І БӨЛІМ

        Қайғылы хабарды тосыннан естіген бұл қаралы үйге асыға жеткенімен, Асылжанның зарлы даусын естіп, буын-буыны дірілдеп, аузынан шығардай болып атқақтай жөнелген жүрегін тоқтата алмай есік алдында тұрып қалды. Өзінше Асылжанның - кішкентайынан бірге өсіп, жұптары жазылып көрмеген жан досының қасында болам, жұбатамын, тоқтау саламын деп келген. Бірақ есік алдында кібіртіктеп тұрып қалған бірер минуттың ішінде досының қасында болары болғанымен, айдың-күннің аманында басына түскен қайғыдан есеңгіреп, ебіл-дебілі шығып  жылап отырған Асылжанды жұбата аларына, сабырға шақырып, тоқтау салар сөздерді тауып айта аларына күмәндана бастады. Ол-ол ма, Асылжан жаққа қараған сайын жүрек-бауыры кеудесінен суырылып бара жатқандай ауырып, алқымына тығылған ащы өксіктен ықылық атқан өзін тоқтата алмай әлек болды.

Жылай-жылай көздері қызарып, беті ісіп кеткен Асылжанды алғаш көргенде мұнда оның қайтыс болған күйеуіне көңіл айта келгені бір сәт есінен шығып, егіздің сыңарындай болып өскен жан досының аянышты түрі  іші-бауырын езілтіп, аяп кетті. Орталарында ойнап-күліп жүрген нәп-нәзік, ақжарқын, күлімкөз келіншек бір күннің ішінде бірнеше жасқа қартайып кеткендей. Басында ақ орамал, белін бөкебаймен орап алған. Төр жағалай отырған бес-алты адамның да, қайғыға ортақтастығын білдіріп, көңіл айта келген көрші-қолаңның да,  тіпті анда-санда әрлі-берлі жүгіріп өтіп жүрген шаруа басындағы әйелдердің де көздері екі қолымен бүйірін таянып, теңселіп жылап отырған Асылжанда.  

Ол жоқтау айтып отырды. Қамажай алғашында жоқтаудың сөздеріне мән бермей, Асылжанның зарлы даусынан-ақ тұла бойы шымырлап, көзінен еріксіз жас парлаған. Сөздерін ұғып, шерлі жырдың тереңіне бойлаған сайын денесі  тітіркеніп, іші-бауыры  үгітіле  түсті.

- Ырғайтының бойынан

Ырғала өскен терегім!

Саялы баққа айналып,

Саяңда жүрем деп едім!

Ертегі елін шарлаймыз

Екеуміз бірге деп едің

Көшіне қалай ілестің 

Келмеске кетер кеменің? А-аһ!.. - Бағанадан бері тоқтаусыз жоқтау айтып отырған Асылжан азалы жырының тағы бір шумағын аяқтай бергенде қасында отырған әйелдер ұлардай шулап, бірі сыңсып, бірі аһ ұрып, бірі боздай жылап, үй іші күңіреніп кетті. «Қайда кеттің, бауырым-ау...», «Анаңды кімге тастап кеттің, құлыным-ау», «Ағатайым-ау...» деп жарыса шуласқан әйелдер бірінің сөзін бірі іліп әкетіп, әркім өз арманын айтып жылап жатты.

Қамажайдың көзі Асылжанда еді. Айтарын айтып болып сұлқ түскен ол, ешкімге мойын бұрмастан, ешкімге назар аудармастан, әлдебір нүктеге қадалып қатты да қалды. Көзі ашық болғанымен, айналасындағыларды көрмейтін сияқты - ойымен басқа бір кезге, басқа бір әлемге кетіп қалғандай. Анасының белінен орай құшақтап, бауырына тығылған кенже ұлы Дәурен көз жасы мөлт-мөлт етіп, анасына бір, айналасында сапырылысқан адамдарға бір қарап жаутаңдап, бірақ қанша ұғайын десе де, не болып жатқанын түсінбей отырған сияқты. Ақыры бала шыдамады білем, анасының бетіне қарап, оны иығынан қозғап әлденені сұрады. Сонда ғана ұйқысынан оянғандай болып селт еткен Асылжан, мазасын алған адамға қабағын шыта қарап еді, құшағында отырған баласын көріп, ерні дірілдеп, кемсең-кемсең етті. Баласының мөлтеңдеген жанары, аянышты түрі оны шым батып бара жатқан ой тұңғиығынан суырып алып, азалы, жылаулы бүгінгі күнге қайта оралтты...

- Ботақаным-ау, сен бұл жерде неғып отырсың? Шошып қалдың-ау, күнім... Қорықпа... қорықпа, жаным, бәрі жақсы болады... әлі-ақ бәрі жақсы болады...

Баласын арқасынан орай құшақтап, бауырына басқан ол әрі-бері жүгіріп жүрген әйелдер жаққа мойнын созып, әлдекімді іздегендей. Сірә, іні-сіңлілерінің біреуін көрсе, баланы мына жерден алып кет дегісі келетін сияқты. Соны сезгендей Дәурен оны мойнынан тас қылып құшақтап алып, асыға сыбырлады:  «Мама, сен жыламашы... Мен ешқашан... ешқашан тентек болмаймын...  сабағымды да жақсы оқимын... Тек жыламашы, иә ма?»

Бала өзінше жұбатам деп еді. Әдетте, «тентек болмаймын, жақсы оқимын» десе анасы айналып-толғанып, бауырына басатын. Кекілінен, құлағының сыртынан иіскеп,  «түу, иісің қандай жақсы еді, француз әтірі жолда қалады!» деп күлімсірейтін. Бүгін анасы тұншыға жылап, мұның құп-құйттай кеудесіне бетін басып өксісін келіп. Көзінен тарам-тарам боп аққан көз жасы Дәуреннің жейдесіне барып сіңіп кетіп жатты. Жұбатам деген анасын одан әрі жылатқанына абдыраған бала алақ-жұлақ етіп, жан-жағына қарағанда, егіле жылап өзіне қарай құшақ жайып келе жатқан Қамажайды көріп, тұра ұмтылды.

- Тә-ә-те...

Дәуренге жетер-жетпесте буын-буыны босап, тізерлей отыра кеткен Қамажай баланың шошынған түрін көріп, бір-ақ сәтте бойын жиып ала қойды.

- Дәурен, құлыншағым... қорықпа... қазір... қазір Нұрлан ағаң келіп алып кетеді... Жүре ғой... жүр, алдынан шығайық...

Өмірінде көрмеген улы-шулы ортаға, бірінен соң бірі келіп жатқан бейтаныс адамдарға үрпие қарап, денесі дір-дір етіп тұрған баланы көтеріп алып, есікке қарай беттеген Қамажай, көңіл айтпағаны есіне түсіп, артына қайырыла қарады. Бұлардан көз айырмай отырған Асылжан, досының қашанғы әдетімен ең алдымен жас баланың жүрегіне, жүйкесіне түсер салмақты ойлап,  Дәуренді мына ортадан әкетуге ұмтылғанын құптаған сыңаймен болар-болмас қана басын изеді. Қамажайдың ылғи да: «Сендер өзара керіссеңдер, балалар жоқта керісіңдер. Екеуің бүгін араздассаңдар, ертең татуласасыңдар, ал баланың жүрегі шайлығып қалады», - деп   балаларды алып кететіні есіне түскен болуы керек, жанарын жас кенерелеп, ауыр күрсінді. Сосын қасында жылап отырған бойжеткен қызын бауырына тарта құлағына әлденені сыбырлап, аялай басынан, бұрымынан сипап, орнынан тұрғызып жіберді.

Осы кезде сырттан әлденеше адамның қоса қабаттаса «бауырымдаған» дауыстары естілді. Үй ішіндегі бір сәтке тыншыған жылаулы топтың ішінен мәйітханада жатқан Күмісбекті тану үшін барып, демсіз жатқан денені бірінші көрген тетелес апасы Зайда, келе жатқандардың дауыстарын таныған болуы керек,  бұл да «о-о-оу» деп  ышқына жылап, басқалардан бұрынырақ термелеп кетті.

- О-о-у!.. Бісмілла деп бастайын,

Асылық  сөзді қоспайын,

Жайнап бір жүрген бауырым

Жоқтаусыз қалай тастайын?

О-о-у!.. Мінгенде атым  кер ме екен

О дүние жетпес жер ме екен?

Ащы бір даусым шыққанда

Апамның даусы дер ме екен,

                                    бауырым-а-ай!

Зайданың Қамажай бұрын-соңды естімеген өзгеше бір мақаммен айтқан жоқтауына сырттан келген топ ішінен бір әйел қосылып, екеуі сол жерде жиналғандарды ағыл-тегіл жылатты. Екі әйелдің құшақтарын жазып, екі жаққа отырғызып жатқанда, тағы да Асылжанның даусы естілді, бұл жолы ол да екі әйелдің мақамымен жоқтады:

- О-о-у!.. Сүт бетінде қаймағым,

Бетке ұстайтын айбарым,

Арманда кетті, апатай,

Артыңнан ерген тайлағың...

О-о-у!.. Өртенді нулы орманым,

Құлады  берік қорғаным,

Жан жарымнан айрылып,

Қырыққа жетпей сорладым, - а - а-аһ!

Отырғандар Асылжанның сөзін қоштағандай ауыр күрсінісіп, бас шұлғысып, кейбіреулері күбірлесе, сыбырласа жөнелді. «Қайтсін-ай! Аңырап-ақ отыр ғой!», «Оңай ма, үш баламен қалып отыр ғой...», «Құдай өзі қуат берсін де...» 

Дәуренді шаруа қамымен шапқылап жүрген өз баласының машинасына отырғызып, қасынан тастамауын қадап тапсырып, үйге қайта оралған Қамажай Асылжанның қасына өте алсашы. Жылаулы топ отырған бөлмеге апаратын тар дәліз адамға лықа толып, ары-бері жүру мүмкін болмай қалыпты. Өтем бе деп сығылысып көріп еді, онысынан түк шықпады. Адамдар әлдебір тапшы заттың кезегінде тұрғандай, анталап алға ұмтылуда. Қамажай адамдардың соншама иін тіресіп тұрғандарын түсінбесе де «Бәрі де көңіл айтып, Асылжанды жұбатуға, бір ауыз жылы сөз айтуға келгендер ғой» деп, қапталдағы бөлмеге кіріп, терезенің алдына барып тұрды.

Хабар енді жеткен адамдар ұбап-шұбап келіп жатыр. Күмісбектің мектептес достары, Асылжанның ұжымынан келген кісілер топ-топ болып аулада тұр екен. Кіріп шықты ма, әлде мына топырдан өте алмай, тар дәліздің сәл босауын күтіп тұр ма белгісіз. Екі-үш жігіт анадайда қой сойып, бас үйтіп жатыр, одан беріректе алжапқыш байлап алған келіншектер үлкен қазанды айналшықтап, бірі от жағып, бірі су құйып,  әбігерленіп жүр екен. «Өмір деген осы... - деп ойлады Қамажай, - кеше барсың - бүгін жоқ. Бұлардың жиған-терген ақшалары да жоқ сияқты еді. Не қылды екен? Аттап бассаң ақша керек болады ғой енді... Ірі қара мал алу керек, дастарханға қажетті заттар алу керек. Жетісі, қырқы бар. Одан кейін басын қарайту керек... Байғұс Асылжан мұнша қаражатты қайдан табады?»

- Қамажай, сіз мұнда тұр екенсіз ғой... Біз іздеп таба алмай жатсақ...

Ауыр ой үстінде тұрған мұны Күмісбектің қарындасы Зеренің даусы селк еткізді. Өлімді жердің таусылмас тіршілігі де, біреуге түсінікті, біреуге түсініксіз ғұрыптары да көп боларын, жанашыр жан араласып, кімнің кім екенін, ненің қайда жатқанын айтып, жөн сілтеп отырмаса, кем-кетігі де көрініп қалатынын білетін өжет, ақылды қыз белді бекем буып, ағасының шаруасына басшылық жасауды өз қолына алған сияқты. 

Қамажай Зерені үнсіз құшақтап, бетінен сүйді. Не айтарын білмеді. Есіктен кіргенде даусы жігерлі естілген Зере әп-сәтте босап, әдемі қоңырқай көздері жасқа толып шыға келді. Оның көзінен домалап түскен жасты алақанымен сүрткен Қамажай: «Сен мықты бол. Бір бас ие керек мұндайда, анау Асылжан  мүлде есеңгіреп қалыпты... Үйдің жайын сенен артық ешкім білмейді», - деді.

- Біз де солай ойладық... Зайда тәтем екеуі сол жерде отырсын, біз Зайра екеуміз шаруаға бас-көз болайық дедік... Сосын,   сіздің де Асылдың қасында болғаныңыз дұрыс шығар. Операциядан шыққаныңыз кеше ғана, бәрібір шаруаға жарамайсыз. Әрі Асыл сізді тыңдайды ғой - басу айтып отырасыз...

Бәрін жан-жақты ойластырып алып, кесіп-пішіп сөйлеп тұрған Зереге іштей сүйсінген Қамажай оны тағы да құшақтап, бауырына басты. Шіркін, осы үйдің қыздарын-ай! Бірінен бірі өтеді - әрі ақылды, әрі өжет, әрі іскер. Үшеуінің ортасындағы жалғыз ұл болғандықтан ба Күмісбек марқұмды еркелетіп, жел жағынан ықтасын, күн жағынан сая боп, тентектігін жуып-шайып,  шыр-пырлары шығушы еді үнемі. Күмісбектің жасы қырыққа жеткенше еркелеп,  үй тірлігін Асылжанға,  түз тірлігін апа-жезделеріне артып қойып жүргені де содан шығар, кім білсін...

- Қалай болды өзі? - Қамажай құшағынан босай берген Зереге баяу ғана тіл қатты. - Таңертең Асылжанмен сөйлескенімде бүгіннен бастап демалысын алып үйде жатыр деп еді...

- Өзіміз де төбемізден жай түскендей болдық... Бір жолдастарына демалысын жумақшы болған ба - әйтеуір бәрі көл жағасына барып, біраз  ішіпті. Бұларды білесіз ғой - бір бастаған соң тоқтамайды емес пе?! Қасындағылардың айтуынша қатты мас болып, оларды тыңдамай кетіп қалған... Үйдегілерге милиция хабарлапты. Аялдамада жатқан жерінен тауып алып, мәйітханаға тапсырыпты... Сол... Ақыры түбіне арақ жетті...

Қамажайдың денесі тітіркеніп кетті. Астапыралла! Асылжанның көршісі, алды-артына қарамай адың-гүдің сөйлей беретін Балқия таяуда ғана, Күмісбек ішіп келіп, үй-ішін бықпырт тигендей шулатып жатқанын айтып, бұған телефон соққан.  Такси ұстап келгенінде балалар мен Асылжан үрпиіп көршінің үйінде отыр екен. Кішкентай ұлдың шалбары су-су, қорыққанынан бұтына жіберіп қойған тәрізді. Асылжанды құшақтап, бауырына қысқан, ол ауырсынып «оһ!» деді. Түймелері түбінен үзіліп түскен халатын ашып қараса - қабырға тұсы сиякөктеніп тұр. «Жүр, дәрігерге барайық! - деді бұл, - әлде осында шақыртайын ба?» «Мұндайда милиция бірге келеді. Ананы алып кетсе бәле болады ғой тағы...» «Енді қайт дейсің? Өлесің ғой бір күні... Ол сені аяп жатқан жоқ, сен неменеге аяйсың осы?»