Жаңалықтар

«Байқоңыр» ғарыш айлағы жайлы не білеміз?

Фото: gov.kz

Фото: gov.kz 12.04.2025 14:25 362

Бүгінгі таңда «Байқоңыр» ғарыш айлағы — тек Қазақстан үшін емес, бүкіл адамзат өркениеті үшін тарихи әрі стратегиялық нысан. Ол әлемдегі ең ірі және ең көп пайдаланылатын ғарыш айлағы болып саналады. Жалпы аумағы 6717 шаршы шақырымнан асады, ал өлшемі солтүстіктен оңтүстікке қарай 75 шақырым, батыстан шығысқа қарай 90 шақырымға жуық.

Айлақ аумағында орналасқан инфрақұрылым толыққанды ғарыштық кешенді қамтамасыз етеді. Мұнда 9 ұшу кешені, зымыран-тасығыштар мен ғарыш аппараттарын жинақтап, сынақтан өткізетін 11 техникалық ғимарат, отын мен газ құюға арналған 3 станса, сондай-ақ 2 аэродром бар. Бұған қоса, ұшу процесін бақылауға арналған өлшеу және басқару жүйелері де айлақтың құрамына кіреді. Бұл кешендер зымырандарды құрастырудан бастап ғарышқа ұшыруға дейінгі барлық операцияларды атқаруға мүмкіндік береді.

Ғарыш айлағының іргетасы қалай қаланды?

«Байқоңыр» ғарыш айлағы Қызылорда облысының Қармақшы ауданында, Сырдария өзенінің бойына жақын жерде орналасқан. Айлақтың құрылысы 1955 жылы басталып, бұл орынды таңдау кездейсоқ болған жоқ.

Ғарыш нысаны ретінде дәл осы аумақтың таңдалуына бірнеше себеп әсер етті:

•Бұл аймақ сирек қоныстанған, яғни зымыран ұшыру кезінде адамдарға төнетін қауіп аз.

•Жер экваторға жақын, бұл зымыранның орбитаға шығу тиімділігін арттырады.

•Кең жазық жер ғарыш аппараттарының қауіпсіз қону аймақтарын қамтамасыз етеді.

•Ауа райының құрғақ әрі тұрақты болуы – жыл бойы жұмыс істеуге қолайлы.

1957 жылдың 4 қазанында Байқоңырдан адамзат тарихындағы тұңғыш ғарыш зымыраны ұшырылды. Бұл зымыран Жердің алғашқы жасанды серігін — Спутник-1-ді орбитаға шығарды. Ал 1961 жылдың 12 сәуірінде Юрий Гагарин «Восток» ғарыш кемесімен тұңғыш рет адамзат баласы ретінде ғарышқа сапар шекті.

Кейіннен Байқоңыр әлемдік ғарыш тарихындағы көптеген маңызды оқиғалардың бастауына айналды. Осы айлақтан Күн мен Айға, басқа да аспан денелеріне бағытталған «Зонд», «Протон», «Прогноз» сынды зымырандар, сонымен қатар «Союз», «Прогресс», «Салют», «Мир» секілді ғарыш кемелері мен орбиталық станциялар ғарышқа жол тартты.

Жыл сайын қанша зымыран ұшырылады?

Байқоңыр ғарыш айлағынан жылына орта есеппен 15-тен 20-ға дейін зымыран ұшырылады. Бұл сан нақты бір жылдың ғылыми-ғарыштық миссияларына, серіктер санына, халықаралық келісімдер мен климаттық жағдайларға байланысты өзгеріп отырады.

Мысалға, 2019 жылы Байқоңырдан 17 зымыран ұшырылды. Олардың басым бөлігі Халықаралық ғарыш станциясына (ХҒС) жүк немесе экипаж жеткізу, сондай-ақ Жер орбитасына телекоммуникациялық, метеорологиялық және әскери мақсаттағы спутниктерді шығару бағытында қолданылды.

Кей жылдары ұшыру саны 10-ға дейін түсіп кетсе де, кейде 25-тен асып жығылады. Бұл Байқоңырдың тұрақты жұмыс істеп келе жатқанын және түрлі халықаралық миссиялар үшін маңызды рөл атқаратынын көрсетеді.

Байқоңырдың артықшылықтары қандай?

Байқоңырды әлемдегі өзге ғарыш айлақтарымен салыстырғанда бірнеше жағынан ерекшелендіретін артықшылықтар бар:

1.Географиялық орналасуы – Байқоңыр экваторға біршама жақын орналасқан. Бұл зымыранға қосымша жылдамдық береді, яғни отын аз жұмсалып, жүк көбірек жеткізіледі. Орбитаға шығу оңай әрі үнемді.

2.Климаттық қолайлылық – Құрғақ ауа райы мен ашық аспан күндерінің көп болуы зымырандарды жыл бойы дерлік кедергісіз ұшыруға мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде ұшу күнтізбесін алдын ала нақты жоспарлауға жол ашады.

3.Тарихи-тәжірибелік база – Байқоңыр – адамзат тарихындағы алғашқы жасанды серік пен алғашқы ғарышкерді ғарышқа аттандырған орын. Сондықтан мұнда жиналған тәжірибе мен техникалық база өте мол.

4.Техникалық инфрақұрылымның толықтығы – Айлақта зымыранды жобалау, құрастыру, жанармай құю, техникалық сынақтан өткізу және басқаруға арналған толық кешен бар. Бұл Байқоңырды әлемдегі ең толыққанды ғарыштық инфрақұрылымға ие айлаққа айналдырады.

Байқоңырды «жер кіндігі» деп атағаны рас па?

Иә, бұл ұғым тарихи-танымдық негізге ие. Ежелгі түркі және қазақ мифологиясында Сыр өңірі мен Арал маңы «жердің кіндігі» деп аталған. Аңыздарда Қорқыт баба өмір сүрген бұл аймақтың ерекше қасиеті болғаны, әлемнің орталығы саналғаны айтылады.

Ғарыш дәуірі басталғаннан кейін бұл атау жаңа мәнге ие болды. Адам баласы алғаш рет ғарышқа дәл осы жерден көтерілген соң, Байқоңыр тек географиялық қана емес, ғылыми және өркениеттік тұрғыдан да «жер кіндігіне» айналды. Бұл атау қазір метафоралық мағынада кеңінен қолданылады.

Болашақ жоспарлар мен даму перспективалары

Қазақстан Байқоңырды толыққанды жаңғырту арқылы өз ғарыш саласын дамытуға күш салып келеді. Соңғы жылдары бірнеше маңызды бастамалар қолға алынды. Соның бірі – Қазақстан мен Ресейдің бірлескен “Бәйтерек” жобасы. Бұл жоба экологиялық қауіпсіз зымыран тасығыштарды қолдану арқылы ғарыш ұшыруларын жалғастыруды көздейді.

Сонымен қатар, Қазақстан ғарыш туризмін дамыту, жеке меншік серіктестіктерді тарту, және ғарыш технологияларын коммерцияландыру бағытында да белсенді жұмыс істеуде. Келешекте Байқоңыр тек зымыран ұшыратын аймақ қана емес, ғылыми зерттеулер, жаңа технологиялар мен халықаралық әріптестіктердің орталығына айналуы мүмкін.

Бөлісу: