Қазақстан ұйғырларының мәдени құндылықтары

Әр халықтың өзіне тән, өзіндік ерекшеліктері мен болмысы, ғасырлар бойы қалыптасып, ұрпақтар жалғастығын тапқан, ұлттың сан ғасырлық тарихымен біте қайнасып жатқан мәдени құндылықтары болады. Ол сол ұлттың біртуар азаматтарының дарыны, қарым-қабілеті, еңбегі арқылы қалыптасады. Сондай-ақ, мәдени құндылықтарына біріншіден тілі, ділі, мәдениеті, ұлттық киімі, музыкасы т.б. жатады. Ал Қазақстанда тұратын 130-ға тарта ұлттар мен ұлыстар да өзіндік ұлттық мәдени құндылықтардан кенде емес. Мәселен, ұйғыр халқының мәдени құндылықтарын сарапқа салсақ. 

 

Республикамызда ұйғыр тілін, оның асыл мұраларын насихаттайтын мәдени орталық қызмет атқарады. Ұйғыр халқының Қазақстанда ұлттық музыкалық театры жұмыс істейді. Ұйғыр тілінде «Ұйғыр авази» газеті аптасына 2 рет шығып тұрады. Алматы облысында Ұйғыр ауданы бар. Онда 9 шаруа қожалықтары жұмыс істейді. Ұйғыр тілінде 9 орта мектеп, ондаған аралас тілді мектептер бар. Алматы қаласында екі гимназия балаларды ұйғыр тілінде оқытады. Міне осының бәрі ұйғыр халқының ұлттық санасының биікте екендігінің белгісі. 

 

Ұйғыр тілі мен салт-дәстүрін, ұлттық мәдениетін насихаттаумен 1996 ж. құрылған республикалық мәдени орталық айналысып келеді. Олар Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстанда тұратын ұйғырлардың салт-дәстүрлерінің озық үлгілерімен таныстыру, әдебиеті мен өнерін дамытуға ат салысады. Сонымен бірге біздің республикадағы ұйғырлар Шыңжаң автономиялы ауданындағы (Қытай Халық Республикасындағы) отандастарымен мәдени, ғылыми байланыстарын соңғы жылдары жандандыруда. Оның бір айғағы ұйғыр театрының өз ойындарын отандастарына көрсетіп қайтуы, сондай-ақ, ғылыми қызметкерлердің Үрімші ғалымдарымен шығармашылық байланыстарын нығайтуы.

 

Қытайлар ұйғырларды басқа да мұсылман ұлыстарымен қосып хуэйцзу, хуэйхуэй деп, кейде гантоу деп те атайды. Ал моңғолдар ұйғырларды хотам деп те атайды. Көне ұйғыр тілі – Қарахан әулеті дәуіріндегі түркі тіліне қарағанда Орхон түріктерінің тіліне жақын. (5-9 ғ.ғ.).

 

Ал қазіргі ұйғыр тілі өзбек тілімен бірге түркі тілдерінің оңтүстік-шығыс тобының Қарлұқ бұтағын құрайды.

 

Ұйғырдың музыкалық мәдениеті де ертеден дамыған. Он екі мақам ән-күй сазы бар. Тұтастай түркілер мұрасына  жататын «Оғыз-наме», Махмұд Қашғаридің «Дивани лүғати-ат-түрк» (Түркі сөздерінің жинағы), Ж.Баласағұнидің «Құтадғу билик» шығармаларын олар да өздерінің көне мәдени ескерткіштер ретінде санайды. «Қашғария өздерінің әсем бишілерімен, музыканттарымен ежелден Орта Азия елдерінде ерекшеленген ел» – дейді Шоқан Уәлиханов (Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 9 том, 2007, 13 бет). Бүгінгі ұйғыр халқының өкілдері өздерінің ата-бабаларының ұлттық дәстүрлерін құрметтеп келеді. Мәселен бала дүниеге келгенде жасалатын шілдехана, бесікке салу, қырқынан шығару, сүндет тойы т.б. рәсімдер күні бүгінге дейін ел арасында берік сақталған. Ұйғырлардың өздеріне тән салт-дәстүрлерінің бірі – «Мәшірәк» бұл еркектер бірыңғай (30 жігіт) жиналып, күздің аяғынан көктем шыққанша бір үйге жиналып, өлең-жыр, ән-күй тартысын – өнер жарысын өткізу, бір-бірінен өнер үйрену мектебі болып саналады. 

 

Қазақстандағы ұйғыр әдебиетінің қалыптасуы мен дамуы Қазақстан ұйғырларының негізгі мәдени құндылықтарының бірі деуге болады. Себебі, әдебиет дегеніміздің өзі сол халықтың мәдени дамуының басты көрсеткіші іспеттес.  

Қазақстанда ұйғыр тiлiндегі алғашқы газеттер, журналдар, альманахтар 20 ғасырдың басына қарай шықты, дәл осы кезеңде қазақ жерінде ұйғыр ақын-жазушыларының шығармалары жарық көре бастады. Қазақ елінде ұйғыр әдебиетінің жапырақ жая, дами бастағаны 1932 ж. Қазақстан Жазушылар одағы жанынан ұйғыр секциясының ұйымдастырылуына мұрындық болды. Осы тұста  И.Саттиров, И.Искандеров поэзиясының ерекше көзге түскенін айта кетуге болады. Бұдан кейін қазақ театрларында драматургтер Ж.Асимов пен А.Садировтың, К.Хасановтың пьесалары қойыла бастады.

Қазақстандағы ұйғырлар әдебиетінде проза жанры жетекшi орын алды. X.Абдуллиннiң З.Сәмәдидiң, Ж.Босақовтың, Т.Тоқтамовтың, М.Зұлпықаровтың, А.Ашировтың, Н.Баратовтың, П.Сәбитованың повестер жинақтары жарық көрдi. И.Бахтияның, М.Хамраевтың, И.Бахниязовтың, Р.Кадыридiң, А.Ғаниевтiң, М.Абдурахмановтың өлең-поэмалары кітап болып басылып шыға бастады. 

А.Құнанбаевтың «Өлеңдерi» (1987), С.Мұқановтың «Балуан Шолақ» (1987, ауд. Қ. Тоқтамов). Ғ.Мүсiреповтiң «Кездеспей кеткен бiр бейне» (1987, ауд. З. Сәмәди) шығармалары ұйғыр тiлiнде жарияланды.

20 ғасырдың басынан ұйғыр халқының тарихи отаны Шығыс Түркістаннан, қазіргі Қытай Халық Республикасындағы Шыңжаң ұйғыр автономиялық ауданынан сырт өлкелерде идеялық-тематикалық бағдары, көркемдік-эстетикалық  ерекшеліктері жағынан айрықша жаңа әдебиет дами бастады. Бұл әдебиеттің дүниеге келуі, қалыптасу және өсуі негізінен Қазақстан өмірінде жүзеге асырылған саяси, ағарту, мәдени шаралармен тығыз байланыста өтті. Сондықтан ұйғыр әдебиетінің қазақ әдебиетімен байланысы ерекше жүзеге асты. Бірқатар қазақ ақын-жазушыларының шығармалары жас ұйғыр әдебиетшілері үшін шын мәнінде әдеби мектеп болды. Осы тұста ұйғыр ақындары ең алдымен кемеңгер Абай Құнанбаевтың мұраларынан сусындағаны қазақ және ұйғыр әдебиетінің бір-бірімен тұтасып жатқанының айғағы. Қазақ ақындарын 30-жылдардың өзінде-ақ көп аударған И. Саттаров ұйғыр поэзиясына ұлы Абайдың «Бойы бұлғаң...» өлеңінің түрін кіргізген. Ақын Илья Бахтия шығармашылығында Абай өлеңі түрлерінен оңды пайдаланған жайттар көп бой көрсетеді. Абай өлеңдері 30-шы жылдардан ұйғыр тіліне аударылып келеді. Қазақ жазба әдебиеті классигінің кейбір өлеңдерін И. Саттаров, Қ. Хасановтар аударып, баспасыз беттерінде ұйғыр оқырмандарымен алғаш таныстырған болатын. Абайдың өлеңдері ұйғыр мектептері үшін шығарылған оқулық кітаптарда тұрақты орын алып келеді. 1972 жылы Абайдың шығармаларының таңдамалылары Д. Ясеновтың аудармасында, «Көзімнің қарасы» деген атпен жарық көрді. 1987 ж. Абайдың өлеңдері мен поэмаларының көлемді бір томдығы ұйғыр тілінде басылды. Бұл кітаптарға енген Абай өлеңдерін тәржімалауға көрнекті ұйғыр ақындарынан Һ. Бахниязов, М. Абдрахманов, И. Жалилов, А. Дөләтов, И. Ушуров, Д. Ясеновтар қатысқан.

Ұйғыр халқының мәдени құндылықтары туралы сөз еткенде олардың бүгінге дейін ұрпақтан ұрпаққа, анадан балаға беріліп келе жатқан қолөнер түрлерін де айналып өтпеген жөн. Себебі ұйғыр халқының қолөнері өзіндік ұлттық нақыштарымен, бояуымен, болмыс-бітімімен ерекшеленеді. Қытай елінде қазақ тілінде жарық көретін «Көрші» журналына қытай тіліндегі ұйғырлардың ұлттық ойындары мен қолөнері туралы материалдарды қытайшадан аударып жариялаған Екпін Сабырұлының мақаласындағы ақпараттарға сүйенсек,  «Ұлы Таңның Батыс өңір естеліктерінде» Ұдұн (Қазіргі Хотан аймағының орнында болған ежелгі мемлекет) елінің «торғын-торқа тоқып», «ақ бөз» өндіретіндігі жазылған. 1845 жылы 4 мамыр күні (Чиң династиясы Даугуаңның 25 жылының 3 айының 28 күні) патша жарлығымен Оңтүстік Шинжяңға тың игеру ісін барлап-жобалауға барған Лин Зышүй Хотанға келеді. Ол күнделігінде: «...Құйғырлар да мата тоқуға шебер, Іледегі қамба қазына маталары осы жерлерден тасып жеткізілген»,– деп жазған екен.  Осылайша, ұйғырлардың мата тоқы өнері туралы тарихи деректерді келтіре отырып, ол ұйғырлардың салты бойынша, адам көзі түсетін жердің бәрін барынша әшекейлеу керек дегені нанымына тоқталып өтеді. Гүлді мата жаппай ұйғырларда жаппай қолданылғанын, бай болсын, кедей болсын, әр отбасында гүлді мата болғаны жөнінде ақпарат жазады. Оның мақаласынан үзінді келтірер болса, 

«...бұқараның гүлді матаға деген сұранысы ерекше жоғары болғандықтан, арнайы матаға гүл басатын шеберлер жарыққа шыққан. 

Тарихта ұйғырлар матаға гүл басқанда, ағашқа ойып гүл басу, жіппен түйіп гүл басу, қалыппен гүл басу сияқты технологиялар болған. Бұлардың арасында қалыппен гүл басу ең кең таралған гүл басу тәсілі саналады. 

Гүлді мата кеңінен қолданылады. Кезінде мақталы шапанның астарына, белбеуге, қабырға жапқышқа , терезе пердесіне, орындық жапқышына, дастарқанға, жайнамазға т.б. қолданылған. ХХ-ғасырдың 60-жылдарынан кейін негізінен терезеге немесе сәкіге ұсталатын жапқышқа қолданылатын болды. Терезе пердеге, есік пердеге, киім шкафының жапқышына да аздап қолданылатын болды. 

Қалыппен гүл басқанда, ең алдымен матаға басылатын өрнек-нақыштың қалыбы ағаштан ойылып жасалып, оған бояу жағылады, онан соң осы қалыппен ақ матаға өрнек-нақыштар басылады. Ағаш қалыпты ата-бабасынан гүл басу өнерін жалғап келе жатқан шеберлер өздері ояды, кейбіреулерін ағаш шеберлері ояды. Қалыпқа түсірілетін өрнек-нақыштардың белгіленген өлшемі болмайды, шеберлер өз ойлары бойынша ояды. Бірақ геометриялық кескіндерден және гүл-шөп пішіндерінен құралатын үлгіден асып кете алмайды. Таралған өңірлердің әркелкі болуына қарай, әр жердің өзіндік өрнек-нақыштары болады.

Гүл басылатын мата бұрындары қолмен тоқылатын. ХХ-ғасырдың 50-жылдарынан кейін көбінде машинамен тоқылатын ақ мата қолданылатын болды. Гүл басылудан ілгері, матаға езілген ұн жағды, ұн кепкеннен кейін гүл басады, бояу кепкен соң ұнды жуып тастайды. Гүл басқанда, осы кәсіпке біршама қанық шеберлер матаға бірнеше қара сызық түсіріп, өрнек-нақыштың қисық түсуінің алдын алады; Бірақ көптеген адамдар алдын-ала өлшеп сызбайды, қалыппен қалай болса солай баса береді. Қалып түспеген жерлерді қолымен немесе қыл қаламмен толықтап сыза салады. 

Қалыппен гүл басқанда анар қабығы, анар сөлі, жаңғақ жемісі, темір таты, қазанның түп күйесі, өсімдіктер мен минерал бояулары сияқты дәстүрлі бояулар қолданылады. ХХ-ғасырдың 60-жылдарынан кейін жоғарыдағы бояулардың орнын біртіндеп химиялық өнеркәсіп бояулары басты. 

   Матаға басылатын өрнек-нақыштар 5 түрлі болады: Бірінші, гүл-шөптер, мысалы, өсімдік жапырақтары, гүл қауызы, шырмауық сабағы т.б. Үнемі қолданылатын гүл өрнектерінен бадам гүлі, анар гүлі, шұғынық, қара өрік гүлі, шамгүл, т.б. Екінші, геометриялық кескіндер, шаршы, шеңбер, үшбұрыш, ромб, жұлдыз, ай пішіндері, түзу сызық, иір сызық, т.б. Үшінші, үй жабдықтарының пішіндері, әдемі жасалған ұлттық технологиялық бұйымдардың пішіндері, мысалы, шәугім, тегене, құмыра, пеш, күбі, т.б. Төртінші, әшекейлеу, мұнда ұйғырлардың кесте, кілем, текемет, фарфор бұйым, ойма, сондай-ақ сәулетшілік сияқты дәстүрлі халықтық технологиялық әшекейлеу әдістеріне мұрагерлік етілген. Бесінші, сырттан қабылдаған өрнек-нақыштар. Қытай мен шетелдің, басқа ұлттардың технологиясы мен әсемөнерінің нәрін қабылдаған. Мысалы, Қытай ұлтының өрнек-нақыштарындағы орамалы бедер, «ұзақ ғұмыр» бедері, пеш-құмыра, нышандық заттардың өрнектері, саз аспаптары, шахмат-дойбы, құсниқат, т.б. 

Қалыппен гүл басуға жасыл алқап (оазис) өмірінің мәні сіңірілген. Ислам дінінде адамның, хайуанаттардың суретін салуға тыйым салынғандықтан, ұйғырлардың матаға салатын өрнектерінен адамның, хайуанаттардың пішінін ұшыратуға болмайды. Қайта пішінін өзгерткен гүл-шөптер мен геометриялық өрнектер негізгі орында тұрады. Сәулетшілік пішіндері мен өндіріс жабдықтарының пішіндері де кездеседі. Ислам дініне сенуден бұрын, ұйғыларда әр түрлі діни сенімдер болған, өрнек-нақыштарда несторян діні және бұдда діндерінің қалдықтары саналатын «┼», «卐» белгілері үнемі ұшырап отырады. Матаға басылатын өрнек-нақыш материалдары ерекше мол. Су толқыны, тау пішіні, сәуле, қой мүйізі, қарлығаштың құйрығы, ат тұяғы сияқты пішіндері де үнемі ұшырасып тұрады».

Сондай-ақ, Екпін Сабырұлы аталмыш журналда ұйғыр халқының ұлттық ойын түрлерінің бірі – “Дар” ойыны туралы азды-көпті ақпарат беруді көздеп, тағы бір мақаласын жариялаған болатын. Мақалада «Дар» ойынының пайда болу, таралу тарихы туралы айтылып кетеді. Тілшінің берген ақпараттарына сенсек, «Дар» деген сөз ең алғашында б.з. 11 ғасырының 70 жылдарында жазылған «Түркі тілдері диуаны» кітабында кезігеді. Былайша айтқанда, цирк ойының дар сынды осы үлгісінің дүниеге келгеніне де мың жылдан асты деген сөз. Қытай тіліндегі көне кітаптарда Батыс өңірде ән-күйлі театрлар мен жеңіл цирк ойындары бар екені, «Дардың» осы өнерлердің қатарында екені талай жерде жазылған делінген мақалада. 

Цирк ойынына қолданылатын болат арқан әлі жарыққа шықпаған қадым замандарда арқан үстінде жүріп ойын көрсетушілер кендірден, немесе кендір, мақта, жүннен араластырып есілген арқан үстінде жүретін болған. Ұйғырлардың дарбаздары (дауаз ойынын ойнаушылар) қолына ұзындығы 6 м теңгерме сырық алып жүрген көрінеді.

Аралығы 20-30 м, биіктігі 10 м шамасында келетін жерге көмілген ағаш бағанаға диаметрі 3-4 см келетін арқан мықтап байланады, бағаналардың қозғалмауы үшін арқанмен қиғаштай бастырық тартылады. Жерге көмілген қазықтан бір арқан шығарылып, 45 градустық бұрыш жасалып бағананың ұшындағы арқанға жалғанады. Дарбаздар осы арқан арқылы әуедегі негізгі арқанға шығып ойын көрсетеді. Тағы бір бағананың ұшында дарбаздардың қимыл-әрекеттерін құбылдыруына немесе ойын жабдықтарын ауыстыруына арналған кішкене текше болады.

Дарбаздар бастысы кеңістікте тартылған арқанның үстінде жүреді әрі арқанның үстінде әр алуан қиын және қатерлі қимылдар жасайды: айталық, арқанның үстінде секіреді, билейді, тоңқалаң асады, малдас құрып отырады, көзін таңып алып жүреді, т.б. Дарбаздардың көп көрсететін ойыны – тосыннан арқанның үстіне мініп отыра қалу, мұндайда көрермендер оларды абайсызда құлап кеткен екен деп “шу” ете түседі, ал дарбаздар ойынын жалғай береді.

Дарбаздар бұрыннан ел аралап, өнерлерін дүйім жұртқа паш етіп,  осы арқылы халықтың ықыласымен берілген астық және ұсақ-түйек жармақ ақша тауып күндерін көретін болған, өнері арқылы бала-шағасын бағып, өнерді ұрпақтан-ұрпаққа жалғап келген. Дар ойыны аса қауіпті кәсіп болғандықтан, дарбаздар алда-жалда ағат кетсе, немесе тосын жағдайға ұшырай қалса, жығылып жараланады, тіпті, өмірінен айырылады. Сондықтан ерекше талантты болмаған адамдар дар ойынын ойнай алмайды. Дарбаздар халық арасындағы өте қиын өнерді меңгерген өнерпаздар саналады. Арқан үстінде төбесімен тік тұру, арқан үстінде орындыққа шығу, арқан үстінде велосипед міну, арқан үстінде велосипедпен шыны тебу, бірнеше адам пирамида жасап арқан үстінде жүру, т.б. көрсететін ойын нөмірлері тіптен қатерлі болса да  көпшілікті баурап алып, қалың жұрт демін ішіне тартып қызықтайтын өнерге айналды. Бүгінде Қазақстанда тұратын ұйғырлар «Дар» ойынын өздерінің төл, ұлттық ойындары санайды. Бұл іспен кәсіби тұрғыда ешкім айналыспаса да, оның тарихын зерттеп, ол туралы ақпараттар жинастырып жүрген жастар баршылық. Мұның өзі ұйғырлардың ұмытылып бара жатқан, ата-бабадан аманатқа қалған ұлттық ойынының болашағы бар екенінің белгісі іспеттес. 

Ендігі кезек, ұйғырлардың ұлттық киімдеріне келді. Ұйғыр халқының материалдық мәдениетінің жекелеген сәттерін, атап айтқанда дәстүрлі киіміне сипаттама бере отырып,  оның бүгінгі күні өзіне тән белгілер мен өзіндік келбетінен айрылғандығы жөнінде еске сала кеткен жөн. Бұрын Жетісуды мекендейтін ұйғырлардың ерлерге арналып тігілетін костюмдері жіңішке тік жағалы ұзын кең пішілген желбегей жейде (койнэк) мен балағы етіктің ішіне салынатын кең шалбардан (тамбал) тұрған. Жейденің сыртынан қысқа бешмет киіп, оның сыртынан жіңішке тік жағалы және тар жеңді ұзын халат (чапан) киген. Халатты мақта матасының ұзын кесегінен жасалған белбеумен (бэлваг) байлаған. Қысқы сыр киім ретінде қой терісінен жасалған тон (жута) қызмет етті. Аяқтарына ұзын қонышты тар жұмсақ етіктер (мэсэ) киген, оларды үйге кірерде шешіп қоятын былғары галоштармен бірге киетін болған. Тақалы етік (отук) киген. Бас киім ретінде жазда – тақия (допа), қыста – қой елтірісімен қапталған шұға бөрік (топа), ал байларда – кәмшат, бұлғын, құндыз терісімен қапталған бөрік қызмет етті.

Ұйғыр әйелдерінің ұлттық киіміне келер болсақ, олар көбінесе мақта матасынан тігілген, кішкене тік жағалы туника тәрізді пішілген ұзын кең жейде, сонымен қатар толарсаққа қарай тарылып тігілетін кең шароварлар киген. Тұрмыстағы әйелдердің жейдесіндегі қиығы мен ілгегі алдыңғы жағының кеуде жақ тұсында болса,  қыздарға арналып тігілетін киімдердің қиығы мен ілгегі екі иығына пішілген. Тұрмыстағы әйелдер жейдесінің оң жақ кеудесі кестемен безендірілген. Жейденің сыртынан үйде және көшеде әдетте үнемі ұзын, тізеге дейін жететін, ілгексіз жеңсіз киім (кэмзэл) киген. Көшеге шыққанда тар жеңді (чапан), ал оның сыртынан екіншісін – анағұрлым ұзын және кең халат (перенджэ), немесе қысқа сырылған көкірекше киетін болған. Қытайлық үлгіде пішілген, өзіндік өрнектермен (мади-хан) безендірілген көкірекше (хтай-чэкойнек) де киген. Қыста олар да қой терісінен тон киетін болған. Аяқ киім ретінде көбіне галоштармен бірге жұмсақ етіктер қызмет еткен. Бас киімдері – тақия немесе орамал, қыста жалпақ жылы тері бөрік болған. Бай әйелдердің мерекелік бас киімдері сүйір төбесі ұсақ бүрмеленіп, түрлі-түсті тастармен безендірілген зерлі дөңгелек бөрік болды. Бөріктің үстінен ұзын кездемелі орамал киілген. Әйелдер беттерін жаппаған, бөтен адамды көрген уақытта беттерін орамалмен сәл ғана бүркеген.

Әсемдікке, эстетикалық кемелділікке ұмтылу тіреуіштерді, ағаш қақпалар мен есіктерді, терезелердің қақпақтарын сәндік элементтермен, қыш ыдыстарды мозаикалық әшекейлермен көркемдейтін ежелгі ұсталардың жұмысынан көрініс тапты.Халық зергерлері құю, соғу, өрнек салу, оймалау, жапсырма және нәзік зерлеу сияқты әдістерді шебер меңгерген болды. Халық шығармашылығы олардың авторларының күнделікті үй тұрмысындағы заттардың эстетикалық, сәндік сапалары туралы ойлағандықтарын дәлелдейді. Ұлттық музыкалық аспаптар: дутар, Тамбур, най, сатар, годжак, равап, сурнай, карнай, бебельваз, бубен-дап және басқаларын дайындау өнері қайта жаңғырды. Ұйғыр қолданбалы өнерінің ежелгі дамыған түрлеріне металды көркемдік өңдеу жатады, олар – ұсталық кәсіп, ыдыс-аяқ, зергерлік бұйымдар дайындау, ұйғырлардың металл бұйымдарының дәстүрлі жиынтығына әр түрлі мақсаттарға арналған ыдыстар: жуынуға, дәрілік тұнбаларға, шәйнектер, самаурындар, табақтар, жуынатын құралдар, тегештер, бу арқылы пісіргіштер ыдыстарға енеді. Олардың арасында жай ғана пайдаланылатындары, сонымен қатар жоғары көркемдік үлгілері де кездеседі. Металды көркем өңдеуде зергерлік өнер ерекше орынға ие. Ұйғырларда барлық уақыттарда зергерлік бұйымдар кең қолданысқа ие болды, оларды еркектер де, әйелдер де тағатын болған. Ұйғырлар тоқылған және киіз кілем бұйымдарын өңдеуде үлкен өнерге қол жеткізді. Ұйғыр киіздері мен түйіндік жүн және жібек кілемдер Шығыс Түркістанның алыс шектерінде де танымал болып, кеңінен экспортталатын тауарға айналды. Әлемдік нарықта ұйғыр кілемдері парсы кілемдерімен бірдей бағаланды. Ұйғыр қолданбалы өнерінің ежелгі түрлерінің бірі кесте тігу болып табылады. Ол көбіне үй өндірісі сипатында болады. Әрбір үйде әйелдер кесте тігу білді және өз отбасының қажеттіліктеріне қызмет етті. Қыздар өздеріне тойға жасау дайындады, оның көп бөлігін кестеленген бұйымдар құрады. Қыш өндірісі – ұйғыр көркемдеу кәсібінің дәстүрлі түрі. Ағаш оюды сәнді безендіру түрі ретінде ұйғырлар дәстүрлі жиһаз, ыдыс-аяқ, балалар ойыншықтарын дайындау кезінде кеңінен қолданған. Былғары белбеулер ұйғырларда ерлер костюмының бұйымы болып табылған. Белбеулер өрнектеліп, оймаланып, нәзік оюмен өрнектелген, жартылай асыл тастар қондырылған фигуралы күміс жалпақ тіліктермен көркемделеді. Белбеулерді безендіруде полихромды қалқаланған эмаль, алтындау қолданылған.