Бағалы монография

Әдебиет туындылары туралы зерттеулер әртүрлі. Нағыз ғьшыми ізденулер көптің керегіне жарап, оқушының білім өрісін кеңейте түседі; танытқыштық мәнін жоймайды. Ондай еңбектер әдебиет шығармасының бұрын көзге түсе қоймаған қасиеттерін ашады; әдеби материалға екінші өмір бергендей болады.

Өткен жылы әдебиет тан саласынан бірталай кітаптар шықты. Оларда арғы-бергі әдебиеттің көптеген жайлары сөз болған; оқушыға тиісінше берерлігі бар еңбектер. Солардың қатарындағы құнды кітаптардың бірі - филология ғылымының кандидаты Әуелбек Қоңыратбаевтың «Қазақтың Қозы Көрпеш жыры туралы» (1960) монографиясы. Автор мүнда «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырына тамаша терең талдау жасаған. Ғалым өзінің бүдан он төрт жыл бұрын қорғаған диссертациясын кеңейтіп, қалың оқушылар қауымына ұсынған.

Ә.Қоңыратбаев монографиясының айрықша үш қасиетін алдымен атап көрсетуіміз орынды. Біріншіден, зерттеуші алған тақырыбын жан-жақты қарастырған; бұрын-соңды «Қозы Көрпеш» жайында пікір айтқан, нұсқаларын жиып Пастырған адамдардың бәрінің де еңбегіне тоқталып, шолып етеді; оқушыға тұжырымды тұтас мәлімет береді. Тіпті осы ұлы дастан туралы кейде теріс, қиғаш пікір айтқандарды да ұмыт қалдырмай, себеп-сырын ашады.

Екіншіден, автордың терең топшылап тың, соны пікір айтуға, батыл салыстырулар жасауға, қызғылықты, келешегі мол идеялар айтуға қабілеттілігі анық байқалады. Ғалымның шкірлілігін - оның өте қымбат, керек қасиеті демеске болмайды. Жаттанды ізбен сырғыта беру әркімнің-ақ қолынан келеді. Бірақ сарыла ізденіп, өз көзі анық жеткен шындықты батыл айтып тастау ғылым мүддесіне аса керек жайдың бірі. Көптеген еңбектердің қызықсыздығы, тіпті оларды оқып пи.ігудың қиындығы пікір жүтаңдығынан, кейбір авторлардың оі топшылауының болмауынан. Ә.Қоңыратбаев өзінен ілгеріде айтылған түжырымдарға сын көзімен қарай біледі; оңайды көздеп, бір табылған анық деректі төңіректей бермей, і ыңға сүрлеу салғысы келеді.

Үшіншіден, ғалымның тіл орамдылығын айту керек. Бүл, бІЗДІңше, ерекше тоқталуды керек ететін мәселе. Өйткені, тіл іүіықпалығы, стилдің сүрқайлығы, Қайталап оқып әрең үі і.шатын ауыр оралым да әдеби зерттеулердің біразына тән кі-ірсық. Кейбір жолдастар сөйлемді шұбалаңқы құруды, оқушыны тұсаулы аттай кібіртіктетіп қоюды нағыз ғылми, «салмақты» стиль деп ұғынатын көрінеді. Олардың ойынша пікірдің анықтығы, сөйлемнің іркіліссіз үйлесуі газеттің «жеңіл-желпі машығы» тәрізді. Бірақ мұның біржақты түсінік вкенін әркім аңғарса керек. Публицистер мен библиографтардың стиль жөніндегі таласына бір кезде ІІ.Л.Добролюбов тамаша жауап тауып еді. Ол әдебиет і і.шшыларының еңбегін жеңіл-желпі іс санаған онблиографтарға:   «Жақсы   болсын,   жаман   болсын,   біздің жазғанымызды журт оқиды, біз әрбір сөзімізбен халыққа пайдалы болуды қалаймыз, халыққа уғымсыз терендіктің қажеті жоқ», - деген пікірді айтқан.

Ә.Қоңыратбаевтың монографиясы оқуға жатық тілмен жазылған. Сонымен бірге мунда тереңдік те, жан-жақтылық та, қысқасы, гылми шартқа керек сипаттың бәрі де бар. Автор нағыз абстракциялық ойларды өте қарапайым түсіндіріп бере біледі. Материалды мол қарастырған еркіндік сезіледі. Біздің-ше, әдебиет туралы ғылымға нақ осындай, жазушылық уста-лық пен зерттеушілік үйлесіп, кірігіп келсе, нұр үстіне нұр.

Монография «Қозы Көрпеш» жырының жанры, жырдың тақырыбы мен жаратылысы, жыр сюжетінің жазылып алынуы және зерттелуі, «Қозы Көрпеш» жырының негізгі сюжеттері, жырдың образдары, жырдың композициясы мен тілі тәрізді негізгі тараулардан тұрады. Осының әрқайсысында оқушыға ой саларлық жаңа пайымдаулар табылады. Бұлармен қатар автор кітабының соңында «Қозы Көрпешке» ұқсас сюжеттердің жырлануына тоқталады; «Мақпал қыз», «Құл мен қыз», «Есім сері-Зылиха» дастандарына қысқаша талдау жасайды.

Зерттеушінің «Қозы Көрпеш» жанрын ашу үшін келтірген салыстырулары мол. Ол батырлық жырлары мен ғашықтық жырларының жанр ерекшелігін көп-көп айрықша белгілеріне қарап анықтайды. Мәселен, автордың айтуынша, қаһармандық эпостың идеялық мазмұны, тақырыбы ел қорғау, патриотизм болса, ғашықтық жырларында идеялық мазмұн мен тақырып -әйелдің бас бостандығы, махаббат еркіндігі. Ал батырлық жырларында қоғамның сыртқы өміріне байланысты қайшылық, ерлік айтылса, лиро-эпоста суреттелетін оқиға -феодалдық қоғамның ішкі әдет-ғұрып қайшылығы, әйел басындағы теңсіздік. Ғалым батырлық жыры мен ғашықтық жырының он екі түрлі ортақ айырымын ашады.

«Қозы Көрпеш» жырының гақырыбы мен жаратылысы жөнінде көп материал кслтірілі сп. Жырдың тақырыбы туралы тұжырымын автор былай баяидаііды. «Мектеп оқулықтарында «Қозы Көрпеш» жырының тақырыбы сүйіспеншілік, махаббат делініп жұр. Бірақ таптық қоғамда адамның әлеуметтік правосынан жоғары тұрған жұбайлы неке, содан туатын млхаббат, сүйіспеншілік ережесі болмағандықтан, жырдың ісмасын бул терминдермен тұйықтай беруге болмайды. Махаббаттың да әлеуметтік мазмұны, белгілі бір мотиві болуға тиіс. Бул реттен қазақтың «Қозы Көрпеш» проблемасын біз төтелей феодалдық және капиталистік қоғамдағы жубайлы некенің праволық қайшылығынан гушзамыз» (Юбет). Міне, зерттеуші әр проблемаға, осылайша сын жағынан келуге талаптанады. Және көп ретте дәлелдемесі қонымды. Ә.Қоңыратбаев жыр табиғатын түсіндіру үшін Марксизм қағидаларына сүйене отырып, көп елдердің фольклорынан мысал келтіреді. Қазақтың төл әдебиетінен і ыршылдық, ғашықтық сарындағы шығармаларға да гокталады.

О.Қоңыратбаев «Қозы Көрпешті» даңқы жер жүзіне қараған «Ләйлі-Мәжнүн», «Тахир-Зухра», «Ромео-Джульетта» сияқты орта ғасыр романдарымен қатар қойған Катанов, Радлов  тәрізді орыс ғалымдарының пікірін қостай келіп «Өзінің мазмуны, тілі, жасалу тәсілі жағынан «Қозы Көрпеш» әңгімесі сол романдардың қай-қайсысынан да болса халық рухына жақын», - дейді. Орта ғасыр романдары жазба әдебиет салтымен жасалып, көбіне қоғамның жоғарғы тобының, әсіресе, қала турғындарының өмірін суреттегенін, оларда Калык оміріне, айрықша еңбек мәселесіне жете көңіл білінбегенін айтады.

«Қозы Көрпеш» жырының сюжеті қазақтан басқа илықтарда да таралып келгені мәлім. Ә.Қоңыратбаев  дастанның шығу табиғатын ашуға көп мысалдармен жауап іздеген. Орыстың атақты ғалымы Г.Н.Потаниннің пікірін келтірген. Ол мынау: «Қазақ өмірінен алынып жырланған ұлы (Поі гық жырлар көп. Қазақтардың айрықша қадірлейтін әңгімесі - кедей, қойшы бала Қозы, Көрпешке ғашық болған сұлу  қыз Баянның тарихын  суреттейтін жыр.  Бул жырды Орынбордан Зайсанға дейін созылған қазақ даласы түгел біледі және ол қазақ эпосының ең құндысы. Өзінің ғашық жары мерт болғанда, соның қайғысына шыдамай, қыз сүйген жігітінің бейітіне барып озіне-өзі қанжар салып өледі. Сюжеті халықаралық болса да, дәл қазақ халқы сияқты бұл оқйғаны, әңгімені өз эпосының ең қызықты, күшті және негізгі арқауы етіп жырлай білген бірде-бір халық жоқ» (17бет).

Дастанның қазақ топырағында жаралғандығын автор көптеген деректерге сүйене отырып сенімді дәлелдейді. Бұған, ең алдымен, жырдағы жер-су, ру, адам аттары, қазаққа тән кәсіп, шаруашылықтың нышандары айғақ. «Қозы Көрпештің» қай нұсқасынан да оның шын мәніндегі қазақ жаратындысы екенін аңгарамыз», - дейді автор. ...Баян сұлудың туған жері -Баянауыл тауы, қыздың қарқарасы түсіп қалған жері -Қарқаралы қазылық, домбырасы мен моншағы түсіп қалған жер - Домбыралы, Моншақты аталғанын; алтын сандығы түсіп қалған жер - Алтын сандық; өлең айтып, той қылған жері - Өлеңті; аттарының шідері түсіп қалған жер - Шідерті; аттарының арқасы жауыр болған жер - Жауырбұрты аталғанын қостайды.

Ғалымның қазақ фольклорындағы кесек кейіпкерлер туралы айтқандары қызғылықты. Ауыз әдебиетінің көптеген тұлғаларының сипатын жаңаша түсіндіруге ұмтылады.

«...Қазақ әдебиетінде хандарды әжуалайтын Жиренше, байды қолға түсіретін Алдар көсе, халық күлкісінің бейнесі Қожанасыр, хандардан оляса алатын тазшалар, Аяз би - сол коллектив санасымен жасалған образдар. Сол үшін жеңімпаз, оптимист... Дарашылдықтың жемісі Қарабай, Қодар, Базарбай, Бекежан, Қараман, Ханзада, Әліби деген сияқты образдар қаншама тұлғалы болып көрінсе де, олар коллектив санасынан жаралған - Қобыланды, Алпамыс, Қамбар, Төлеген, Қозы, Баян, Жібек образдарынан әлдеқайда әлсіз, қораш» (43 бет).

Монографиядағы аса мәнді тараудың бірі - жырдың образдарына арналған. Мұнда автор «Қозы Көрпеш» жырының түрлі нұсқаларын еске ала отырып, образдардың ержүрек алғыр командирлердің бірі болған. Кейін ол гвардиялық дивизияның командирлігіне дейін көтеріліп, атағына атақ қосты. Бауыржан бастаған дивизия Совет Армиясының басқа да бөлімдерімен иық сүйесе, бірлесе қимылдап, жау тепкісінде қалған жүздеген елді мекенді азат етті. Ол генералдық штабтың академиясын бітіріп, бірнеше жыл бойы соғыс академияларының бірінде әскери оқытушылық жұмысын атқарды.

Соңғы жылдарда Бауыржан Момышұлы жазушылық жұмысына біржолата ден қойды. Соғыс кезіндегі айбынды командир өнерінің тағы бір тамаша қырын танытты, қазақтың белгілі қалам қайраткерлерінің қатарына қосылды. Ол қазір бірнеше кітаптың авторы. Бауыржанның «Біздің семья», «Бір түннің тарихы», «Москва үшін шайқас» сияқты шығармалары оқушы жұртшылыққа жақсы таныс. Екі бірдей тілде: қазақша, орыс тілдерінде қатар жазатын автор туындылары елімізде кең тарап кетті. Оның шығармаларына қазақ әдебиеті мен көркемөнерінің Москвада еткен онкүндігінде жоғары баға берілді.

Бауыржан шығармаларынан ¥лы Отан соғысының көп шындығын кереміз. Автор озінің көрген-білгенін, сезгені мен түйгенін барлық ақиқатымен айта біледі. Тіс қаққан зұлым жаумен алысудың оңай міндет болмағанын, біздің жауынгерлеріміздің бірден ер болмай, қиындықты жеңе, ысыла, үйрене келе жетілгенін де әңгімелейді. Соғыс керіністерін қайшылығымен, терең диалектикасымен елестете алу - жазушыңың үлкен табысы. Қорыта айтқанда, Бауыржанның соғыс тақырыбына жазған әңгіме-естеліктері қазақ совет әдебиетін байыта түсетін бағалы туындылар деп білеміз. Оларда талай-талай адамның тұлғасы жасалған. Кептеген қазақ, орыс, украин жігіттерінің асыл бейнелерін суреттейді.

Солардың ішінен айрықша бір образға аялдап өтуіміз парыз. Б.Момышұлы әскери әңгімелерінің он бойында генерал Панфиловтың атын зор құрметпен, ерекше ілтипатпен келтіріп отырады. Панфиловтың қолбасылық даналығы, қарауындағыларға қамқорлығы мен қайырымдылығы, сергектігі мен зеректігі шебер айтылады. Өз басы устаздық үлгісін, тәлімін, тәрбиесін мол көрген Бауыржан генерал Панфилов туралы Гебірене қалам толғайды.

Б.Момышулының суреткерлік дарыны оның «Біздің семья» деп аталатын шығармасынан да танылады. Онда жазушы өз үй-ішін, ауыл-аймағын ғана алып қоймай, революциядан бурынғы қазақ елінің турмыстық-салттық ерекшелігін кең аңғартатын қызғылықты мәліметтер келтіреді. Бурыннан жартылай отырықшылыққа бейімделген оңтүстік едерінің кәсіптік, ғұрыптық көп деректерін көркем әңгімелейді. Ескі ауылдағы таптық қайшылықтың, әлеуметтік теңсіздіктің сырларын сездіреді.

Бауыржанның командирліктен қаламгерлікке келу жолы сырт көзге кездейсоқ көрінуі мүмкін. Бірақ мунда белгілі заңдылық бар екенін байқаймыз. Атақты офицер соғыс кезінің өзінде ысқырған оқтан, лаулаған оттан тыным алған шақтарында тужырымды пікірлерін, әсерлерін қойын дәптеріне жазып отырыпты. Урыс оқиғаларына да, көңіл аударарлық әрбір қубылыстарға да зер сала қараған. Өзінің бай  әскери тәжірибесі, соғыс жылдарында тікелей байқап, пайымдаған шындықтары оның көптеген мақал-мәтел сөздер қорытуына да негіз болған. Бауыржанның нақыл сөздері барынша шыншыл да шешен. Оларда білімпаз, кемел адам айта алатын аталы, терең астарлы асыл ойлар жатады. «Ерді ел ушін,   жігітті   жұрт   үшін   мақта»,   «Именіп   жүріп   көрген игіліктен, қарсыласып жүріп көрген бейнет артық», «Орынды мысқыл оқтан да өткір», «Опасызда отан жоқ», «Ердің Еділ тобына  келмейді», «Әдіссіздік - әлсіздік, ептілік те ерлік», «Ар - ардақтың анасы».

Соғыс тақырыбына прозамен, философиялық бітімді қанатты сөздермен хикая етумен қатар, Бауыржан Момышулы өлең толғайтынын да  айту  керек.   Ол  қаһарлы  күндердің орасан ауыртпалығына шыдап, жау шебін қиратқан қарулас жолдастарының қимылын айтып, кейде Махамбетше сілтейді.

Панфилов тірі кезінде

Москваның жерінде

Жау жағадан алғанда...

Өркөкірек душпанның

Өршуін басқан біз едік.

Ынтымақты, табанды,

Қурыш тәртіп болатты,

Булжытпастан буйрықты,

Жалтартпастан жарлықты,

Белуардан қан кешіп,

Намыс туын көтеріп,

Жалғыз да болсақ алтауға

11 Іыдап көрген біз едік.

Айуан келбет дұшпанның

Отыз мыңын өлтіріп,

Жетпіс мыңын жаралап,

Қырық мыңын қашырып,

Жүз танкісін бүлдіріп,

Жау мұқатқан біз едік... Бұл   жолдар   жауынгерлеріміздің   жорық   шежіресіндей, ұмыт болмас оқиғалардың куәлігіндей.

Ертеректе оқыған дастандарымыздың бірінен «Батыр болмақ ойдан» деген пікірді сақтағанымыз бар. Шынында, нағыз батырлық - саналы намыстылықтан, елін сүюден, өктемділікке өштіктен туатынын Отан соғысының оқиғалары айқын дәлелдейді. Ерлік - көзсіздік емес, өмірді, халықты жанымен ұғына білген адамдардың өжет, өр қимылы ғой.

Бауыржанның әскери бейнесі халық ұғымында өте биікке көтерілген. Мұның да себебі жоқ емес. Халық қиын кездерде ел қорғаған ерлерінің еңбегі мен есімін әрдайым қадір түтып отырған. Халық махаббаты зорайтып, эпикалық көлемге жоғарылатып әкететін де есімдер болады. Бауыржан нақ осындай   сирек   мәртебеге   ие   болған   адам.   Отан   соғысы кезіндегі қазақ жауынгерлерінің батырлық символындай -Бауыржанның атқарған істері ел арасына ебеленіп, өсіп Гвраған. Оның халық қаһарманы аталуы да осыны көрсетеді. Мұндай зор сүйіспеншілікке, бақытқа кір шалдырмай, таза і іқтау қажеттігі айтпаса да түсінікті.

Кісі атақ пен абыройға жылпостықпен жетпейді, внбегімен, елеулі істерімен жетеді. Манолис Глезос Грецияның намысы үшін Акропольдің үстінен фашистер жаулауын жулып түсіргендігімен өшпес даңққа ие. Өмірде сан Түрлі өжет әрекеттер бола береді. Бірақ халық арманымен Кабысып, үйлестік, сәйкестік тапқан істер ғана айрықша мунараға көтерілмек.

Бауыржан Момышулы туған халқының ілгерішіл, өміршең дәстүрінен тәлім алған, «атына турман болсам деп, журтыма қурбан болсам деп» қызмет қылған ойлы азамат. Ол елінің жақсы ғурпын, сыйымды салтын қадірлей білетін, тоғышарлыққа, топастыққа, бишаралыққа жаны төзбейтін, усақ пысықтықпең мәмілеге келмейтін адам ретінде қурметке бөлеген.

Бір кезде жорық жортуылында аты шыққан Бауыржанның бүгін жазушылық туындыларын оқимыз. Қолбасылық пен імгсрлік таланты қатар қонған азаматтың абыройын асырған, мерейін үстем еткен қудіретті күш - ел намысын биік тутатындық. Жауынгер жазушымыздың өнері өрлей берсін, даңқы арта берсін дейміз.

1961

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға