Қазақтың дәстүрлі түсінігіндегі ақыр заманның белгілері

Ақыр заман – әлемнің күйреуі, тарихи уақыттың аяқталуы туралы эсхатологиялық миф. Мифтердің барлығында әлемнің пайда болуы туралы әңгімеленсе, тек эсхатологиялық мифте ғана әлемнің күйрейтіндігі туралы айтылады.

Әлемдік мифологияда әлемнің күйреуіне от, топан су, індет, жойдақсыз суық себеп болатындығы туралы айтылады. Әлемнің күйреуіне Жаратқан мен оған жақтас ізгі күштердің ғаламға орнатқан тәртібі мен заңдылығының бұзылуы, зұлым күштердің араласуы, ең бастысы адамзатты азғыруынан, ақ жолдан тайдыруынан туындаған кесірлі жайттар себеп болады. Бір сөзбен айтқанда, әу баста Тәңір орнатқан ғаламдық үйлесімді жүйе быт-шыт болып бұзылады да, хаос пайда болады, нәтижесінде ібіліс-шайтан бастаған кесірлі күштер жеңіске жетеді. Эсхатологиялық мифте осылайша болашақ болжанады, алайда ол трагедиялы сипатта болғанымен А.-нан кейін де Жаратушы бастаған ізгі күштер қайтадан жеңіске жетіп, әлемді ретке келтіріп, қайтадан ақиқат жеңіске жететіндігі, күнаһар жандар мен қара күштер жер бетінен мүлде жойылып, жаңа әлем мен жаңа адам пайда болатындығы туралы утопиялық арман-аңсар көрініс табады.

Қазақтың дәстүрлі түсінігінде ақыр заманның белгілері адамның азғындалуы, заман райының бұзылуы, табиғаттың бүлінуі сипатында суреттеледі. Әсіресе отаршылдық бұғау мен ол әкелген буржуазиялық-капиталистік үлгі сауда- саттық, базар элементтері, хандық биліктің жойылуы, орыстың әкімшіл-әміршіл жүйесінің орнығуы, бөтен дінге шоқындыру секілді басқыншылық әрекеттер билер мен ақындардың сөздерінде заманақыр белгісі ретінде үрейлі бейнеленеді. Бұл туралы әсіресе орыс отаршылдығына қарсы күресуші Шортанбай, Мұрат, Дулат секілді зарзаман ақындары тереңнен толғаған. Мысалы, ел аузынан жазылып алынған бір өлеңде А. белгісі аталған ақындар жырлаған жайттармен үндес:

Ақыр заман болғанда,

Белгісізден би шығар,

Белдеусізден үй шығар.

Сауып ішер сүті жоқ,

Мініп көрер күші жоқ.

Ақша деген мал шығар...

Екі аттың бірі жорға болар,

Екі адамның бірі молда болар.

Жаққаны көмір болар,

Мінгені темір болар.

Еркегі қазаншы болар,

Қатыны базаршы болар.

А. туралы эсхатологиялық миф ел басына күн туып, соғыс-зобалаң пайда болып, жұрт іргесі шайқалғанда, халық тығырыққа, күйзеліске ұшырағанда жанданып, ел аузында жаңғыра түсетіні байқалады. Әсіресе орыс отаршылдығы әкелген зұлмат зарзаман ақындарында А. белгісі ретінде суреттелді. Хандық билік жойылған соң Ресей орнатқан әкімшілік жүйе былайша суреттелді:

Ағашты жерге үй салып,

Алды кәпір ауқымдап.

Енді еркіне қоймады,

Қарт бурадай тақымдап.

Дуанбасы, болыс тұр,

Орыстың сөзін мақұлдап.

Отаршыл жүйенің елді діннен, салт-санадан, ата-баба жолынан аздыруы ақыр заманның белгісіндей сезілді:

Құбылаға бақпаған,

Шошқаның етін қақтаған.

Атасының қанындай,

Арақты ас қып сақтаған.

Отыртпаған сүндетке,

Шоқындырған суретке.

Амалың болса, қылшы енді,

Кәлимасыз кәпірге,

Кіріптар қылған құдіретке!

Мәтіндерді саралағанда халық негізінен А. белгісін елдің азуы, жердің тозуы деп ұққаны байқалады. Сонымен бірге жұрт ақыр заман боларда ғарыш кіндігі саналатын «Темірқазық орнынан ауады, тас бұршақтай жауады» деп те түсінген. Тағы бір әңгімеде қойдың жаурынын ақырзаманды болжауға негіз етеді. Мәселен, «Жауырын сүйектің дәл ортасын бөліп тұрған қырлы сүйек бір жағына қарай біртіндеп ауып барады. Заман өткен сайын осы қырлы сүйек жауырынның бір шетіне таяи бермек. Осы сүйек жыл өткен сайын бір бағытта жылжып барады, енді бір замандарда сол сүйек жауырынның бір шетіне жетеді де, жер өз қонағынан тайып, ақырзаман болады» деседі қариялар.

Жалпы, А.-нан кейін де өмір-тіршілік жаңаша жалғасады, ғалам тыңнан жасалады деген түсінік әлем халықтарына ортақ таралған. Мұндай өліара кезеңде «Көктен Қайса (Иса) түсіп, жерден Мәді шығады» деген түсінік мұсылмандарда кездеседі. Сол кезеңде күнәһар жандар тамұқ отына күйіп, мәңгілікке жоғалып, ал пәк жандар қайтадан тірілетіні, әділет пен ізгілік салтанат құратыны рәмізделеді.

Әдеб.: Радлов В.В. Алтынсандық. Алматы: Анатілі, 1993; Қасқабасов С. Жаназық. Астана: Аударма, 2002; Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары.5-том. Павлодар: ЭКО ҒӨФ, 2005; Әдеби жәдігерлер. Жиырма томдық. 7-том. Құраст. Т.Қыдыр. Алматы: Таймас, 2008.

«Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі»

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға