Айдос Алтынбек: Академиялық еркіндік қағаз жүзінде ғана

Қазақстанның жоғары білімі туралы пікір айтпайтын адам аз. Дегенмен ол пікірдің басым көпшілігі білім саласын сырттай бақылап жүрген адамдар тарапынан айтылады. Бұл жолы Ел.кз редакциясы таза ғылыммен айналысып, сапалы білім беру жүйесіне үлес қосуды өзінің парызы санайтын жігіт, ҚазҰУ PhD докторанты Айдос Алтынбекпен арнайы сұхбат құрды.

Айдостың базалық мамандығы – әлеуметтанушы және докторантурада дәл осы мамандық бойынша білім алуда. 3 жылдық докторантура бағдарламасының бір артықшылығы – бір немесе бірнеше рет шетел көріп, сол елдегі ғылыми жетекшімен тікелей жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Осы мүмкіндікті пайдаланған Айдос АҚШ еліндегі Аризон университетінде 6 айдан аса ғылыми зерттеу жұмыстарымен айналысып, өз білімін шыңдауда.

Сұхбат

– Өзіңіз туралы қысқаша айтып өтсеңіз?

– Аты-жөнім – Айдос Алтынбек. ҚазҰУ-да социология мамандығы бойынша докторантурада оқимын. Білім және ғылым министрлігінің докторанттарға арналған академиялық мобильділікті арттыру бағдарламасы бар. Сол бағдарлама аясында әр докторант шетелде ғылыми тәжірибеден өтуі тиіс. Мен де осы бағдарлама аясында АҚШ-тың Аризона штатында орналасқан «Аризона Мемлекеттік Университетінде» ғылыми тәжірибе алмасып жатырмын.  

– Не себепті АҚШ, не себепті «Аризона Мемлекеттік Университеті»?

– Көп адамдар университетті таңдағанда оның орналасқан жеріне, университет рейтингісіне қарап жатады. «Аризона Мемлекеттік Университеті» әлемдегі ең үздік 100 университет қатарына кіреді. Мұнда көптеген болашақтықтар оқып жатыр. Дегенмен, мен үшін университет рейтингісі де, оның орналасқан жері де маңызды болмады. Мені маған кеңесшілік жасайтын профессордың әлемдік деңгейдегі өте мықты маман болуы қатты қызықтырды.

– Айдос, осы жас мамандардың жаппай шетелде білім алуына қалай қарайсыз? Біз дұрыс бағытта келе жатырмыз ба?

 – Жалпы шетелде білім алуды қолдаймын. Жастар жаппай шетелде білім алуы мүмкін емес. Ал қазіргі уақытта шетелде білім алып жатқан 67 000 студентті айтар болсақ, бұл санды өте көп деуге келмейді. Бұл – орта көрсеткіш. Шетелде білім алып жатқан студенттер Қазақстандағы студенттердің 10% да жетпейді.

Шетелде білім алушылардың арасында техникалық мамандықтарда оқитындар көбейсе деген тілек бар.

Себебі, Қазақстанда көп адамдар экономикалық, заң мамандықтарына ұмтылатыны секілді шетелге кететіндер де аталған мамандықтарда білім алғысы келіп жатады

– Біз маман даярлаудың шығыны көп бағытын таңдамадық па? Неге осы күш пен ынтаны отандық білім жүйесін жетілдіруге жұмсамаймыз?

– Біз мамандарды дайындаудың шығыны көп бағытын таңдадық деп айта алмаймын. Шетелде білім алушылардың 650 00 жуығы ата-аналарының, әртүрлі қорлардың қаржысына (грантына) оқып жатыр. Қалғаны «Болашақ» бағдарламасы арқылы білім алушылар. «Болашақтың» жылдық бюджеті 15 миллиард теңгенің шамасында. Осы қаржыны көпсінетіндер бұл қаражатпен отандық білім жүйесіне мардымды өзгеріс әкелу өте қиын екенін түсіне бермейді.

Дегенмен, «Болашақ», «Академиялық мобильділік» секілді бағдарламаларға жұмсаған қаржыны отандық білім жүйесіне жұмсауы керек деп есептейтіндер бірнеше мәселені ескерулері тиіс. Біріншіден, отандық білім жүйесін жетілдіру басқа білім жобаларын қысқарту немесе жабу есебінен жүрмеуі тиіс. Екіншіден, бізде ЖІӨ-нің білім саласына тиетін үлесі ±3%. Білім саласының дамығанын қалайтын мемлекеттер ЖІӨ-нің 7-10% бөледі. Яғни, біз жалпы білім саласына бөлінетін қаражат үшін таласу керекпіз. Үшіншіден, көптеген тәжірибелер бір оқу орнын әлемдік университеттер қатарына қосу үшін 7-10 жыл және $1 миллиард керек екенін көрсетіп отыр. Әрине, бұл ақшаны өз орнымен қолданса ғана жететіндігін ескеру керек. Мәселен, бар қызығы бір айға жалғасатын қыстық олимпиаданы (2022) өткізуге $40-50 миллиард бөлуге дайынбыз. Егер сол қаржыны білім жүйесіне серпіліс беретін 5-7 университеттің дамуына жұмсасақ әлдеқайда пайдалы болар еді деп ойлаймын.

– Демек, сіздің ойыңызша еліміздегі университеттерді көтеруге болады, тек қаражатты дұрыс бөлу керек, яғни бүгінгі бөлініп отырған ақша аздық етіп отыр ғой?

– Соңғы он жылда Оңтүстік Корея, Финляндия, Малайзия, Қытай мен Индия секілді мемлекеттер өте жоғары деңгейдегі университеттерді көтерді. Біз де көтере аламыз және бұл саланы көтеруде қаржының орны мен оны дұрыс басқару өте маңызды. Қазіргі уақытта да еліміздің университеттері әлемдік рейтингте сатылап көтеріліп келе жатқаны қуантады. Дегенмен, бізде көп салаларда статистиканы жақсы жағынан көрсетудің бары секілді, білім саласында да санды, статистиканы жақсы жағынан көрсетуге ұмтылып жататын секілдіміз. Осы тұрғыдан алғанда университеттерді көтеруге қатысы бар барлық адамдар «өзін-өзі алдау синдромынан» құтылу керек. 

– Cтатистика жасаудың мысалдарын келтіре аласыз ба?

– Мәселен, жылда көптеген университеттер 4 курсты аяқтап жатқан студенттерден жұмысқа тұратындығы жайлы анықтама сұрайды. Нәтижесінде университеттер біздің түлектердің 80-90% жұмысқа тұрды деп қорытынды жасайды. Анықтаманы алған министрліктер бізде жастар арасындағы жұмыссыздық аз екен ғой деп өздерін алдайды. Екінші мысал, қазір бір профессор бірнеше университетте жұмыс істеуі (тіркелуі) мүмкін. Халықаралық рейтинг талаптарына сәйкес университетте профессордың көп болғаны мақұлданады. Осыған байланысты университеттер профессорларды кемінде 0.25 жүктемеде жұмысқа алуға тырысады. 0.25 жүктемеде ғалым аптасына бір күн екі-үш сағат сабақ береді дегенмен бірдей. Яғни, ғалым ол университетте ғылыммен де, педагогикалық қызметпен де айналыса алмайды. Себебі өзі толық негізде жұмыс істейтін университетте сабақ жүктемесі өте жоғары. Студенттің жан басына шаққандағы кітап саны көп, қызметкерлер компьютер, жұмыс орнымен толық қамтамасыз етілген, барлық студенттердің университет деңгейіне көңілі толады, ғалымдардың ғылыммен айналысуға толық мүмкіншілігі бар, қолданбалы-фундаменталды зерттеулер жүргізіледі деген секілді мысалдарды айта беруге болады. Осындай ақпараттар рейтингті көтеруі мүмкін, бірақ ол рейтингтің болашағы ұзақ болмайды.

– Білім саласында, әсіресе батыста академиялық еркіндік ұғымы кеңінен танымал, бізде осы академиялық ұғымды қалай түсінеді, жалпы бізде академиялық еркіндік бар ма?

– Батыс елдерінде де, Қазақстанда да академиялық еркіндік ұғымын ғалымдар мен ғылыми қызметкерлердің, оқытушылар мен студенттердің зерттеу, таңдау, жұмыс істеу еркіндігі деп түсінеді және оның болғанын қалайды. Қағаз жүзінде академиялық еркіндік болғанымен, іс жүзінде академиялық еркіндікті іске асыра алмай отырмыз деп ойлаймын. Академиялық еркіндікке қол жеткізу үшін ғылыми қызметкерлерге тәуелді емес бірнеше себеп бар.

Біріншіден, университеттердің мемлекеттік білім беру стандартымен жұмыс істеуі. Бұл жағдай ғалымның өзінің зерттеу саласы бойынша емес, жоғарыдан бекітілген жоспар бойынша сабақ беруге итермелейді. Университеттің қолдағы бар кадрларын дұрыс қолдануын шектейді. Мәселен, еуропалық, америкалық көптеген университетердің ғылыми бағыттары бар. Индиана университетінің саясаттануы, тарих, социология мамандары «Орталық Азияға» мықты. Р. Инглхарт жұмыс істейтін Мичиган университетінің әлеуметтанушылары мен саясаттанушылары 1980 жылдан бері «World Value Survey» деген әлемдік жобаны жүргізіп келеді. Осы секілді мысалдар өте көп.

Екіншіден, ғылыми кадрлардың жетіспеушілігі. Яғни, профессор «Орталық Азия» маманы болуы мүмкін. Бірақ, кадрдың жетіспеушілігі ол профессорды «Таяу Шығыс», «Еуропалық Одақ», «Шығыс Еуропа», «Біріккен Ұлттар Ұйымы» секілді өзіне қатысы жоқ, зерттемеген пәндерден дәріс оқуға мәжбүрлейді. Осы орайда, президенттің «ғылым докторлығын қорғаған 37 адамнан 1 ғана ғалым ғылымда қалады» дегені есімізге еріксіз түседі. Үшіншіден, материалды-техникалық базаның әлсіздігі. Мен батыс мемлекеттеріндегі профессордың жеке бөлмесі, кітапханасы, лабораториясы секілді жағдайды мысалға келтірмеймін. Ең қарапайым мысал, көптеген университеттерде профессорлық-оқытушылық құрамның жұмысқа келіп жұмысын істейтін, мақаласын жазатын, сабағына презентациясын дайындайтын дұрыс кеңселері жоқ. Бір кафедрада 20 оқытушыға 7-8 компьютер ғана бар университеттер көп. Аудиторияларда арнайы құрал-жабдықтар болмағандықтан, кафедрадағы бар бір-екі проекторды қолданады. Есіңізде болар, мектептегі барлық мұғалімдер мағалімдер бөлмесінде отыратын. Ол жағдай әлі өзгермеген. Әр оқытушының өзінің отырып жұмыс істейтін жері болмаса қандай нәтиже күтуге болады?!

– Осы импакт факторы жоғары журналда мақала шығару деген талап қаншалықты орынды деп ойлайсыз? Бұл айналып келгенде Қазақстанның ғылыми еңбекті өз бетімен бағалай алмайды дегенді білдірмей ме? Мысалы, біз импакт факторы бар журналға мақала шықса "о, мықты екен деп тамсанамыз", ал министрлік берген қызыл дипломға немқұрайлы қараймыз.

– Қазіргі уақытта елімізде «Импакт-факторлы журналдарға (әлемдік деңгейдегі жоғары рейтингті журналдар) мақала жариялау керек пе?» деген сұрақ айналасында түсініспеушіліктер көп. Мәселен, кейбір мамандар соңғы жылдары жарияланған мыңдаған мақалалар коммерцияның көзі болып кетті, алдымен отандық ғылымды дамытайық, отандық импакт-факторлы журналдарды шығарайық, ғылым адамдары тіл үйренсін деген секілді ойларды айтады. Бұл сарапшылардың пікірі суға түспестен суға жүзіп үйрену керек дегенге ұқсайды. Менің ойымша, өзін құрметтейтін ғалымдар импакт-факторлы журналдарға мақала жариялауы керек деп есептеймін. Оның бірнеше себебі бар.

Біріншіден, әлемдік жоғары рейтінгті журналдарға мақала жариялау, әлемдік ғылым кеңістігіне шығу дегенді білдіреді. Ғалымдар бір-бірінің еңбегімен танысады, тәжірибесімен бөліседі, ғылыми байланыстарды арттырады, университеттің абыройын көтереді. Мысалы, мен өзімнің кеңесшімді импакт-факторлы журналдардың базасынан таптым, байланыс құрдым, бүгін сол кісінің қасында жұмыс істеп жүрмін.

Екіншіден, ғылым спорт секілді. Спортшы тек республиканың көлемінде ғана жаттықса, жарысқа қатысса ол спортшының нәтижесі жоғары болмайды, өзінің әлемдік деңгейдегі бәсекелестерінің күшті жақтарын біле алмайды. Сол секілді ғылымда да тек елдің аясында ғана қалған ғалымның ғылыми нәтижелері жемісті бола бермейді. Яғни, елдегі ғылыми нәтижелерге тек елдің ғана емес, әлемдік ғалымдар да бағасын беруі тиіс. Соңғы айларда бірнеше конференцияларға қатыстым. Сол конференцияларда «Орталық Азияны» зерттейтін, еліміздің жағдайын, ішкі тынысын біліп отырған талай ғалымдарды көрдім. Олар қазақ, өзбек, қырғыз, түркмен, түрік, ұйғыр және орыс тілдерінде еркін сөйлеп отыр. Сондықтан, Қазақстанда отырып елдің жағдайын менен артық ешкім білмейді деп айтуға болмайды. Тәжірибе мен білім алмасу әрқашан да өзекті деп есептеймін.

Үшіншіден, соңғы 4-5 жылда еліміздің ғалымдары импакт-факторлы мақалаларын ақылы түрде шығарып келді. Бұл жағдайды проблема ретінде емес, мүмкіншілік ретінде қараймын. 2009 жылдан бері еліміздің ғалымдары импакт-факторлы журналдарға мақалаларды жариялаймыз деп жүргенде түрлі қателіктер жіберді, талай жалған журналдарға алданды, көптеген қаржы жұмсады, мақаланы бір адам жазып алты адам авторлыққа қосылды. Нәтижеде еліміздің ғылым саласының мамандары мықты тәжірибе жинады, журналдарда тегін мақала шығаруға болатынын білді, жоғары рейтингті журналдардың талаптары мен қандай мақалаға басымдық берілетінін үйренді.

Ал Сіз айтқан қызыл дипломның мәселесі мүлде басқа. Қызыл дипломды уақытында 200-300 түлектің бірі алатын. Қазір қызыл диплом девальвацияға ұшырады, қадірі кетті. Екінің бірі қызыл диплом алып жатыр. Қазіргі бағалау жүйесі студенттің сабақты түсінуіне, талдауына, креативті ойлауына, не істей алатынына емес, әдемі сөйлеуіне, жазуына басымдық береді. Оқытушыға жақсы көрінген студент үнемі оқып келетіндей көрінеді. Өзгеше ойлайтын студентті студенттер де, оқытушылар да жақтырмайды. Сол арқылы талантты жастарды басым-жаншып жатқанымызды білмейміз. Жалпы қоғамда стадартты емес ойлайтын адамдарға толерантты көзқарас қалыптаспай, университеттегі, ғылымдағы жағдай дұрысталмайды.

– Бір бала жап-жақсы мақала жазады, импакт факторға лайықты. Оған ғылыми жетекші (кафедрадағы өзге де мұғалімдер) , кафедра меңгерушісі, сосын декан тіркеледі. Бұл отандық білім саласында жүргендердің төмен мәдениеті ма, әлде қажеттілік па? Мәселен, деканды немесе кафедра меңгерушісін жылына бірнеше импакт факторы жоғары еңбек жазбағаны үшін жұмыстан босатады деген заң бар ма?

– Өкінішке орай, сіз айтқан мәселе бар және оның басты себебі – ғылымға қатысы жоқ, сараптаманың, зерттеудің не екенін білмейтін, PhD докторлығын алу үшін ғана жүрген, ғылымға пайдасынан зияны көп адамдардың ғылыммен айналысуы. Біз ғылымға кездейсоқ келген адамнан не талап ете аламыз?! Ғылымға құштарлығы жоқ адамдар талай талантты жастардың PhD-ге әділетсіз түспей қалуына және ғылымнан басқа салаларға кетуіне себепкер болуда. Ойы еркін, жаңаша ойлайтын, студенттерге жан-жақты білім бере алатын, интеллектуалды жастардың басқа салаларға кеткенінен зиян шегуші – білім жүйесі мен болашақ мамандар. Импакт-факторлы мақаланың жариялануы, яки жарияланбауы қызметке еш әсер етпейді. Аталған мақалалар PhD докторлығын, доценттік, профессолық дәрежелерді алу үшін және отандық ғылымды әлемдік кеңістікке шығару мақсатында жазылуы тиіс. Яғни, осы себепті маманды жұмысынан шығару немесе қыскарту қажет деген талап жоқ. 

– АҚШ-тың білім жүйесінде сені қатты таңғалдырған не нәрсе?
АҚШ-та ғылым адамдары бір-екі жылда ғылыми нәтиже көрсетуі керек деген талап жоқ. Сапалы еңбек уақыт талап ететіндігін бәрі түсінеді. Мәселен, докторанттар еңбегінің ғылыми құндылығы болмайынша, қорғауға шықпайды. Ол уақыт бір ізденуші үшін 2 жылға, келесі бірі үшін 5-10 жылға созылуы мүмкін. Мәселен, бізде PhD докторанттар 3 жылда диссертацияны қорғауы керек. Докторанттар да оған қарсы емес. Университет өзі түлеткен докторлар санының артуын көздесе, докторантар PhD атағына тездетіп қол жеткізуге тырысады. Ал қорғалған ғылыми еңбектер кітапханаларда шаң басып жатады.

– АҚШ-та жүргенде қандай әсер алдың?

– Әсер өте көп. Негізгі бесеуін айтайын. Біріншіден, маған ең қатты ұнағаны – адамдардың жаппай заңға бағынуы. Мәселен, көшеде жол полициясы қызметкерлерінің бар-жоғына қарамастан, адамдар көлікті тек ережеге сәйкес жүргізеді. Сағатына 15 милльмен жүр деген белгі тұрса, 15 милльден асырмайды.

Екіншіден, адамдар өзге адамның уақытын өте қатты құрметтейді. Мәселен, конференция 16.00-17.00 сағат аралығында болады деп шақырса, конференция 17.00 аяқталады. Шақырып алып, 2-3 сағатқа созбайды. Қоғамдық көлікке мінгенде көздеген жеріңе қанша минуттан кейін баратыныңда нақты білесің.

Үшіншіден, табиғатқа, қоршаған ортаға деген құрмет жоғары дейгейде. Қаншама мәдени орындарға, ұлттық саябақтарға бардым, ешбір жерден адамдардың тастап кеткен қоқысын көрмедім.

Төртіншіден, сабырлық пен өзге адамдарға жылы жүзбен қарауды америкалықтардан үйренуге болады. Біз ата дініміз ислам бола тұра, көп мәселеге сабырлылық танытып, адамдарға күлімсіреп, жылы шырай таныта бермейтініміз шындық. Басқасын айтпағанда, адамдар жұма намаздан шыққанда бір-біріне амандасып күлімсіреп қарай алмайтынына таң қаламын. Бәлкім, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың әсері шығар.

Бесіншіден, адамдар арасындағы бір-біріне сенімділік деңгейі жоғары. Мәселен, адам көлік алайын десе, сататын адам машинасының артықшылығын емес, кемшілік жағын айтады. Қоғамдық көлікке мінгенде ақшаң жоқ болды делік. Ақшам жоқ десең, кіре ғой дейді. Жүргізуші сені алдап тұр деп ойламайды. Байқасаңыз, мен айтқан дүниелердің бәрі қолымыздан келеді. Бірақ, істемейміз. «Біз үшін мемлекет істеуі керек» деген ұстанымнан жедел құтылуымыз қажет деп есептеймін.

– Жалпы Америка қоғамы туралы пікіріңіз қандай?
– Жалпы америкалықтар жайлы неше түрлі стереотиптер қалыптасып қалған ғой. Олай болса, неге сол стереотиптерді қалыптастыратындардың балалары осында білім алуға, демалуға, өмір сүруге келеді? Егер соншалықты жаман болса, дүниежүзінен келген адамдар осы жерде өмір сүруге ұмтылар ма еді?! Әрине, 350 миллион халықтың ішінен де неше түрлі азғындаған адамдарды көруге болады. Дегенмен, адамдар бір-біріне өз сенімдерін үгіттеп жатқан жоқ.

– Сұхбат бергеніңізге рахмет! Елге аман-есен оралуыңызға тілектеспіз!

Сұхбаттасқан – Дархан Өмірбек

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға