Әулиеліктен безінбеңіз...

Бүгінгі дәуір – өркениеттер қақтығысы қарқын алған кезеңі. «Жаһандану», «ғаламдасу», «глобализация» т.б. түрліше қолданып жүрген ұғымның түпкі мәні де осы өркениеттер қақтығысында ұсақтың іріге жұтылуы, даралық бірегейліктің жойылуына әкеліп соғуында жатыр. Ғаламдық бұл үдерістен біздің жас мемлекетіміз де шет қалып отырған жоқ. Оған әлемдік үрдістермен астаса, ел өмірінде болып жатқан саяси-әлеуметтік, экономикалық т.б. сан алуан жаңалықтар мен өзгерістер куә.

Ең әуелі ұлт бірегейлігінің айқын коды іспетті ділі, тілі, діні жаһанданудың екпінді дауылына ұшырап, өзгеріске түсіп жатыр. Әлсіз болса бордай тозып, қардай еріп жоғалары, өмір сүруге қабілетті болса шарболаттай шынығып, илеуі қанған саз кесектей қатайып шығары анық десек, біздің қазақ жұртындағы, Қазақстан мемлекетіндегі рухани әлемнің бүгінгі жағдайы – қалай айтсақ та, қорытындыласақ та осы күйдің ырғағы.

Ұлт ұстынының бір діңгегі – дін, ғасырлар бойы ұстанған дәстүрлі діни танымы дәл сол жаһандық дауылдың өтінде тұр. «Әлмисақтан бері мұсылманбыз» деп келген арғы қазақтың ұрпағы ХХ ғасырдың басынан аяғына дейін ғасырлар бойы қалыптастырған дін ұстау дәстүрінен толықтай дерлік ажырап барып азаттықтан кейін қайта қауышқан кезде, ақпараттық техникасы тілімен айтқанда «қорғаныс қамтамасыздығы» әлсіз компьютердідің жадысын лап етіп тұтып алған «вирустар» секілді жат діни ағымдар мен секталар діни ахуалымызды біршама ауырлатып жіберген жоқ па?

Бұл вирустарды толықтай жеңіп, ұлтымыздың діни танымдық иммунитетін күшейтудің жолы қайсы? Оған қандай әдістер мен тәсілдерді қарсы қоюымыз керек. Әлеуетті «бағдарламашы» мамандарымыз жеткілікті ме, олардың дайындығы қалай? Бүгінгі күннің үлкен сұрақтарың бірі осы.

Бұл сұрақтарға бірден жауап беру, әрине оңай емес. Ол үшін түркі (қазақ) даласындағы ежелгі діни танымдар, ислам дінінің алғаш тарала бастауы, әрбір қағанаттар мен хандықтар тұсындағы діни ұстанымдар, дін ғұламаларының ел билігіндегі ықпалы және т.б. мәселелерді жақсы зерттеп білу қажет деп білеміз. Бұл тұрғыда Сонау Қарлұқ қағанаты тұсынан бері түркі әлеміне дендеп ене бастаған ислам дінінің Ұлы Далаға таралу, орнығу тарихына қатысты көптеген еңбектер барын білсек те, бұл мәселе толыққанды зерттеліп, нақтыланып, нүктесі қойылды деп айтпас едік. Бұл жөнінде де сұрақтар көп-ақ, атап айтқанда:

- Қарлұқ, Оғыз, Қыпшақ, Қарахан, одан кейінгі Алтын Орда дәуірінде ислам біздің даламызға кімдер қандай жағдайда, қалай әкеліп таратты?

- Алғашқы ислам миссионерлері ханафи мазһабы өкілдері болды ма, әлде өзге мазһабтағылардың ықпалы болды ма? Болды десек оның дәлелі қайсы?

- Қожа Ахмет Яссауидің ислами ілімін дәстүрлі түркілік дініміз деп тануға бола ма?

- Шыңғыс хан тұсында қай ағымның өкілдері басым ықпалға ие болды?

- Өзбек ханның ислам дінін мемлекеттік дәрежеге көтеруінен кейінгі империяның орнында пайда болған ірілі-ұсақты хандықтар қандай ағымдарды ұстанды?

- Қазақ хандығының құрылғаннан ыдырағанға дейін ұстанған исламдық бағыты қандай еді?

- Бұл тарихи ұстанымдарымыздың бүгінгі күнгі дәстүрлік көрінісі қандай?

- Патша тұсындағы «указной» моллалар институтының игі әсері мен салдары неде еді?

- Кеңестік кезеңде Орта Азия мен Қазақстанға ислам дінінің қандай ағымы ықпал етті?

- Шоқан Уәлихановтың қазақтардағы мұсылманшылық туралы тұжырымдарын өмір шындығы деп қабылдау керек пе? 

- Қазақ хандығы тұсында қай исламдық бағыт басм болған еді?

- Сопылар, баптар, пірлер, әулиелер, ахундар мен қазіреттер туралы ел арасындағы түсінік, олардың қоғамымыздағы орны қандай еді т.б. сұрақтарға мектеп бағдарламасынан-ақ толыққанды жауап тауып, ұлттық иммунитетімізді шыңдап өсуіміз қажет қой. Бұл әрі-беріден соң біздің төл тарихымыздың ажырамас бөлшегі.

Бұл жерде көп жағдайда салиқалы ғұламалардың нақты тұжырым-пікірлерінен гөрі шетелдік елшілер мен миссионерлердің атам заманғы, діни тереңдікке бойлауы кеміс қазіргі кейбір ғалымдар мен жазушылардың болжау жазбаларына, әдеби туындыларына сүйенген дақпырт деректер көбірек рөл ойнап жүретіні жасырын емес. Мысалы, Шыңғыс хан заманына дейін керейлер мен наймандар, т.б. тайпалар христиан дінін тұтынды делінгенімен, оның артефактілік т.б. дәйектілігі мүлде жоқ деуге болады.

Әлемнің көптеген халықтары өздерінің бағзы қат-қабат діни ұстанымдарымен астасқан аңыздары-әфсаналарына сене отырып, ұрпағының ұрпағына аманаттап отыратындығына куәміз. Бұған еврейлердің өнегелі ісін мысал етсек те жетіп жатыр.

Қазіргі қазақтың діни тамындық аренасы – жат ағымдардың татами, партері іспетті десек болар. Ұлттық дәстүр-танымды мансұқтап, қазақты космополитизмге мұрындықтап бұйдалай жетелеуге пейіл жат ағымдар қазіргі күні «әулие», «аруақ», «тұмар» т.б. ұғымдарға аза-бойы қаза тұрып, бездіруге тырысуда. Жаһанданудың қара дауылынан ұлтттық құндылықтардың жалаңаштануы деген осы болар. Бірақ, мың өліп, мың тірілген қазақ халқы бұл дауылды да өткерер, шыңдалып шығар. Ұлттық бояудан айрылсақ не болғанымыз? Жат ағымдағылар мен солардың жетегінде жүргендердің жанұшыра «ширктеп» санамыздан аулақтатуға тырысатын, мистикамен астасып жататын «әулиелік», олардың шарапатты істері туралы қазақы ұғымымызға үіңліп көрелікші:

Қазақта «әулие» сөзіне қатысты ұғымдар біршама. «Анық әулиенің өзі екен», «әулие кісі еді» деген сияқты қолданыстарды жиі естиміз. Тіпті «Арғы атам – әулие өткен ер Қазыбек», - деп арқалана шырқамап па еді, кешегі Арқаның ардагері Мәди Бәпиұлы. Түбі араб тіліндегі «уәли» - жақын дос, көмекші деген мағынадағы сөзден шыққан әулилеліктің біздің қазақтағы мағынасы – пендауи тірлікте ықтимал болуы мүмкін күнәлардан өзін аулақ ұстайтын, Алла жолындағы иманды жан деген түсінікке тиянақтайды. Қазақ даласындағы әулиелер мен баптар, пірлердің түрлі жағдайларда жасаған кереметтері, яғни сиқырлық өнерін де ислами ауқымда қарастыруға қазіргі күні қорқатын дәрежеге келген сияқтымыз ба, қалай? Алайда, кешегі түсінік олай емес еді. Қысылғанда медет болған бұл керемет құбылыстарды халқымыз әлдебір ібілістік күштер емес, исламдық ілім ғаламаты ретінде қарастырып келген жоқ па еді. Ал сиқырға келсек, ол кез келген дінге тән және хазіреті Сүлеймен пайғамбарды еврей халқы сиқыршы ретінде таныған жоқ па еді? Бұл әулие әнбиелер туралы аңыздардан жеткен дүние.

Бұрынғы замандарда оқуы күшті моллалар арнайы сиқыр ілімін игеріп, осы арқылы не бір кереметтерді көрсетіп отырғандығын күні кешеге дейін үлкендер айтушы еді. Ағын суды қақ жарып өткел жасаған, ашық күні алай-дүлей жаңбыр жаудырып шөл қандырған, қасиетті кітаптарға ұмтылған ақжүрек коммунистерді құбыжыққа айналдырған, Сыр бойында таң намазын, ақшамды Тобыл бойында оқыған дегенді қазір айтып көріңіз. Бірақ бұл – біздің Даламызда кеше болған әдепкі ғаламат оқиғалар! Оларға сеніңіз, бірақ шайтани дүние деп, діни космополиттерге жақтас болмаңыз!

Былай қарасаңыз, мұны ислам ғұламалары да терістемеген екен: «Алланың құлдарынан кейбір адамдар бар, олар шейіт те емес, пайғамбар да емес. Бірақ қиямет күні олардың дәрежелеріне пайғамбарлар мен шейітер қызығып қарайды» (Хазіреті Омардың  риуаяты бойынша жеткен). Ендеше, мазмұннан айырып, формаға бас ұрушылардың жасап отырған иллюзиясына алданбауымыз керек қой. Әулиелердің көрсететін кереметі – табиғаттың физикалық заңдарына, біздің психологиялық таптаурын түсінігімізге кері бағытта жасалған төтенше іс деген сөз ғой. Бұл кереметтерді ислам ғұламалары рухани кереметтер (діни ілім мен әдеп тұрғысындағы биіктік), кануни және сури керемет (ғайыптан пайда болдыру, алыстыан әп сәтте жанына алып келу т.б.). «Ұр тоқпақ пен піс қазан туралы» қазақ ертегісі – нақ осы кануни кереметтің өзі емес пе!

Физикалық заңдарға қайшы демекші, бұған дәлел мен мысалды алыстан да жақыннан да іздеуге болады. Біздің дінімізге қатысты болмаса да, бірнеше жылдан бері әлемді шулатқан мына оқиғаны еске алайық: Буриятияның астанасы Улан-Үд қаласынан 30 шақырым қашықтықта орналасқан Иволга дацанының ламасы Дашдорж 1852 жылы туып, 1927 жылы лотос гүлі отырысында (малдас құрып) нирвана күйіне өткен екен. Сол Дашдоржның денесі бұзылмай, тірлік күйін кешіп отырса керек. Нирвана күйіне енер алдында ол шәкірттеріне өзін жерлегеннен кейін 70 жылдан соң қазып алуды тапсырған екен. Шәкірттері қазып алған кездегі қалпына медсарапшылар таң қалаған екен. Бүгіндері «өмірден өткеніне» 90 жыл болған Дашдорж лама денесінің ешбір бұзылу, шіруге ұшырамаған: терісі жұп-жұмсақ, мұрны, құлағы бүтін, көзін жұмулы, қолы жылы, терлеумен қатар тіпті кейде көзін ашатын көрінеді. Бұл феноменді жетекші ғалымдар мен діни қайраткерлер түсіндіргісі келгенімен, нәтиже аз болып отырған көрінеді.2002 жылдан бері денені зерттеуші дәрігерлер мидың лүпіліне қатысты мынадай қорытынды жасаған: өзге адамдардың ми жартышары минутына 3-4 ритмге ие болса, қозғалыссыз Дашдоржының миы 1 рет лүпілдейді екен. Жарты жылда Дашдорж лама жарты келі салмақ қсоып қайта жоғалтып отырады екен.

Мұндай керемет қазақ жұртында да болды емес пе? Оның ең үлкен дәлелі – Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. 1931 жылы өзінің туған ауылында дүниеден қайтқан Мәшекең дүниеден қайтардан бір жыл өзіне күні бұрын бейіт тұрғыздырып, жаназасын шығарып, өзіне ас бергізеді. «Жетпіс үшке шыққанша, балталасаң да өлмеймін, жетпіс үшке шыққан соң сұрасаң да тұрмаймын, мен өлген соң ас бермек түгілі бақа-шаян теріп кетесіңдер», – деген сөзі таяп келе жатқан ақсүйек аштықты алдын ала болжап білгені болса керек:

– Мен өлгеннен кейін де қырық жылға дейін денем бұзылмайды. Тірі адам көзі көреді, серт етем. Тек жаздың ыстық айлары ақіретімді айырбастап отырыңдар, қыс керегі жоқ. Сонда көздерің жететін болады, – деген екен, жарықтық.

Расымен де, тың игеру жылдары Мәшһүр кесенесін бұзбақ болғаны, осылай талаптанған адамның қатерге ұшырауы, ашып көргенде денесінің жиырмашақты жыл өтсе де бұзылмауы – әулиеліктің белгісі емей немене?

Ұзын сөздің қысқасы – кешегі құдайсыз қоғамды да бастан өткерген, бүгінгі діни сенім бостандығын ту еткен зайырлы мемлекетті құраушы қазақ халқы өзінің бай тарихына, терең тамырына үңіле отырып, соған нәр бергенде ғана жаһанданудың дүлей дауылына төтеп беріп, алып жеміс ағашындай биіктеп толыса, мәуесін төге бермек. Дауыл да тұншығып, тыншитын кез жетер...

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға