Бұрынырақ инсульт, әдетте, егде жастағы адамдарда жиі кездессе, қазір бүкіл әлемде инсультке жастар да шиі шалдығатын болды. ДДСҰ сараптамасы бойынша 10 инсульттің 8-нің алдын алып, тоқтатуға болады екен. Ол үшін аурудың себебін білу керек. Біріншіден, оған қан қысымының жоғары болуы, жүрек аурулары, артық салмақ, қант диабеті әсер етеді. Бүгін ҚР ПІБ МО ауруханасы №3 терапиялық бөлімшесінің невролог дәрігері Жанар Оспановамен инсультке қатысты осы және өзге де тақырыптарды қозғадық, деп хабарлайды El.kz ақпарат агенттігі.
– Инсульт деген не және оның белгілері қандай?
– Жалпы инсульт дегеніміз – ми қанайналымының бұзылысы, яғни ми қантамырларының бірінің үзілуі, түйілуі немесе тығындалуы салдарынан болатын күрделі ауру. Инсульт геморрагиялық және ишемиялық болып бөлінеді. Біріншісі миға қан құйылу себебінен пайда болса, екіншісі ми тінінің зақымдануынан туындайды.
Ишемиялық инсульт кезінде ми қанайналымы кенеттен бұзылып, мидың кіші және үлкен артерияларында қан ұйып қалады және тамырлар тарылып қалғандықтан миға жеткілікті мөлшерде қан бармай қалады. Ишемиялық инсульттің бастапқы белгілеріне бастың ауруы мен айналуы, аяқ-қолдың ұюы, тырысуын жатқызуға болады. Әлемге танымал «FAST» тестін кез келген адам жаттап алғаны дұрыс. Бұл өзінің ғана емес, айналасындағы адамдардың да өмірін құтқаруға көмектеседі. Яғни ең бірінші науқастан тістерін ақсита күлімсіреуді сұрап, бет асимметриясын байқау керек. Екіншіден, қолын тепе-тең көтере алатынын бақылау қажет. Үшіншіден, науқастың сөйлеген сөзіне мән беру керек. Егер бет-аузы қисайып, қол-аяғының тепе-теңдігі сақталмай, тілі күрмелгенін байқаса, бұл – инсульт белгісі.
– Ишемиялық инсульттің туындау себептеріне тоқталып өтсеңіз
– Ишемиялық инсульт, негізінен, басқа аурулардың асқынуы салдарынан болады. Мәселен, қан қысымының жоғары болуы, ми қантамырларының зақымданып, 50 пайыздан жоғары деңгейде тарылуы салдарынан миға оттегі бармай, жүрек қуыстарында ұйыған қан пайда болады. Жүрек ырғағы бұзылған көптеген кардиологиялық, сондай-ақ гемотологиялық аурулардың үдеуі де инсультке әкеп соғуы ықтимал. Жиі кездесетін жағдайларға артериялық гипертензия, қант диабеті, ми қантамырларының іші тарылған кезді атауға болады. Ал ондай аурулардың туындауына әкелетін факторларға тереңірек үңілсек, күйзелістен бастап, ішімдік, темекі сияқты зиянды әдеттер, дұрыс тамақтанбау, суды мөлшерінен аз тұтыну, қимыл-қозғалыстың аздығы сияқты қарапайым себептерге келіп тіреледі. Сондықтан әр адам өз денсаулығына саналы түрде жауапкершілік алуы тиіс.
– Кейінгі жылдары инсульт алатындар қатары жасарып кетті. Оның себебі неде?
Жас адамдарда инсульт неліктен пайда болатыны әлі толық зерттелмеген және күрделі тақырып. Жалпы жастар арасындағы инсульттің негізгі себебі ретінде дислипидемия, темекі шегу, гипертонияны айтамыз. Олар пациенттердің тұратын аймағы, климаты, тамақтану салты, генетикалық және тұрмыстық деңгейіне қарамастан бәрінде бірдей кең тараған.
Сонымен қатар зерттеулер бойынша, жас пациенттер инсульт симптомдарын білмегендіктен немесе елемегендіктен жедел-медициналық немесе алғашқы медициналық-санитариялық көмекке жүгіне бермейді. Оған қоса көпшілікте инсульт егде тартқан адамдардың ауруы деген түсінік қалыптасқандықтан, жастар арасындағы сырқат ерте кезеңде диагностикаланбай да қалады.
Гипертония, темекі шегу мен дислипидемияны емдей отырып, біз жастар арасындағы инсультті азайтып, қайғылы жағдайлардың алдын аламыз.
– Инсульт белгілері кезінде науқасқа үй жағдайында көмектесуге болады ма?
– Жоқ, үй жағдайында көмек беруге болмайды. Жоғарыда аталған белгілердің бірі байқалған жағдайда жедел жәрдем шақырып, науқасты шұғыл ауруханаға жеткізу қажет. Бұл өмірге қауіп төндіретін ауру болғандықтан, медициналық тәжірибесі бар мамандар ғана көмектесе алатынын ескеру қажет. Инсульт белгілері басталған сәттен 9 сағат ішінде ауруханаға жеткізіп үлгеру қажет, мұны медицинада «терапиялық терезе» деп атайды. Себебі ишемиялық инсульт өте тез болады, небәрі 5 минуттың ішінде ми тініне дұрыс қан бармай, ми клеткалары зақымданып, өле бастайды. Сол себепті неврологиялық дефицит орын алмас үшін уақытпен таласу өте маңызды.
– Инсульттің алдын алуға дәрігерлік кеңес берсеңіз...
– Инсульттің ең үлкен салдары өлім немесе мүгедектік болуы мүмкін. Инсульттен кейін адамның өмір сапасы төмендейді. Тамақтану, сөйлеу, жүру қабілеттері азайып, өзгеге тәуелділік пайда болуы ықтимал. Мұндай жағдай психо-эмоционалды күйіне де өзгерістер алып келеді. Кез келген адам оның алдын алса болады. Ол үшін қан қысымын әрдайым бір қалыпта ұстап, күйзелістен сақтанған жөн, тамақтану тәртібін дұрыстау керек. Майлы, ұн, қант қосылған тағамдарды пайдалы аспен алмастырған өте маңызды. Әрдайым қозғалыста жүретін адамдарда инсульт ықтималдығы аз болады, сол себепті көбірек жүріп, денені әрдайым шынықтырып отырған дұрыс. Күніне 2 литрге дейін су ішуді де әдетке айналдыруға кеңес беремін. Салауатты өмір салты – инсульттің алдын алатын маңызды қадам. Сонымен қатар алты айда немесе жылына бір рет скринингтен өтіп, жалпы қан талдауы, қандағы холестерин мөлшері, мойын артериясын тексеріп тұру қажет. Терапевт дәрігердің қарауында болып, деннің саулығын бақылауда ұстаған абзал.
– ҚР ПІБ МО ауруханасында инсульт қандай тәсілдермен емделеді? Қандай жаңаша технологиялар бар?
– ҚР Денсаулық сақтау министрлігінде тіркелген хаттама бойынша инсультке шалдыққан науқастарға тәулік бойы шұғыл медициналық көмек көрсетіледі. Қалыпқа келтіру және оңалтудың заманауи тәсілдерін қолдана отырып, науқастардың бастапқы өмір салтына түсуіне көмектесеміз. ҚР ПІБ МО ауруханасының №3 терапиялық бөлімшесі неврологиялық ауруларға шалдыққан кісілерді емдеу үшін қызмет етеді. Мұнда жүре алмай келген адамдар аяғын тең басып шығып жататыны – дәрігерлердің біліктілігі мен емнің сапасының нәтижесі. Біз әр науқастың денсаулығына жанашырлықпен қараймыз.
Инсультті емдеу әлемнің әртүрлі елдерінде жаңа технологиялар мен ғылыми жетістіктердің арқасында үнемі жаңартылып, жетілдіріліп отырады. Инсульттің емдеу тәсілдері оның түріне, ауырлығына және науқастың жалпы жағдайына байланысты өзгеріп отырады. Әлемдегі жетекші медициналық орталықтар инсультті емдеуде қолданылатын ең соңғы әдістерді қолдану арқылы науқастардың өмір сапасын жақсартуға бағытталған жаңа тәсілдерді енгізуде. Инсультті емдеудің бірнеше тың және заманауи әдістерін қарастырамыз:
1. Тромболитикалық терапия (Қан ұйығын еріту)
Ишемиялық инсульттің ең көп қолданылатын емдеу әдісі – тромболитикалық терапия (тромбтарды еріту). Бұл әдіс инсульттің алғашқы 3-4, тіпті кейде 6 сағат ішінде қолданылса, оның тиімділігі жоғары болады.
Алтеплаза (rtPA): Алтеплаза – инсульттің алғашқы сағаттарында қолданылатын ең кең тараған тромболитикалық дәрі. Ол қан ұйығын ерітіп, мидың қан айналымын қалпына келтіруге көмектеседі.
Тромболитикалық терапияны тез қолдану: Мұндай әдіс әсіресе дамыған елдерде, мысалы, АҚШ, Ұлыбритания және Германияда жиі қолданылады, өйткені бұл әдіс инсульттің ауыр зардаптарын азайтуға мүмкіндік береді.
2. Механикалық тромбоэкстракция (Эндоваскулярлық емдеу)
Механикалық тромбоэкстракция – қазіргі уақытта инсультті емдеуде қолданылатын революциялық әдіс. Бұл әдіс арқылы ұйыған қан жасанды жолмен шығарылып, мидың қанмен қамтамасыз етілуі қалпына келтіріледі.
Қолданылуы: Тромбоэкстракция әдісі көбінесе ишемиялық инсульттің ауыр түрлерінде қолданылады. Науқастың мидың зақымдалған бөлігіндегі қан ұйығы арнайы катетер немесе механикалық құрылғымен шығарылып, қан айналымы қалпына келеді.
Технология: Бұл әдіс әдетте нейрохирургиялық немесе нейроваскулярлық хирургтар тарапынан қолданылады. Мысалы, Австралия, АҚШ, Жапония сияқты елдерде соңғы жылдары кеңінен таралуда.
3. Гендік терапия
Гендік терапия инсульттің кейінгі емдеу әдістеріне қатысты жаңа бағыт болып табылады. Бұл тәсіл арқылы мидағы немесе жүйке жасушаларындағы генетикалық материалды өзгерту арқылы ауруды емдеуге мүмкіндік бар.
Гендер арқылы емдеу: Ғалымдар инсульт кезінде ми жасушаларын қалпына келтіретін немесе олардың жұмысын жақсартатын генетикалық өзгерістерді енгізу жолдарын іздестіріп жатыр. Мұндай тәсілдер көбінесе клиникалық сынақтар мен зерттеулер деңгейінде.
Жүйке регенерациясы: Гендік терапияның маңызды бағыты – мидың зақымдалған бөлімдерін қалпына келтіретін және жаңа жүйке жасушаларын өсіруге ықпал ететін гендерді пайдалану.
4. Ми импланттары және нейробустинг
Соңғы уақытта нейробустинг (нейростимуляция) және ми импланттарын қолдану арқылы инсульттен кейінгі қалпына келтіру процесін жақсартуға бағытталған әдістер дамып келеді.
Ми импланттары: Жаңа технологиялар мен инновациялық импланттар мидың жұмысына әсер етіп, нейропластиканы (ми қабілетінің қалпына келуі) ынталандыруға көмектеседі. Бұл әдіс инсульттен кейінгі оңалтуда қолданылуы мүмкін.
Нейростимуляция: Нейростимуляция, оның ішінде терең ми стимуляциясы (DBS) – мидың белгілі бір бөліктерін электрлік импульстар арқылы ынталандыруды көздейтін әдіс. Бұл әдіс көбінесе қозғалу қабілеті бұзылған немесе депрессиямен ауыратын инсульт науқастарында қолданылуы мүмкін.
5. Робототехникалық оңалту жүйелері
Инсульттің оңалту процесін жеделдету үшін робототехникалық терапия жүйелері қолданылуда. Бұл әдіс пациенттің қимыл-қозғалыс қабілетін қалпына келтіруге арналған заманауи техникалық шешімдер ұсынады.
Роботталған қолдар мен аяқтар: Оңалту роботтары, мысалы, Lokomat жүйесі, пациенттің қозғалысын автоматты түрде қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Бұл роботтар арнайы тренажерлер арқылы пациентке физикалық жаттығулар жасап, қол мен аяқтың қимылын жақсартады.
Электронды физиотерапия: Заманауи робототехникалық құрылғылар пациенттің физиологиялық жағдайын бақылап, емдеудің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Олар науқасқа қажетті қозғалыс терапиясын автоматты түрде қамтамасыз етеді.
6. Стереотаксикалық хирургия
Стереотаксикалық нейрохирургия әдісі мидың арнайы аймақтарын дәл бағыттау арқылы емдеу мақсатында қолданылады. Бұл әдіс негізінен геморрагиялық инсультті емдеуде пайдалы.
Миға бағытталған операциялар: Стереотаксикалық операция арқылы хирургтар мидың нақты бөлігін мұқият зерттеп, оны арнайы құралдармен емдейді. Бұл әдіс инсульт нәтижесінде қан тамырларының жарылуы немесе тромбтың пайда болуы сияқты асқынуларды болдырмауға бағытталған.
Қазақстанда қолдану: Қазақстанда бұл әдіс әлі көп таралмағанымен, басқа дамыған елдерде, мысалы, Германия мен АҚШ-та кеңінен қолданылады.
7. Биологиялық терапия мен стволдық жасушалар
Стволдық жасушалар арқылы инсульттің әсерінен зақымдалған миды қалпына келтіру – соңғы жылдары үлкен үміт күттіретін әдіс. Бұл әдіс қазір ғылыми зерттеулер деңгейінде болса да, нәтижелері өте қызықты.
Стволдық жасушалар: Стволдық жасушалар мидағы зақымдалған нейрондардың орнын толтырып, олардың функциясын қалпына келтіруге көмектеседі. Осы әдіс бойынша түрлі зерттеулер жүргізілуде, әсіресе Қытай мен Оңтүстік Корея сияқты елдерде стволдық жасушалар терапиясы клиникалық сынақтардан өтуде.
Терапияның болашағы: Бұл әдіс әлі де эксперименталды деңгейде болса да, инсультке шалдыққан науқастарды емдеуде перспективалы болашаққа ие.
Инсультті емдеуде әлемде жаңа технологиялар мен емдеу әдістері үнемі дамып келеді. Мысалы, механикалық тромбоэкстракция мен тромболитикалық терапия әдістері инсульттің бастапқы кезеңдерінде қолданылып, мидың қан айналымын қалпына келтіруге үлкен көмек береді. Ал робототехникалық оңалту жүйелері мен нейростимуляция әдістері инсульттен кейін науқастың қозғалыс қабілетін қалпына келтіруге бағытталған. Стволдық жасушалар және гендік терапия сияқты болашақта мүмкін болатын әдістер инсультті емдеудің жаңа шекараларын ашады.
Инсульттің емдеуі оның түріне, ауырлығына және науқастың денсаулық жағдайына байланысты әртүрлі болуы мүмкін. Инсульттің екі негізгі түрі бар: ишемиялық (мидың қанмен қамтамасыз етілуінің бұзылуы) және геморрагиялық (мидың қан тамырларының жарылуы нәтижесінде қан кету).
1. Ишемиялық инсульт (мидың қанмен қамтамасыз етілуінің бұзылуы):
Емдеу: Ишемиялық инсульт кезінде қан тамырларындағы тромб немесе қан ұйығы мидың бір бөлігінің қанмен қамтамасыз етілуін тоқтатады. Бұл жағдайда:
Тромболитикалық терапия (қан ұйығын еріту үшін дәрілерді қолдану): Тромболитиктер инсульттің алғашқы кезеңдерінде қолданылуы мүмкін. Бұл дәрілер қан ұйығын ерітіп, мидың қалыпты жұмысын қалпына келтіруге көмектеседі.
Антикоагулянттар мен антиагреганттар: Тромбтардың пайда болуын болдырмау үшін қолданылатын дәрілер.
Эндоваскулярлық әдістер: Кейбір жағдайларда, қан ұйығын механикалық түрде жою үшін арнайы катетерлер мен құрылғылар қолданылады.
2. Геморрагиялық инсульт (қандардың кетуі):
Емдеу: Геморрагиялық инсульт кезінде ми тамырларының жарылуы немесе мидағы қан құйылуы байқалады. Бұл жағдайда науқасты жедел түрде хирургиялық емдеу қажет болуы мүмкін:
Хирургиялық араласу: Ми ішіндегі қан құйылуын алып тастау үшін нейрохирургиялық операциялар жасалады.
Қан қысымын реттеу: Геморрагиялық инсульт кезінде жоғары қан қысымы мидың қан кетуін ұлғайтуы мүмкін, сондықтан оны төмендету маңызды.
Қан кетуді тоқтату: Қан кетуді тоқтату үшін арнайы препараттар мен әдістер қолданылады.
3. Емдеудің басқа әдістері:
Қолдау көрсетуші емдеу: Науқасқа жалпы жағдайын тұрақтандыру үшін қолдау көрсетілетін емдеу шаралары қажет. Бұл жағдайда дәрі-дәрмектер мен физиологиялық терапиялар қолданылады.
Инсульттен кейінгі оңалту шаралары
Инсульттен кейін науқастардың көпшілігі ұзақ мерзімді оңалтуға мұқтаж болады. Оңалту шараларының мақсаты – науқастың өмір сапасын арттыру, физикалық және психикалық мүмкіндіктерін қалпына келтіру, сондай-ақ қайта инсульттің алдын алу.
1. Физикалық оңалту:
Физиотерапия: Бұл шаралар инсульттің салдарынан қозғалу қабілетін жоғалтқан науқастарға арналған. Физиотерапевттер науқастың қимыл-қозғалысын қалпына келтіруге көмектеседі.
Моторика мен үйлестіруді қалпына келтіру: Науқасқа арнайы жаттығулар мен тренажерлер арқылы қол, аяқ, бет бұлшықеттерінің жұмысын қалпына келтіру маңызды.
Логопедпен жұмыс: Инсульттің салдарынан сөйлеу қабілеті бұзылған науқастарға логопедикалық терапия қажет болуы мүмкін.
2. Психологиялық және когнитивті оңалту:
Психотерапия және қолдау: Инсульттен кейін көп науқастар депрессия, үрей және эмоционалдық қиындықтарға тап болады. Психологиялық көмек көрсету және терапия жүргізу маңызды.
Когнитивті жаттығулар: Мидың есте сақтау, зейін, және ойлау қабілеттерін қалпына келтіру үшін арнайы жаттығулар мен жаттығу бағдарламалары ұсынылады.
3. Әлеуметтік оңалту:
Қолдау топтары: Инсульттен кейін науқастарға әлеуметтік қолдау көрсету өте маңызды. Бұл үшін арнайы оңалту орталықтары мен қолдау топтары ұйымдастырылады.
Жұмысқа қабілеттілікті қалпына келтіру: Оңалту барысында науқасқа жұмысқа шығуға немесе қалыпты әлеуметтік өмірге оралуға мүмкіндік беретін шаралар қолданылады.
Инсульттің алдын алу шаралары
Инсульттің алдын алу үшін белгілі бір өмір салтын сақтау қажет. Қазақстандағы тұрғындар үшін ең маңызды профилактикалық шаралар:
Қан қысымын бақылау: Жоғары қан қысымы инсульттің негізгі тәуекелі болып табылады.
Дұрыс тамақтану: Тұз бен майлы тағамдарды азайту, көкөністер мен жемістерді көп тұтыну.
Физикалық белсенділік: Күнделікті физикалық жаттығулар инсульттің алдын алу үшін маңызды.
Темекі шекпеу және алкогольді аз қолдану.
Стресс деңгейін төмендету: Психоэмоционалдық денсаулықты сақтауға арналған шаралар.
Қазақстандағы инсультке қатысты жағдайды ескере отырып, бұл аурудың алдын алу, ерте диагностикалау және тиімді емдеу өте маңызды. Инсульттің емделуі мен оңалту шаралары әрбір науқастың жағдайына байланысты жеке түрде жүргізілуі қажет. Оңалту шаралары физикалық, психологиялық және әлеуметтік тұрғыдан толық қалпына келтіруге бағытталуы тиіс.