Қ.Сәтпаев. Өнегелі өмір

Қаныш Имантайұлының өндіріс, кен байлығын, онымен байланысты ғылымның әр алуан саласын терең білетіндігі, оның әр тарауымен шұғылданушы ғалымдардың зор еңбектер арқылы әртүрлі жаңалықтармен таныстығы, олардың аттарын үлкен бір ізет, терең сүйіспеншілікпен атауы өз алдына, жиналысқа қатысушыларды ерекше таңғалдырған нәрсе: соншама фактілер, сандаған еңбек ерлері, көптеген ғалымдардың өз аттары мен әкелерінің аттары есінде сақталуы. Екінші - академиктің мейлінше кішіпейілділігі.

Қаныш Имантайұлы өзінің ең бір қызықты кезі жігіттік шағын Қарсақпай, Жезқазғанда өткізді.

Ол студент кезінен (1921-1926) бастап-ақ рюкзагін иығына асып алып, тау-тасты кезумен болды. Өзіндей бозбалалар жаз демалысқа келгенде әсем киім, жақсы атты машығы етіп, ел аралап, бозбалалық құрса, ол тау аралап, тас терді. Неше алуан түсті тастардың сырын ашып, тегін тануға, қай тасты қандай текке жататындығын айырып, солардың негізінде жер астында не жатқанын білуді арман етті. Ол кейде сәтсіздікке де кездесті. Асылы - жай, қымбаты - арзан болып шыққан шақтары да болды. Әйтсе де, ол тас теруден жалықпады.

- Сәтбайдың Қанышынан ештеңе шыға қоймас. Өйткені тау мен тастан басқа еш нәрсені білмейді. Тіпті білгісі де келе ме екен? - деп кекете сөйлеушілер де аз болған жоқ.

Жаратылысында мінезге бай Имекең баласының осы бір істерін іштей ұнатпаса да, әлгідей қаңқу сөздердің талайын естісе де, еш нәрсе ұқпаған адамдай кескін білдіріп, баласына да, жұртқа да тіс жарып сөз айтпай, байсалды қалпында қала беретін.

Әрбір жүріс-тұрысы, мінез-құлқынан жаны рақат табатын мейірімді ана Нұрым апай ұлының не үшін тасқа құмарлығын ұғынбаса да, бетіне жел болып тиген емес. Ол әрекеттерін ішінен балалықтың бір салдары шығар деп ойлайтын. Жұрт шырт ұйқыда жатқанда орнынан тұрып, рюкзагін ыңғайлай бастаған ұлымен ана бірге оянып: «Құлыным, Қанышжан-ау, тамақ ішсейші, қарның ашып қалар, қалқам», - деп, үйдегі дәмді тамағын аузына ұстап, жолына керек азықтарды рюкзактің қалталарына нығыздай салатын. «Болды, апа», - десе де тыңдамай: «Жарайды, жаным. Енді салмаймын», - деп аузы айтса да, жүрек әмірін орындаушы ана байғұстың қолы тағы да бірдемелерді рюкзакқа салып жатады.

Мейлінше қатты сыйлайтын жақсы ананы ренжітіп алам ба деп, студент қарқылдап күледі де, рюкзагін иығына аса бастайды. Әрдайым үйден ас әкетіп, таудан тас әкелетін көнетоздау рюкзак - екеуінің де ескі танысы. Ол кезде талдырмаштау, кең маңдай, бұйра шаш, ұзын бойлы келген ақсары жас жігіт рюкзагін арқалап үйден шыққанда, ана байғұс көзімен ұзатып салып, ұзақ қарап тұратын-ды. Ананың не ойлап, не тілеп тұрғанын кім білсін? Ана жүрегі үлкен ғой. Әлде амандық, әлде табыс, әлде Қабдулғаниінің (Қаныш) үлкен адам болуын, әлде бәрін де тілеп тұра ма? Әйтеуір ұлы ұзап кеткенше, ол кісі үйге кіріп көрген емес. Шіркін, ана махаббаты түпсіз ғой?

Кей кездерде тас терудің қызығына түсіп кетіп, ұлы екі-үш күндей келмей қалса, қорқынышы мен күдігі араласқан ана, өзінің сүр сақтайтын кебежесінен әр кезде Қанышжаны жинаған тастарды алып, оны не үшін жинайтындығын, ол тастарда не тылсым бар екенін ұқпаса да, асыл ана қолына тастарды алып, кейбіреулеріне сүйсіне қарайтын. Тіпті кейбір әдемі тастарды жүрегіне басып, сүйіп те қоятын. Өйткені ол тастарда Қанышжанының қолының ізі бар ғой.

Қаныш Том қаласында (Томск) технологиялық институттың тау-кен факультетінің барлаушылық жүргізетін бөлімін бітіріп, тау инженері атағын алып, әуелі Атбасарға, кейін Қарсақпай, Жезқазғанға келгенде, ол өлкеде ескі өмірдің әлі қаймағы бұзылмаған, құлазып жатқан қу дала болатын.

Таудай талап, ұлы арман, халқына қызмет етіп, пайдалы адам болсам, ғасырлар бойы сан байлықты ішіне бүгіп жатқан жер сырын біліп, кен көзін ашсам деген үміт пен институттан алып шыққан білімнен басқа оның қолында еш нәрсе жоқ. Сан қиындық көз алдында кесе көлденең тұрса да, ол таймай іске кірісті. Бетпақтың ыстығына күйіп, суығына тоңа жүріп, Қарсақпай, Жезқазғанның сарқылмас кен байлақтарын ашты. Сол еңбектері үшін оған (1942 жылы) геолого-минералогия ғылымдарының докторлық дәрежесі және Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атағы берілді.

Ескі жолдасы рюкзагін арқасынан қалдырмай тас теріп, кен жыныстарының жылты бар топырақ, соларды талдау қорытындысында, Жезқазған, Қоңыраттардың кен байлығы ағылшын зерттеушілерінің айтқандарынан да әлдеқайда артық, әлдеқайда бай екендігін дәлелдеу үшін сегіз жыл бойы айтысып, ақыры дәлелдеп шыққан да, Серго Орджоникидзенің алдында Үлкен Жезқазған мыс қорыту комбинатын құру қажеттігін дәлелдеп, үкімет қаулысын шығартқан да, Қазақстанның басқа ірі өндірістеріне сарқылмас азық тауып берген де осы қарсы алдымызда сөйлеп тұрған ұзын бойлы, зор денелі ақсары адам. Оның сол тұрысының өзінен-ақ көз құмарың қанып, көңілің риза болғандай.

Әрі ойлы, әрі мейірімді көзі, рақымдылық нұры орнаған жүзі, қарыс жарым кең маңдайы - бәрінде де ерекше бір жылылық бар. Әсіресе сонау қылау шалған әдемі қара бұйра шашы мен маңдайының түйіскен жерінің оң жағы сәл төменде, сол жағы биіктеп барып тоқтауы айрықша көз тартады. Басқаларда кездеспейтін осы бір кішкене ғана ерекшелік оның келісті келбетінің әдемілігін арттырып тұрғанға ұқсайды. Қай кезде көрсең де байсалды мінезінің бір қалыптан өзгермейтіндігі өзін сыйлатарлық, басқалардан әрдайым беделі жоғары тұратын топырағының ауырлығын көрсетсе, өзінен кіші адамдарға да «Сәке», «Қажеке», «Мәке» деп ізетпен сөйлейтін кішіпейілділігі ол кісіге деген басқалардың жүрек жылылығын арттыра түсетін тәрізді.

Қазір ол трибунада, көпшілік алдында тұрса да, өзінің дағдылы мінезін зәредей де өзгерткен жоқ. Бар ынтасын сала ұйып тыңдаушы көпшіліктің абайы да, құрмет, ізеті де оны селт еткізе алмады. Үлкен адам өзінің ежелгі әдеті - кішіпейілдік қалпында қала берді. Жоғарғы айтылғандардай, талай ұлы еңбектерді өз қолымен істеп, өндіріске де, ғылымға да үлкен-үлкен үлестер қосса да, «мен», не «менің басқаруыммен» деу былай тұрсын, «қатысуыммен» деген сөз де ол кісінің аузынан шықпады. Ол Қазақстанның кен байлығын, өндірістерін өте бір жақсы білетін көлденең адам қатарында сөйледі.

Жұрт Қаныш Имантайұлының сөздерін сүйсіне тыңдап, кішіпейілділігіне сұқтана қарады. Советтік Ұлы Отанның Қаныш Имантайұлындай ғалымдарына мақтанғандай кескін білдірді. Өнеге алар жас болса, үлгісі алдында тұр деген қорытындыға келді.

Академик Қарсақпай, Жезқазған тарихы туралы шолуын аяқтады да, тамағын тағы бір кенеп алып, әдебиетке көшті.

- Кино мамандарының, - деді ол, - жазушылармен бірлесе отырып сценарийлер жазу, заманымызға сай фильмдер жасау идеясы - құптарлық та, қуанарлық та жұмыс. Фольклор да, әдебиет те халықтың сан ғасырлар бойы жақсы өмір аңсаған ұлы адамдарының сәулесі. Олардан кино үшін үлкен идея да, қызықты оқиға желісі де, образдар да табылады. Қазақ, жалпы шығыс фольклорында, әдебиетінде тіпті сонау ескі замандардан үзілмей келе жатқан өзек, үлкен бір оптимистік идея бар. Ол - табиғаттың мылқау күштерінің сырын білу, оларды өз күштеріне бағындыру.

Мысалы, Үнді халқының эпосы «Махабхаратаның» бас қаһарманы Рамана жер жаннаты Цейлон аралын жайлап алып, адам баласын аштық апатына ұшыратушы жын патшасына қарсы күрес ашып, өзінің ерен күші, айла, амалы арқылы жеңіп шығып, азап шеккен халықтың бақытқа қолын жеткізуі, жер жүзіндегі жауыз күштерді түгел адақтап, көк тәңіріне қарсы майдан ашатын «Осетин-нарт аңызының» денесі құрыштан жаралған геройы Батрадэ, жеті жыл жер астында болып, ен байлық, асыл қазынаға кездесетін, соның бір айғағы есебінде теңіз түбінен алтын қазанды атына өңгеріп шығатын қазақ аңызының бас образы Ер Төстік, мәңгі суды (живая вода) өзі ішіп тірі қалудың орнына, ол сумен елін, жерін көгертіп, дүние салған башқұрт аңызы «Урал батыр» - бәрі де халық армандарының сәулесі. Табиғат күштерін адам баласының жеңу, өзіне бағындыру идеясын меңзейді.

Башқұрт аңызында Урал батырдың сүйегі асыл тас, алтынға, қаны мұнайға айналады. Қандай тамаша меңзеу! Бұл - біздің ғалымдарымыздың Урал тауындағы таусылмас кен байлықтарды ашудан әлденеше ғасыр бұрын туған аңыз. Ендеше, ауыз әдебиетіндегі ертегі әңгімелер мен эпостардағы ерліктердің бәрі бірдей қиял дүниесінің жемісі емес, олардың негізінде өмір шындығы, тіршілік тәжірибесі жатқандығы аңғарылады. Кинофильм жасаушыларға бұл жайттар, бізше, керекті де, пайдалы да.

Ал қазіргі қазақ совет әдебиетінде киноның кәдесіне жарарлық не бар, не жоқ десек, ол туралы да көп нәрселер айтуға болады.

Қазақ совет әдебиеті Совет өкіметі кезінде туып, онымен біте қайнап, бірге өсті. Партия мен үкіметіміз тарапынан жүргізілген саяси шаруашылық шараларды іске асырудағы халқымыздың қаһармандық қимылдарын жырлауға белсене ат салысып келеді.

Жиырмасыншы жылдар  қазақ даласында құрыла бастаған өнеркәсіпті фабрика, заводты, қырды жаңғырықтырған машина, тракторларды тақырып етіп, ел өміріне ұлы өзгеріс кіруін ақындарымыз шабыттана, шаттана жырлап, техниканың тілін білу, таяқты қайлаға, тұлпарды машинаға айырбастауды үндеді.

30 жылдардан бастап бұл мәселеге ерекше бет бұрылды. «Жүйіткі, қара айғырым», «Көмір-коммунизм», «Құрылыс», «Турксиб түйіскенде», «Нефстан» тәрізді өлең, поэмалар, «Менің құрдастарым», «Завал», «Өмір не өлім», тағысын басқа повесть және көптеген қысқа әңгіме, очерктер әдебиетімізге елеулі үлес болып қосылып отыр.

Өндіріс - қазақ ақын-жазушылары үшін жаңа өмір, жаңа тақырып. Оның өзіне тән ерекшеліктері бар. Ақын-жазушыларымызға бұрын таныс емес соны мәселені бір дегеннен неге баурап алмайсыңдар деу әділетсіздік болар еді. Бұл туындыларда өндіріс процесінің ішіне кіре алмай, тек сыртын суреттеп, өздерінің жақсы ниеттерін ғана машықтаушылар да жоқ емес. Сонымен қатар кинофильм жасауға негіз боларлық, оқиғасы қызық, өндіріс өмірінің кейбір жақтарын жақсы бейнелейтін, жаңа адам, жаңа ой-сезімді көрсетіп, ескілік пен жаңалықтың күресін, идеялық, психологиялық жайттарға құрған повесть, романдар да бар. «Өмір не өлім», «Менің құрдастарым» - автор мен режиссерлердің ынтымақпен істеулерін күтіп отырған бүгінгі күн тәртібіне сай келетін шығармалар тәрізді. Жаңа заманның жаңа адамдары, совет мектебінен коммунистік тәлім-тәрбие алып өскен Еркін, Рахмет, Лиза, Дәмелі, Алексей, Шәктібайлар - тек бүгіннің емес, келешектің де күрескерлері, коммунизм идеясының туын көтерушілер. Оларға қарсы Сойдақтіс, Лисициндар сықылды ұнамсыз образдар көшпелі дәуірдегі белгілі бір қоғамдық топтың келіссіз кескінін көрсететіндігі сөзсіз.

Бірақ біз, оқушылар, әдебиетіміздегі бұл табыстарды жеткен жері осы-ақ екен деуден аулақпыз. Бұларды тек үлкен істің бастамасы ғана деп білеміз. Біздің Мұхтар Омарханұлы, Сәбит Мұқанұлы, Ғабит Махмудұлы сықылды жетекші, ірі таланттарымыз өндіріс тақырыбына әлі кіріскен жоқ. Олар келешекте өздерінің аттарына сай үлкен туындылар беретіндігіне оқушылардың сенімі мол. «Мосфильм», «Ленфильмдерде» істеуші бүкіл халқымыз сүйетін режиссер, сценарист, халық артистерінің Қазақстан жазушыларымен біріккен бүгінгі мәжілісі нәтижелі болуына біз тілектеспіз және солай болатындығына берік сенеміз, - деп, академик сөзін бітірді.

Ол сөйлеген сайын демдерін ішінен алып, бар сезімдері құлаққа айналған халық терең сүйіспендіктерінің бұйыруымен еріксіз қол шапалақтап жіберді. Әркім қасындағы жолдастарына Қаныш Имантайұлы туралы өздерінің адамдық махаббат, жүрек жылылықтарын айтысып, жаңа ғана тым-тырыс отырған жұрт гуілдесіп, кейбіреулер таңдана бас шайқап, ризалық күліс кескінін аңғартты. Бір сағаттай жым-жырт боп, бір ауызды баққан аудитория енді қайта жанданды. Трибунадан түсіп, Қаныш Имантайұлы Эйзенштейннің қасына отыра бергенде, атышулы режиссер Қаныш ағайдың қолын қатты қысып, үлкен ризашылық, құттықтау ізетін көрсетті. Қаныш Имантайұлының беті сәл қызғылт тартып, өзінің шалқайыңқырап, рахаттана күлетін дағдылы әдетімен бір күліп алды да, Эйзенштейннің ізетіне алғыс айтып, оған өзінің әдебиет маманы емес екендігін, режиссердің сөзін тек көңіл делбеу қатарында ғана қабылдайтындығын ескертті.

Гуілдеп, бет-бетімен жайыла бастаған көпшілікті жиылыс бастығы қаламымен графинді тықылдатып, тәртіпке шақырды. Жұрт тыныштала бастады.

- Тағы кім сөйлейді?

Ешкім сөз сұраған жоқ. Көпшілік қайта тынды. Осы дағдарысты пайдаланып, Қаныш Имантайұлы жиылыс бастығы Эрмлерге сыбыр ете түсті. Ол көпшілікке қайрылып, Қаныш Имантайұлының тығыз шаруасы барлығын, рұқсат сұрайтындығын жариялады да:

- Жолдастар, жұмысының көптігіне, артық уақытының жоқтығына қарамастан, халықтың мәні зор мына иігілікті іске ат салысу үшін келуі және Қазақстан ірі өнеркәсібінің тарихы, өсу, дамуы, оның қазақ әдебиеті туралы аса бағалы пікірлер айтқандығы үшін академик Қаныш Имантайұлына біздің коллективтің және осы жиналысқа қатысушылардың атынан үлкен рақмет айтуға рұқсат етіңіздер! - деді.

Жұрт тағы қол шапалақтады. Қаныш Имантайұлы жиылыс басқарушылармен қол алыса қоштасып, көпшілікке ерекше бір сыпайылықпен бас иіп, есікке қарай жүрді. Жиналыстағылар Қаныш Имантайұлына бет бұрып, көздерімен шығарып салды. Кімнің болсын мейлі, оған деген ризашылығы мен жүректеріндегі жылылықтары көз нұрларынан байқалғандай.

Жарға жанамалатып қойылған орындықта отырған Мұқаң жан-жағына қарады да, сөйлейтін кісі жоғына көзі жетіп, қол көтерді. Жұрт тағы тына қалды.

Өзінің дағдылы әдеті бойынша, «әп» дегенде Мұқаңның сөздері шашыңқы шығып, кібіртіктеніңкіресе де, сәлден кейін, есіле жөнелді. Жиналыстың мақсат, міндетін мол қамтып, кеңінен шолып, актуалды мәселе көтерушілерге алғысын айта келіп, Қаныш Имантайұлының сөзіне тоқталды.

- Әдебиет маманы болмаса да, академик Сәтпаев жалпы әдебиетті, әсіресе өндіріс тақырыбына жазылған көркем туындыларды, меніңше, біздің жазушы, әдебиетшілерден кем білмейтіндігі көрінді. Қаныш Имантайұлының сөздерінен ол шығармалардың оқиғасының қызықтылығы, идеялық, мінез, тіпті психологиялық қақтығыстарының қиыннан қиысқан шиеленісулері мен адамдар арасындағы тартыстардың кинофильмдер жасауға ұтымды жақтарының молдығы да аңғарылды. Әсіресе шығыс фольклоры, эпостары туралы айтқан ойлары кино сценаристерін қызықтыратын аса бір құнды, айрықша көңіл аударарлық келелі пікір деп ұғамын.

Академик Сәтпаев қазіргі әдебиетіміздегі табыстарымызға шын жүректен сүйсіне, кемістіктеріне күйіне сөйледі, біздердің де кемшіліктерімізді сынады. Әділ айтты. Мына Сәбит те, Ғабит те, мен де өндіріс тақырыбына әлі терең бара алғанымыз жоқ: әрқайсысымыздың әр кезде, әр жағдайға байланысты жазған қысқа әңгіме, желе жортқан очерктеріміз бар. Бірақ олар өзімізді де, оқушыларды да, заман тілегін де қанағаттандыра алмайды. Өндіріс тақырыбы - келелі тақырыптардың бірі. Емірене барып, етегіміз толып қайтарлық өміріміздің ең бай саласы. Ел тағдыры сонау ұлы майданда жан беріп, жан алған ерліктер арқылы шешілуде десек, оның тірегі тыл, елдегі фабрика, завод, өндіріс ерлерінің ерен қимылдарында. Ендеше олар туралы жазу - біздің өтелмеген парыз, келелі міндеттеріміз. Осы тұрғыдан бүгін мәселе қойып отыр. Бұл - әр жазушы, әрбір сценарист, режиссерлерді ойлантарлық та, толғантарлық та жайт.

Қаныш Имантайұлы - Қазақстандағы өндіріс, әсіресе қазіргі соғыста шешуші орын алатын ірі өндірістердің тарихын да, өсу жолдарын да жақсы білетін, солардың құрылуына, дамуына белсене ат салысқан даңқты ғалымдардың бірі.

Оның өндіріс туралы айтқан ойлы, өнегелі, ұтымды пікірлеріне біздің қосарымыз жоғы былай тұрсын, әдебиет жайлы да керекті мәселелерді толық қамтыды. Өз басым академик Сәтпаевтың әдебиет туралы айтқандарына толық қосыламын және құптаймын, - деді. Басқа жазушы, әдебиетшілер де:

- Дұрыс. Біз де солай ұғамыз, - десті.

Мұқаң сөзін қайта жалғастырып, өндіріс тақырыбына фильмді қалай жасау жөніндегі өзінің ойларына, творчестволық жоспарларына тоқталды. Онан кейінгі шешендердің бәрі де желпінбелерін Қаныш Имантайұлының сөздерін, ойын жалғастырудан бастап, сөз аяғын ол кісіге үлкен алғыс айтумен бітірді.

Әдебиетшілердің ешқайсысы желпініске шыққан жоқ. Қатты қадір тұтатын ғалым ағаның ел сынарлық, ер сынарлық алқалы жерде үстеріндегі өте бір ауыр жүкті күшті иығына салып арқалап кеткендігі үшін өздерін бақытты санады. Мол қамтып, терең бойлай байымдаған Қаныш Имантайұлының сөзінен кейін мамансынған әдебиетшілердің сөйлеуінің қажеті болмай қалды. Сондықтан да ешкім сөз сұраған жоқ.

Жиылыс бітіп, жұрт үйді-үйге тарады. Олар Қаныш Имантайұлының өзін ойларында, сөздерін саналарында сақтап, өздерімен бірге ала кетті.

Москва, Ленинград адамдары орталықтан шалғай жатқан қазақ даласынан шыққан мына тәрізді энциклопедиялық білімді ғалымның бар екендігін өз көздерімен көріп, әрі таңданған, әрі Совет елінде болу мүмкіндігіне шәк келтірмес сеністік сезімде болса, ол кісіні бұрыннан жақсы білетіндер, осындай замандасы, ағасы, әкесі алдында тұрғанда, «төсі жайлау, төбесі қыстау» тәрізденді.

«Көңіл жүйрік пе, көк дөнен жүйрік пе?» деген ескіден келе жатқан мәтел бар. Қазір секундына пәлен километр алатын ұшқыштармен салыстырғанда, көңілдің, қиялдың жүйріктігін көк дөненмен салыстыру - күлкі. Бірақ ол - өз кезінің жемісі. Бұдан жүз жыл бұрын қазақ даласында көк дөненнен жүйрік не болмақ?! Әр нәрсенің өз жағдайы, өз кезі бар. Заманына қарай адамы. Әр адам өз халқының бір кішкентай бөлшегіне ұқсас. Біреу оның жақсы жағын, біреу жаман жағын бейнелеуі мүмкін. Менің қиялымда Қаныш аға қазақ халқының кеңпейілдік, жомарттық, ақжарқын аңғалдық, сабыр салмақтылық, бір нәрсеге берілсе, құлай берілушілік, еңбек сүйгіштік сықылды жақсы қасиеттерін түгел қамтып, орыс, батыс, шығыс мәдениеттеріне де емірене барып, етегі толып қайтқан, олардың да тек жақсы жақтарын өз бойына сіңірген және осы қасиеттерін коммунизм құрушы халықтар иігілігіне жұмсауға өзіне-өзі іштей серт етіп, іске бел буған ұлы адамның бейнесін көзге елестетті.

Әдеби әлем

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға