Ғалия ҚАЙДАУЫЛҚЫЗЫ: Менің наурызкөжемде 13 түрлі зат болады

– Қалай ойлайсыз, Наурызды той­лау­дың елімізге лайықты тұжырымдамасын ой­лап шығару керек пе?

– Қазір Наурыз тойы дегенде міндетті түр­де қаз-қатар тігілген киіз үй, әкімдердің үкі­мі, барлық мекеме қызметкерлерін ұлттық киім киюге міндеттеу секілді көріністер елес­тей­тіні рас. Былтырдан бастап халықаралық қауымдастық тарапынан Наурыз тойы ең ежелгі мереке ретінде мойындалып, мәр­те­бесі көтерілсе, елімізде Ұлыстың ұлы күнін той­лау үшін үш күндік мерекелік демалыс жа­рияланды. Мұның бәрі Наурыз тойының мәр­тебесін өсірмесе кемітпейтіні анық. Қа­зақ ежелден айт мерекесін қоспағанда та­би­ғатпен үндескен, төрт мерекені қалдырмай, ерек­ше тойлаған. Оның алғашқысы қыс­тоқ­сан – соғым соятын қысқы мерзімде бір-бі­ріне қонаққа барып, соғым етін жеп, ерекше той­лаған. Екінші бір мерекесі – жылтоқсан көктемгі жыл басы, Наурыз мерекесі болса, үшін­ші мерекесі жазтоқсан – қы­мыз­мұ­рындық кезеңі. Соңғысы күзтоқсан – сабан­той мер­зімі. Осы төрт тоқсанның ішінде бар­ша ха­лықтың басын қосатын, сыйластықтың дә­­некері, адамдарды бір-бірін іздеуге, бір­лік­­ке, татулыққа шақыратын, төрт тойдың тө­­ресі жыл тойы – жылтоқсан мерекесінің мәні зор. Жыл тойында пісірілетін наурыз­кө­же­нің құ­рамында қыстоқсанның соғымы бар, жазтоқсанның ағарғаны, айраны бар, күз­тоқ­санның сәні дәндер де бар. Яғни жыл­тоқсан саналатын Наурыз тойы – осы төрт той­дың басын қосатын, берекесін кіргізетін, негізгі той. Бір айта кетерлік жайт, осы жыл­дар ішінде «өткенімізді жаңғыртамыз» деп, салт-дәстүрімізді дәл сол күні қойылатын сах­налық қойылымға айналдырдық, дәл осы күнге мадақты да айтудай-ақ айттық. Бірақ ендігі жерде Ұлыстың ұлы мерекесін той­лаудың нақты бір тұжырымдамасы жа­са­латын, түйінделетін, тойдың өз дә­ре­же­сінде кемелденетін кезі жетті. Осы орайда мен Наурыз тойын тоғыз күн тойлаудың тұ­жы­рымдамасын жасау керек дер едім. Ұлыс­тың ұлы тойы – ұлтымыздың ұлық мерекесі. Де­мек, біз оны сол дәрежесінде тойлауымыз керек.

– Сіз айтып отырғандай, биыл Наурыз ме­рекесін тоғыз күн кеңінен тойлауды ауа райы, жер жағдайы ыңғайлы өңір са­налатын Оңтүстік Қазақстан облысы үр­діске айналдырғалы отыр. Яғни Нау­рыз мерекесін 14 наурыздан бастап 23 наурызға дейін жалғастырып, ежелден сақ­талып келе жатқан халқымыздың салт-дәстүрін заманауи үлгіде қайта жаң­ғыртуды көздеп отыр. Мұны сіз бастама айтып, был­тыр көтерген едіңіз. Осы ойы­ңызды таратып айтсаңыз, сіз бас­та­ма ретінде ұсынып отырған тоғыз күн той­лаудың сыры неде?

– Халқымызда тоғыз – сүйінші сан. «Бір то­ғыз бас­таған нар, атан түйе» деген секілді тір­­кес­тер тілімізде ежелден қалыптасқан. Рас, жеті де қа­сиетті сан, бірақ жеті – садақа­ның са­ны. Мә­се­лен, наурызкөжеге неге жеті түрлі дән са­лады? Жылдан аман, айдан есен жеттік пе деп, жеті түрлі дәнді көжеге салады. Кейде осы­ған орай, наурызкөжені тілеукө­же деп те атайды. Сондықтан Наурыз тойын ха­лық­тық ме­рекеге айналдырып, хан мен қа­­ра­ша­ның нағыз теңесетін күніне ай­нал­дырып, тоғыз күн тойлауымыз керек. Наурыз ха­лық­тың қа­­ба­ғына қарайтын, қалауын жа­сайтын күні. Біз тоғыз күн тойлауды көктен алып отыр­ға­нымыз жоқ. Бұл мереке ежелден осылай тойланған. Қаған заманында 365 бозбалаға қып-қызыл ма­сатыдан шапан кигізіп, тоғыз күн қобыз­бен тоғыз түрлі күй сарнатқан. Сондай-ақ то­ғыз күн бойына қазан көтеріп, ашты той­дырып, жалаңашты киіндірген. Ат­қа мінген азаматтар тайқазанға құдайы көже ас­тырып, жоқ-жітікке таратқан. Жалпы, бар­лық өңі­рі­мізде көріс айттан басталып той­ланған нау­рыздың 23-іне дейін жал­ғас­қанына бай­ла­нысты мысалдар өте көп. Біз дәл осы үрдісті жа­ңа заманға лайықтап, қай­та жаңғыртуы­мыз керек.

Осы орайда, былтыр айтқан ұсынысым­ның аяқасты қалмай, биыл оңтүстік өңірде то­ғыз күн тойлана бастауы – мен үшін үлкен қуа­ныш. Бұл – айтылған сөздің тыңдайтын құ­лаққа жеткенінің белгісі. Алайда алдағы уа­қытта осы бір үрдіс жалпыхалықтық сипат алып тоғыз күн тойлана бастаса мынау менің сөзім, менің ұсынысым деп айтпас едім. Мен бар болғаны халқымызда бұрыннан бар салт-дәстүрге айналған дүниесін жүйелеп, жаңа заманға лайықтап ұсынып отырмын. Осы орайда Наурыз мерекесінің бір күнін «Тән дауа» деп атауды ұсынамын. «Тазалық – иманның жартысы» дегендей, бүкіл халық осы күнді тәннің тазалығына арнаса... Үйінің іші-сыртын, айналасын ғана емес, өзінің тәнінің де тазалығына мән берсе деймін. Осы күні телеарналардан берілетін ха­бар­лардың барлығы да осы тәннің тазалығына арналса керемет болар еді. Тән тазалығының ауқымы өте кең. Тағы бір күнді «Жан дауа» деп атау, мейірімділік пен қайырымдылық күні болса, барша халықтың бір-біріне кешіріммен қарайтын күніне айналса деген ойдан туындаған. Бүгінде елімізде балалар үйі де, қарттар үйі де көбейіп кетті. Дәл осы күні осы мекемелердегі тұрғындарға құрмет көрсетіліп, көңілін ауласақ, араздасқан жан­дар татуласып, тіл табысса деймін. Алғашқы көрісу күні осы «жан дауа» күніне жатады. «Ән дауа» – ән сайысы, жаңа әндердің жа­рыққа шығар күні. Әртүрлі ән-жыр са­йыс­тарының бәрі осы тоғыз күнге тоғысуы тиіс. Біз онсыз да атақ, лауазымы бар тұл­ғаларды әспеттейміз, сый-құрмет көрсе­теміз. Бірақ нақ осы тоғыз күнгі сайыста ел ішіндегі алтын бесіктің жемістері жарыққа шығуы тиіс. Ел ішінде дарындылар мен таланттылар жетер­лік. Нақ осы «ән дауа» күнінде ел ішіндегі күміскөмей әншілер, жыршылар өз өнерін паш етіп ортаға салуы тиіс. Халқымызда бір төбенің дауысын, екінші бір төбеге қосқан әншілер де, қоңыр үнді, керемет әуезді әндері де аз болмаған. Алайда бүгінгі күні қыңсылаған, сыңсыған, ыңқылдаған, ырға­ғы жоқ көшірме әуендер көбейіп бара жа­тыр. Қазіргі эстрадамыз көршіден ұрлап, кү­нін көріп жатыр. Бұл – халқымыздың на­мы­сына тиетіндей дүние. Өзімізде бар дү­ние­нің тынысын тарылтып, барымыздың қа­діріне жете алмай өзгенікін ұлық тұтудың ақыры өнерімізге қиянат жаса­луына алып келді. Сондықтан «ән дауа» кү­нінде осы бір ол­қылықтың орнын тол­ты­ратындай дүние­лер орын алса деп тілеймін. Тағы бір күн – «Сөз дауа». Халқымыз ше­шен­ге, сөз тауып ай­тар тапқырға кенде бол­маған. Бірақ бү­гінгі күні мектептегі оқушылар тү­гіл, атқа мін­ген азаматтарымыз екі сөздің ба­сын қо­сып, ойын жеткізе алмайды. Олар­дың ара­сында қағазға қарамаса қаңғырып ке­те­тін­дері де, нүкте қойып берсең, нүкте деп оқып кететіндері де бар. Негізі, қазақ халқы сөзге шешен, көсем болған. Сон­дық­тан сөз қадірін түсінетін халықтың қасиетін қай­тару үшін «сөз дауа» күнін белгілесек дұрыс болар еді. «Жер дауа» – «Бұлақ көрсең көзін аш», «Бір тал кессең, он тал ек» деген сөздерімен тіке­лей байланысты. Жер біздің анамыз. Біз қа­зір анамыздың төсін тырнап, бауырын жа­ралап, оңды-солды пайдаланып жатырмыз. Ен­дігі жерде жер-ананың қа­ді­рі­не жетіп, ал­ға­ны­мыз­ды қайтаратын кез жетті. Дәл осы са­уапты істі, жерге деген құрметті Ұлыстың ұлы ме­ре­кесінің бір күніне орай­лас­тырсақ дұ­рыс бо­лар еді. Бүгінде еліміздің кейбір өңі­рінде эко­логиялық жағдай да нашарлап кетті. Осы күні барлық хал­қымыз бас-басына бір-бір талдан отыр­ғызып, сен­бі­ліктер жа­сап, ластанып жатқан су­ла­рымызды тазар­тып, игі істерге бастама болса деп ой­лаймын. «На­мыс дауа» – спорт ойын­да­ры­ның жа­ры­сы. Намысқа тырысып, түр­лі ұлт­тық спорт ойындарының дамуына әр­кім­дер үлес қосса, жер-жердегі әскери гар­­ни­­зон­дар­да патриоттық бағыттағы іс-ша­ра­лар жалғасын тапса, үздіктердің марапатталуы да осы күнге орай­ласса деймін. Сондай-ақ еліміздегі пат­риот­тық сезімнің насихаты да осы күні кү­шей­тілсе нұр үстіне нұр болар еді. «Сезім да­уа» – 21-інен 22-сіне ауған түнге сәйкес ке­луі керек. Дәл осы күні жастар бір-біріне, тұ­нық сезімдерін білдіріп жатса құба-құп. Жас­тарымыз өз елі сезімнің қадірін біл­мей­тіндей, өзгенің қаңсығын таңсық көріп, әу­лие Валентин күніне табынып жүр. Ал бұ­рын халқымыздың қыздары көңіліндегі жі­гіт­ке ұйқыашар тағамдарын сыйлап, ора­мал­­дың шетіне көңіліндегі жігіттің атын кес­телеп жа­зып, сыйларын ер адамға ұсынып жат­­са, ж­і­гіт­тер де «селтеткізер» сыйларын ұсы­нып, өз­ара сезімдерін білдірген. Тектен-тек­ке бұл күн­ді «сезім дауа» деп белгілеп отыр­ған жоқ­пыз. Осы күні бүкіл дүние ға­лам­­дық өз­ге­ріске түсіп, жер ананың тө­сі­нен жаң­ғырып бір дауыс өтеді екен. Ол жаң­ғы­рықты судағы балық сезіп, су бетінен ба­уы­ры­мен шоршып, бір аунап түссе, шақ­ша­қай қара торғай ұя­сы­ның аузына шығып, жер әлемге сәлем бе­реді екен. Суыр інінің аузына шығады, төрт түлік малдың ішінде пе­йіш­тің малы сана­ла­тын қой күйіс қайырғанын бір сәт тоқтады екен. Адам түгіл, жер бе­тін­дегі тір­ші­лік ие­ле­рінің барлы­ғы­ның жан дү­ние­сі осын­дай се­зімді сезініп жат­қанда, адам­­зат­тың дәл осы күні сезім­дерін мо­йын­дауына, бас­қаларға сезімдерін біл­­діруіне қо­лайлы сәт секілді. Мұндай күн­нің «сезім да­уа» ата­лып, жастардың се­зім­дерін мойын­дай­тын кү­ніне әбден лайық екені даусыз. Өзі­міздің осындай ерекше қасиетті күніміз тұр­ғанда айдаладағы бі­реу­лердің Ва­лен­тинін әспет­тей­тінімізге қай­ранмын. «Рух да­уа» – бір күн, бір түн тәу­лі­гі­мен халқымыздың ру­хани тұрғыда же­тілуіне, рухын көтеретін күй­лер­дің са­й­ы­сына, рухани тұрғыдан толысуына ар­­на­­сақ дұ­рыс болар еді. Кейбір халықтың кү­йі жоқ, өзіндік үні жоқ. Біз рухы­мыз­ды кө­теретін осы күн­нің соңын үлкен ста­дион­дар­да күй тар­тыс­пен аяқтасақ деймін. Сон­дық­тан біз ме­рекелік тоғыз күннің бір күнін хал­қы­мыздың ру­хы­ның көтерілуіне арнасақ деп ар­ман­дай­мын. Шыны керек, біз бүгінгі күні күй­ле­рі­міздің қадірін біліп отырған жоқпыз. Жас ұр­пақ осы күн арқылы қазақ халқының күй­ле­рінің қадір-қасиетін білер еді. «Сән дауа» – күнінің де маңызы зор. Неге біздің ұлт­тық киім­­де­ріміз бір күн ғана киіліп, қал­ған күн­де­­рі қара сан­дықтың түбінен орын алуы тиіс?! Шын мәнінде қазақы ою-өрнектермен көмке­ріл­ген ұлттық киімдеріміз сәнділігі жөнінен бас­қа­лардың киімдерін он орайды. Сондықтан нақ осы күні ұлттық бояуы қанық ұл­ттық киімдеріміздің бүгінгі күнге лайық­тал­ған, ықшамды, икемді күнделікті өмірде кие алатындай түрлеріне байқау жарияласақ деймін. Сонда ұлттық киімдеріміздің жы­лы­на бір-ақ рет емес, жыл он екі ай киілуіне мүм­­­кіндік туар еді. «Мән дауа» – ненің мәні қан­­дай екенін ұқтыратын күн болуы керек. Рә­­міздеріміздің, елдігіміздің мәнін ұқ­ты­ра­тын күн болуы тиіс. Бүгінде ұлттық ерек­ше­лік­тердің қадірін білмейтін, қадіріне жете ал­­майтындар көп-ақ. Мұның бәрі нақ осы мә­нін ұғынып, қадіріне жете алмағандықтан туын­дап отыр деп ойлаймын. Бұл күн мал сою­дың, оны мүшелеудің, табақ тартудың, жа­қындардың қыз алыспауының, бесікке са­лудың, сүндеттеудің, ырым-тыйымдардың мәнін ұқтыратындай күн болуы тиіс. Қазақ хал­қы – өте дана халық. Есепсіз, мәнсіз еш­теңе жасамаған. Мәселен, бүгінде біреулер қа­зақ өте ысырапшыл халық, әр нәрсесінің со­ңы тамақ жеуге барып тіреледі деп жүр­гендер бар. Бұл дұрыс емес. Қазақ ысы­рап­шыл­дықты жаны қаламаған, тіпті қай малды қай уақытта сою керек, қай табаққа қандай сүйек салу керек, кімге қандай табақ тарту керектігін, бәрін-бәрін білген, есептеген. Бү­гінгі күні халық арасында жаңылыс түсініктің қа­лыптасуы оның мәнін түсінбегендіктен ай­тылып жатыр. Сондықтан ұлттық ұста­ным­дар­дың әрқайсысының мәнін ұрпаққа кеңінен ұқтыратын «мән дауа» күнінің мәні зор. Бұл күндердің барлығы арнайы сце­на­рий­лік жоспармен халықты жалық­ты­рып ал­майтындай дәрежеде, табиғи, әрі ха­лықтың барлығы жұмыла ат салысатындай, өз мерекесіндей сезінетіндей дәрежеде тойлануы керек. Және бір айта кетер жайт, осы тоғыз күннің әрқайсысының ұраны болуы тиіс.

Тоғыз күннің наурыздың 14-інен бас­талуы да тегіннен-тегін емес. Халықтың атақ­ты «Дайди-дау» деген әні бар. Сонда «Жүзің бар он төртінші айдай көркем» деген жолдар бар. Дәл сол күні ай толысып, бүкіл табиғатқа өзгеріс еніп, айнала ерекше түрленеді. Айта кетер жайт, мұның бірі де менің өз сөзім емес. Халықтың ғасырлар бойғы дәстүріне енген ғұрыптары, тек мен соны танып-біліп, жүйелеп халықтың өзіне қайта ұсынып отырмын.

– Бүгінде наурызкөжені әркім өз біл­генімен жасап жүр. Осы орайда сіз жыл­да наурызкөже дайындайсыз ба? Сіз­дің наурызкөжеңіздің құрамында не бар екенін біле отырсақ.

– Наурыз айында пісірілетін көженің бір­не­ше атауы бар: жылкөже, наурызкөже, амал­көже, тілеукөже, уызкөже. Наурызкө­же­­ні мен бала кезімнен, жастайымнан шер­миіп тойып ішкен адаммын. Қазір ойлап отыр­сам, батыстағы көріс айт пен біздің На­рын­қолдағы наурызкөже жасап, жыл басын бастап тойлайтын кезеңіміз қатар екен. Олар бір-бірімен хабарласып отырмаса да, Нау­рыз­ды бір уақытта бастап тойлатқан. Мен нау­­рызкөжені ежелден пісіріп өстім. Және жыл сайын пісіремін. 2009 жылы 240 кісіге нау­рызкөже пісіріп тараттым. Үйде 1910 жылы жасалған 40 литрлік қара қазаным бар. 103 жылдық қара қазанымды тол­ты­рып, жылына бір-ақ рет наурызкөже пі­сі­ре­мін. Сөйтіп, бір рет қалалық әкімдікке пі­сіріп әкелдім. Әкімқара, қара халық, сол жер­де ар­бада отырған мүгедекке дейін қай­та ай­на­лып келіп наурызкөжені қайта-қайта ішті. Береке дарыған сол бір нау­рыз­көже жұрттың бәріне емін-еркін жетті. Қазы-қар­та­дан бутерброд жасап, ба­уыр­сақ та пісіріп әке­ліп едім, дастарқан бір ортай­мады. Нау­рызкөже пісіру маған дәс­түрге айналған. Жыл сайын 21 наурыз күні пісіремін және жұрт­тың бәрі со­ны асыға күтеді. Кейбіреулер «қайталап, та­ғы пісірші» деп сұрайды. Еш­қашан қайта­ла­маймын. Ол бір ішкеннен ке­лер жылға де­йін әрбір адамның таңдайында қалуы ке­рек. Келер жылды сол нау­рыз­кө­же­нің дәмін әркім асыға күтуі тиіс.

Айта кетер жайт, мен наурызкөжеге келе алмағандарға өзім арнайы апарып беремін. Ол адамның дәреже деңгейі әртүрлі болуы мүм­кін. Мәселен, ол қара базарда сауда жа­сап отырған, сол жылы алдына барғанда ма­ған жылы қабақ танытқан біреу болуы мүм­кін. Ол бір көріп, сәлемдескен, бірақ мүлдем ара­лас-құралас болмаған адамым болуы да мүм­кін. Немесе өзім бір ерекше қадір тұтқан қа­дірлі адам болуы да ықтимал. Менің со­ның бәрін нақ осы күні есіме түсіріп, елеусіз қалдырмауға тырысам. Наурыз­кө­жем­ді құйып, қазы-қарта, бауырсақ, құрт, ірім­шік, жентімнен қосып арнайы апарып бе­ремін. Қазақ мұны «сыбаға» дейді. Жыл­кө­жедегі ұстанар ырымым осындай.

Сөзімнің соңында айтарым, Ұлыс – той­дың аты, наурыз – айдың аты. Ұлыстың ұлық мерекесі ұлы істердің басы болғай! Еліміз есен, жұртымыз тыныш болғай! Көргеніміз той, төрт құбыламыз соған сай болғай! Көңіліміз әманда жай болғай! Әмин!

– Әңгімеңізге рақмет!

Менің наурызкөжем осындай

Мен нау­рыз­көжені пісіру үшін жыл бойы да­йын­да­ламын. Наурызкөже үшін арнайы соғымның кә­рі жілігін, семіз қойдың сүбесін, жылқының қазысы мен жалын және қойдың құйрығын сүрлеп сақтаймын. Менің наурызкөжемде 13 түрлі зат болады. Ең бастысы, «Алланың жолына осы 13 түрлі дәмнің басын қосып тұрған суды» атап, алдымен қара қазанға таза, тұндырылған, бір күн тұрған тұнық суды құя­мын. Және ретімен жеті түрлі дән, бес түр­лі дәм қосамын. Дән­дерді алдымен суға қайнатып алған соң, жас еттің сорпасына тағы бір қо­сып қайнатамын. Үрлеме бұр­шақты қазының сорпасына пісіремін. Өйткені ол қазының сорпасының дәмін тар­тып алады. Сөйтіп, жалпы көжеге аралас­ты­­рып жіберсең, сүр қазының дәмінің қайдан шығып жатқанын ішкен адам аң­ғара алмай қалады. Бүкіл дәнді қазымен қосып пісірсең, сүрдің қадірі бол­май қа­лады. Ал әрбір қасықтан үрлеме бұршақпен бірге аузыңа сүрдің дәмі кел­ген­де оның дәмі таңдайыңда қалып қояды. Сүрді күлдей етіп турап көжеге се­бемін. Мен сондай-ақ арнайы наурызкөже үшін Зайсаннан сұйық құрт, Ақ­тө­бенің тарысын, Қызылорданың талқанын, Нарынқолдың құртын алдырып қосамын. Наурызкөжедегі әрбір дәннің қадір-қасиетін білу керек. Суды мен Алланың жолына деп құйсам, 12 дән менен дәмді жылдан аман, айдан есен жет­кен 12 айдың құрметіне деп қосамын. Міне, менің наурызкөжем осындай.

Автор: Қуаныш ӘБІЛДӘҚЫЗЫ