болады», - дедің бірде. - Тобыр биліктің құрбаны. Тобыр - соқыр, саңырау, дөрекі, күлкішіл, опасыз, арсыз. Суреткер тобырдан ештеңе үйрене алмайды. Тобырдың адамшылыққа жетуі ұзақ уақыт. «Ол үшін тобыр - алдымен суреткер болуы керек», - деп едің. Сол күнгі ұзақ әңгімең, мазасыз келбетің, көлденеңдеп көз алдымнан кетпей қойды. Жаныңнан шыққан әр сөз - жұп-жұмыр, тас-түйін еді. Ұзын сонар етіп әшекейлемей, тап-тұйнақтай етіп шығара саласың. Сен жасай білген Өнер билігі, топас биліктің менмендігінен әбден қысастық көрген бе екен... Өйткені, «Өнер мен билік бақталас, күндес» - дедің.

- Сондықтан да балақай, билік тұрған жерде Өнер сорлы үнемі қайыршылықта, ең төменгі сатыда өмір

сүреді. Өмір сүреді дегенім жәй әншейін. Өнер - өледі. Дін басы Дантені неге жындыханаға қаматты? Челлиниді қараңғы қапасқа қамай-қамай екі көзін неге суалтып тастады. Бұл топас биліктің сұлулыққа деген өшпенділігі».

      Мәз болып, өзіңмен-өзің мәре-сәре күліп алдың да: - Өнер - өктемдікпен билікке ешқашан бас ұра алмайды. Билік суреткерді бағындырамын деп әуре болмау керек. Керек десеңіз Билік суретшіге қызмет етсін. Суреткер өзі аңсаған өлемде тұрмыстың күйкі тірлігінен азат болып, алаңсыз ғұмыр кешсін. Өнерге осылай қызмет еткенде ғана әлемге әйгілі туынды келеді, дүнияға. Сонда ғана әлгі ақымақ тобыр басын тізесіне дейін иіп, көздері алайып Өнер деген жабайы ұлылыққа ғашық болады».

      Есірік күлкі ойымды бөліп жіберді. Бәлкім, сенен алшақтатқан осы бір оспадарсыз, күдікті күлкі шығар. Бұл не күлкі? Ойлы сөз, сосын лезде құбылған есірік күлкі... Кейде мені, кейде өзіңді мазақ қылғандай бір сыр жатады мынау күлкіңнің астарында.

      Шат-шадыман, зілсіз, бала-күлкі... Өзіңмен мәңгі бірге сақталып қалған ұлылықтың сәбиге тән пәк,

бейкүнө мінезі болар.

      Қызығын жоғалтқан жұпыны жалғыз үй маған неге осынша бағалы болды екен? Қағілез жанның, мазасыз жанның тірлігі несімен тәнті етті екен өзіне. Тобымнан жырылып, осылай қарай асыға беретінім не? Думанды сәтімді аяк-асты мұңға орап, саған қарай алып-ұшып тағы келдім.

      Әлем-жәлем... Сурет салынбаған жер жоқ, үйіңнің қабырғаларын да, жерік де, төбені де майлы бояумен думандатып тастапсың. Картон қағаздарға да, кітап мұқабаларына да толассыз салына берген сурет. Өзегін айырып, атылып шыққан бұлақтай ғажайып қиялға еркіндік беріпсің. Күн мен түнді, түн мен күнді шатастырып алғанға ұқсайсың. Көзің суалып, қалжырап отырсың.

- Heгe көңілсізсің? - дедім тізеңді құшақтап, состиып қалған сықпытыңа қарап.

- Бояуым бітті. Бояудың біткені - менің біткенім... - дедің қайғырып.

- He байкадың?

- Ғажап... Сен бояудың түсінен мазмұн табасың. Дәл осындай бояуды бұрын неге пайдаланбай жүргенсің. Мұндай да бояудың түсі болады екен-ау! Ішегің қатып, мәре-сәре болдың.

- Бояу азайып бара жатқан соң, не істерімді білмей әбден қынжылдым емес пе. Шығарма аяқталмай қалса, Құдайдың ұрғаны деген сол. Сірә, одан үлкен жаза болмас. Сосын... - жақындап келіп құлағыма сыбырладың - Өзімнің дәретімді бояуға қосып, көбейттім. Әрі түсі де өзгеріп, қиялымдағы қол жетпес, әдемі бір рең келді ғой, дүнияға... Әрі таңданып, әрі үрейленіп қарап қалсам керек. Сен ештеңеден қымсынып тұрған жоқсың. Әдетіңше қырандай саңқылдап сөйлеп тұрсың.

- Бояу құбылып, шағылысып тұруы керек. Суретшілер көбіне күңгірттен, бұйығылықтан шыға алмайды.

Интуицияға емес, өнерді ақылға салмақ болады. Ал, Өнер - ақылға бағынбайды. Біреулер жеңіл әдіспен, этюдпен ғана шектеледі. Мен шексіздікке ұмтылам. Мен әлдекайда кең ауқымдағы суреткермін. Нақты айтқанда өнердің көнтері өгізімін мен. Сөйлеп тұрсың. Жанарымнан аққан ыстық жас бұршақтап тоқтар емес. Демімді ішіме тартып тереңнен күрсініп, сенен жасырмақ боламын.

- Жоқшылық мені ешқашан жеңген емес. Керісінше, мен жоқшылықты үнемі жеңіп келемін, - дедің. -

Өзім неғүрлым, сүйкімсіз болғаныммен, өнерім соғұрлым сыйқырлы. Сенің ойыңды бөлгім келді.

- Сергей Иванович, сіздің үйде жалаңаш әйелдер жиі жүреді.

- Оу, әйелдер ғана ма екен, маған келетін. Ер адамдар да жалаңаш жүргенді ұнатады. Ғажап қой. Ежелгі вавилондықтар сияқты. Сұлулықты бүркемелеуге бола ма екен. Мен жынысқа бөлінуге мүлде қарсымын. Жынысқа бөліну ортаға жік салу. Жетелеп, терезенің алдына алып келдің.

- Қараңызшы, суықтан үсіген жапырақты, бүрісіп қалатын түрі бар. Мұндай сұлулықты ешқайдан көре

алмайсыз. Сарғыш-қара тат басқан, қызыл-сары... нәзік рең... ептеп жасыл бояудың түсі білінеді. Тәңірден асқан суретші жоқ. Бояуына дейін талғап, төгілтіп жасағанын-ай! Қараңызшы, жапырақтың жаны дірілдеп тұр. Жанарыңа жұқалтаң жас іркілді. Дүниеге сәби әкелген ананың бусанып, буырқанып, қызылшақа шаранаға мейірлене қарағанындай елжіреп кетіпсің. Жаныңда қалғым келді. Сен ештеңе сезіп тұрған жоқсың. Сезсең-дағы ұсыныс жасамайтыныңды білем. Жаратылысың, санаң, жаның бөлек сенің. Сол бөлектік барған сайын тәнті етіп, сенің тобығыңа байланып қалар түрім бар.

Дедектеп барып, бөтелкедегі айранды ашқарақтана жұттың да қара нанды қаужаңдап жей бастадың. Екі көзің өзің жасап үлгерген шығармаларыңда - Жаман шал. Репинді айтам... - «Сорлы бала, оу, сорлы бала...» - деп еді. Мен жеткен бақыттың төрін білмейді ғой ол. Сорлы болсам, мынандай ғайыптың дүниесі маған қайдан келсін. Сенен сытылып шығып өзім үйренген, қарабайыр, арзан тобырыма қосылдым. Бірінің тірлігінен бірі айнымайтын, бірін-бірі күндемесе сөзі жараспайтын, бірін-бірі оп-оңай аяусыз қаралай салатын осы топтан сенің азат болғаныңа қызықтым. Күбір-жыбыр сөзі көп, бәсекесі мол, күншілдік сені тулақтай сүйретіп, жүндей түтер еді. Сен болғым келді. Бірақ, Сен болу - бақытсыздыққа бел буу. Сен болу - қайыршылықпен күн кешу. Сен болу - мәңгі жалғыздық. Сен болу - нағыз өнерді тудыратын ұлы болу. Тобырдан ғана емес, сен адам табиғатынан әлдеқайда биіктеп кеткенсің.

      Өзің талақ еткен тобырдың өсегі күзгі күнгі берекесіз жауындай төпеп кеткен. «Әпенде, байқұс өз үйін өзі өртепті», «Оу, есі ауысып дәретімен сурет сала бастапты», «Аштықтан қажып жындыхананы паналапты», «Оның орны баяғыда-ақ сол жер емес пе еді». Сен мазақ еткен, өзің ешқашан санасымен санаспай кеткен тобырдың бұл әні бұрынғыдан тым өзгеше еді, әсерлі еді.

      Рас, бұл жолғы сенің тұрағың қала жиегіндегі жындыхана. Әзірге, «шизофрения» деп диагноз қойыпты.

Мені көре салып, мәз болып, ұшып келесің. Дәл бір хан ордасында күтімде жатқандай шаттанып келесің.

- Сергей Иванович, мұныңыз калай? He болып қалды, аяқ астынан...

- Үндеме... Жаңалық көп. Диссертация    бастадым. Бас сүйекті біріктіріп ұстап тұратын тігістердің эскизін жасадым. Бас сүйек ешкашан мидан басталмайды. Бас сүйек тігістерден құралады. Бас сүйектің тігісі - тіршілік белгісі. Жіп-жіңішке, көзге әзер көрінетін, геометриялық ұсақ сызықтардың ұшан-теңіз атқаратын жұмысы бар. Ғажап. Адамның ақыл-ойын көргенін есте сақтау қабілеті бәрі тігістің жемісі, мидың емес. Осы тігіс жолдарынан жылыстап қан жүреді сылдырап аққан бұлақтай болып. Мидың жұмыс істеуіне бірден-бір қызмет ететін осы тігіс. Адам өлгеннен кейін тігіс жоғалып, бас сүйек иен қалады. Өмірімізді қалыпқа түсіріп, ұйымдастыратын ми емес, ұп-ұсақ сызықтар, білесіз бе?.. Heгe жылап тұрсыз? Менің пікіріммен келіспейсіз бе?..

- Сергей Иванович, сіз... ұлы суретшісіз. Heгe осынша бақытсыз болдыңыз екен? Көңіліңдегі күдік бірден сейіліп, мәз болып күліп алдың. Өз-өзіңді әрең тыйып. - Ұлы... Бұл ғылым мен өнерде жүргендердің лексиконынан шығып кеткен жай ғана термин. Бұл терминнен мүлде қорықпаңыз. Ұлылық ешкімге, ештеме міндеттемейді де жүктемейді. Ұлы адамдар - кәдімгі адамдар сияқты, қарабайыр өмір кешіп жүре береді. Ұлылықтан қанат бітіп немесе маңдайға шодырайып мүйіз шығып кетпейді. Міне, мен кез алдыңда тұрмын. Ұлымын. Күдіктеніп, қорқудың еш реті жоқ. Біздер өте тамаша, ақкөңіл жандармыз.

      Әрі карапайым, әрі кедей адаммын. Жұрт ұлыларды ақшасын шашып жүретін бай, күннен күнге өсіп келе жатқан атақ-даңқ пен дәрелсенің иесі деп, қолжазбасының әр беті - шытырлаған көк-ала ақша деп, табаны тиген жердің бәрі иіліп тәжім етіп тұрады деп ойлайды. Нағыз ұлылардың тағдырын білеміз ғой. Бұтында жұқарып жыртылуға сәл қалған шалбары болады, тозығы жеткен шүрк-шүрк нәскиі, кие-кие өңі кеткен пальтосы бар, қайыршылықтың алдында тұрған бейшара, пақыр.

      Ұлылық дегеніңіз, балақай - биологиялық трагедия. Басқаларға ұқсай алмайды, қайталанбайды. Сондықтан да оларды күндейді, өте жек көреді. «Ұлылығы қай жерінде, түрі - анау, сықпыты - мынау. He ақшасы жоқ, не қызметі жоқ. Ешкім біле де бермейді өзін» - деп тоғышарлар менсінбей күле қарап, жүре тыңдайды.

      Ұлылық деген Жаңалық. Ұлылық - Академия. Ол әлемдік жаңалық. Ол - Ньютон. Ал, мынау өнерде жолы болмаған ұсак; бақытсыздар, олар ешқашан ұлы бола алмайды.

      Ұлылық - үйлесімділік. Ол - ұсақ қуаныштарды місе тұта салатын, өмірі тозып еңбек ететін, бірақ елеусіз қалатын, жылдам жылап, жылдам күлетін - берекесіз мінез. Өзінің болмыс бітіміне салақ қарайтын ерекшелігін бағаламайтын, өзін-өзі сақтамайтын әлсіз. Ұлылык - сіңірі шыққан, жалаң аяқ кедейдің қолындағыалтын қанжар. Басқа іліп алар ештеңесі жоқ бар байлығы - алтын қанжары. Бұрыла берген сенің өңіріңнен ұстай алдым. - Мені жақындатыңыз жаныңызға. Күйкі тірліктен, жасандылықтан мені де азат етіңіз. Сен таңдана карадың.

- Жындымысың... Жалғыздықты Құдайдан қалап алғам. Жалғыздықтан басқаның бәрі бекер, бәрі лас. Қайт үйіңе! Бақытсыздықтан бойыңды аулақ ұста. Қайт бар! Бара ғой, тезірек жет үйіңе. Бұл жолы жылап тұрсың... Күлкіңнен гөрі жылағаның осынша әдемі болар ма?!

- Ұлылық ешкімге бақыт болып бітпеген, - дедің қоштасып тұрып. - Қайтып келме мұнда.

Дереккөзі: "Әдеби әлем" порталы

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға