Бірнеше күн бұрын Оңтүстікке халық қаһарманы, даңқты қолбасшы, қазақтың көрнекті жазушысы Б.Момышұлының келіні, этнограф, жазушы Зейнеп Ахметова арнайы табан тіреді. Облыс орталығы Шымкент қаласындағы «Салт дәстүр орталығы» мен «Жастар ресурстық орталығында» «Ел боламын десең...» атты кездесу өтті. Қазақтың тал бесіктен жер бесікке дейінгі салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы туралы өскелең ұрпаққа ұлықтап, көркем түрде жеткізіп келе жатқан Зейнеп апаға сол жүздесу кешінде көптеген сауалдар қойылды. Қаншама құнды әңгіме айтылды. Біз Зейнеп апамыз айтқан зерделі сөзді қаз-қалпында жазып алып, шашауын шығармай оқырманға ұсынғанды жөн көрдік.
«Кімге кім келін болмай жатыр?»
Мақтау деген – есірткі сияқты. Көзіңе бірінші рет мақтағанда ұялып, қысылып қаласың. Екіншісінде сәл-пәл қысыласың, бірақ үндемейсің. Үшінші рет ұнайды. Төртінші рет те айта түссе екен дейсің. Бесінші рет, тіпті жаныңа жағып кетеді. Сөйтіп адам сол мақтауға үйренеді. Енді соны айтпай қойсыншы. Қалай болар екенсің?.. Сондықтан мақтауға үйренудің керегі жоқ. Бұл – өте-мөте қауіпті нәрсе. Мені қанша мақтаса да, одан қорықпаймын. Өйткені, оның бәрі атаға арналған. Егер мен атаның келіні болмасам, соншалықты мақтау естімес пе едім?! Менікі «күріштің арқасында күрмек су ішіпті» дегеннің кері. Бүкіл Алты алашқа ортақ азамат болғандықтан, Қазақстанның қай түкпіріне барсаң да, «біздің Баукең!» деп атаны ардақтаған исі қазақтың жүрегінен, көңілінен таралып жатқан мейірім, шапағаттың ұшқындары да маған тиген. Әйтпесе кімге кім келін болмай жатыр? Бірақ елдің бәрінің келінін бүкіл халық біле бермейді. Осы орайда бір әңгіме есіме түсіп отыр. Бір үлкен кісі орысшалау, тікбақайлау келініне «Шуақты күндерді» апарып беріпті де: – Мә, мынаны оқы! Баукеңнің келініндей келін бол! – депті. Сөйтсе, жаңағы келіні: – Баукеңнің келініндей келін болу үшін, Баукеңдей қайыната керек! – деп айтатын көрінеді. Ата секілді қалыпқа сыймайтын, ноқтаға басы түспеген адамның қолына су құйып, шай қайнатып беру де оңай емес. Ата екі жағы бірдей қайралған қанжар секілді, былай тайсаң, кесіп түседі, былай тайсаң, осып түседі. Бел ортадан тең жүріп, таразының басына салуға ол кезде менің өмірлік тәжірибем, көрген-білгенім онша жете бермейтін. Өйткені, екі мүшелге де толмаған кезім еді. Ең жақсы әдісім, әйтеуір, үндемей құтылатынмын. Кейде өтің жарылып кете жаздайтын кездер де болады. Бірақ үндемей қоясың. Сондықтан да көндіккен шығармын. Әсілі мен үлкеннің алдында үндемегеннен ұтылған жерім жоқ. Жастардың құлағына алтын сырға. Мен құймақұлақ болдым. Әрбір сөзін қағып алатынмын. Асүйге кіре салып, атаның айтқандарын ұмытып қалмайын деп, дәптерді суыра сап, жазып-жазып тартпаға қайта салып қоямын. Сол дәптерлердің сырты қазір май-май. «Ұрпағына керек, немерелеріне керек!» деп түрте бердім. Өйткені атаны баласына әке, немерелеріне ата, қарапайым адам ретінде ешкім жазбаған болатын. Атаны бір көруді армандаған адам қаншама?! Бір көргенін ұлықтай, баласының баласына айтып жүрген адамдар қаншама?! Оған қарағанда мен ертелі-кеш қасында болдым. Күнде айқайын, оқта-текте мақтауын естіп, маңдайлы келін болдым ғой, Құдайға шүкір! Біреуге «Зәке», біреуге жеңеше, енді біреуге апа, әже болып, сый-құрметке ие болып жүрсем, осының барлығы тек қана атаның қасиетті әруағының арқасы. Атаны ардақтаған осы отырған халықтың арқасы.
«Әулеттің ынтымағы ене мен келінге байланысты»
Бір әулеттің бірлігі, ынтымағы, бақытты өмір сүруі, ұрпағының әдемі өсуі тек осы ене мен келінге байланысты. Мен ылғи да айтамын: «Кез келген әйел ене бола алады, бірақ ана болу екінің бірінің қолынан келмейді». Келінді келген адам ретінде емес, ендігі жерде сол әулеттің ұрпағын өсіретін тұлға, өзінің өкшебасары ретінде қараса, бәрі дұрыс болады. Келінін жамандайтын енелерге: «Сенің не еңбегің сіңді? Оны туған жоқсың, түн ұйқыңды төрт бөлмедің, ақ сүтіңді бермедің, оқытпадың, тәрбиелемедің, дап-дайын күйінде қолыңа ұстата салды. Бір адамды – бір әлем дейтін болсақ, дайын бір әлемге еге бола алмасаң, кімсің?!» – деймін. Ал шынында ол келін анасынан тәрбие алмаған, уызына жарымаған бала болса, онда ол ененің соры. Тәрбиелеп болам дегенше, шашы ағарады. Келіндерге: «Сүйіп қосылсаң, жастыққа басың бірге түскен жігітті өмірге келтіріп, азамат етіп, асырап, баққан әйелді осы үшін қадірлеуің керек!» – деймін. Бұл – менің қарапайым ғана ережелерім. Бөлісе алмай жатқан ешнәрсе жоқ. Ененің мектебінен өтпеген келін – келін емес. Қазіргі ә дегеннен еншісін алғысы келіп, бөлек тұрғысы келетін келіндер осының олқылығын ертеңгі күні өзінің бала-шағасы үй болғанда көресіні көреді. Сондықтан айналып кетейін келіндерге айтарым, қиын болсын, жеңіл болсын, қалай болғанда да, енелердің мектебінен өту керек! Шынында да, енесінің орнын басатын, соның өмірін жалғастыратын келін ғой. Бірақ та ененің мектебінен өтпеген келін – келін емес!
«Нәзік бойжеткеннен гөрі қаптаған еркекшора көп»
Соңғы уақыттары көп қолданылатын заманауи деген сөзді мүлде ұнатпаймын. Қоғам дегеніміз – өзінен-өзі болатын құбылыс емес қой, оны жасайтын адамдардың іс-әрекеті. Қазір, шынын айту керек, әдемі бойжеткен қыздардан гөрі қаптаған еркекшора көп. Заманауи боламыз деп қыздарымыз көйлекті тастап, шалбар киіп кетті. Көрінген жерге еркекшора болып киінеді. Тіпті, қазір қыздарда жігіт қызығатын ешнәрсе қалған жоқ. Бәрі ашық-шашық. Бұрын ұзың жең, бүрмелі етек көйлек киетін қыздарға жігіттер қызығатын: «Шіркін-ай, білегін ұстар ма еді?» – деп. Бәрі құпиялы болып тұратын. Қазір буылтық-суылтығымен бәрі көрініп тұрады. Арығы да, семізі де тылтитып шалбарын киіп алады. Мен ондай қыздың қасында келе жатқан жігіттерге таңғаламын. «Өзі сияқты еркекшорадан қалай намыстанбайды екен?!» деп қаламын. Сол құрғыр шалбар дегеннің де өзінің киілетін жері бар. Ал қыздардың талғамсыздығы соншалық, тойға да, театрға да, мешітке де, өлім-жітімге де киеді. Әр нәрсенің өзінің орны бар ғой. Бұрын біздің қазақтығымыздың исін сақтап отыратын ауыл дейтінбіз. Құдай-ау, қазір сол ауылымыз да көйлекті жақтырмайтын болды. Өткенде ауылға барсам, алды кебежедей, арты тегенедей болып, үп-үлкен апалар шалбар киіп жүр. Иә, бұл да – заманның киімі. Дегенмен өзіміздің ұлттық қасиетімізді сақтауымыз керек.
«Дәстүрді бұрмалауға болмайды!»
Рухани жаңғыру, өркендеу, дәстүрдің жаңғыруы деп жиі айтып жүрміз. Дәстүр десе, тек беташар, тұсау кесу, бесікке салуды ғана айтамыз. Ал халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан этикасы, үлгі-өнегесі қайда қалды? Осы бірді-екілі дәстүрді спектакль қылып көрсетеді. Онда да ата-баба дәстүрімен жымдастырып, әдемілеп көрсетсе мақұл ғой. Өткенде бір үлкен кісі немересінің тұсаукесеріне шақырды. Сонда бір баланың тұсауын үш адам кесті. Біреуі ала жіппен, біреуі тоқ ішекпен, біреуі шөппен. Сонда ана баласын кімге тартсын деп тұр? Түсінбейсің. Қазір көпшілік ала жіптің мән-мағынасын ұғына бермейді. «Кісінің ала жібін аттамасын» деп кесіп жатырмыз деп ойлайды. Ұрлық жасамасын деп қана тұсау кесу деген ойға сыймайды. Ала жіп – тіршіліктің нышаны деуге болады. Өйткені бір Құдай ғана жалғыз, қалғанының бәрі екіден, ер мен әйел, ыстық пен суық, қара мен жарық, қыс пен жаз, ары қарай кете береді. Ақ жібін әдейі көбірек қылады. «Жақсылық болғанда, асып-тасып кетпесін, қиындықтар болғанда, басылмасын, екеуіне де тең өссін» деп пышақпен кеседі. Қазір кейбіреулер қайшымен кесіп жүр. Одан баланың өмірі қайшыланып қалады. Қит етсе, әжелерге кестіреді. Қазақ әже түгіл, жайбасар, сылбыр жүретін адамға тұсау кескізбеген. Әжелер баланы бесікке салады. Қырқынан шығартады. Бірақ тұсауды әжелерге кескізбейді. Әжелер ала жіпті баланың аяғына орап байлап береді. Қыз баланыкін аяқ-қолы балғадай, істеп жүрген тірлігін тыңғылықты бітіретін, өзі жүргек, пысық, ел аузында әдемі аты бар, сондай келіншектерге кескізеді. Ұл баланың тұсауын ел алдында жүрген, қолынан іс келетін көрнекті жігіттерге кескізеді. Ал тоқ ішекпен кесу қосымша ғана. Өйтетіні «іші-сырты майлы, бай, берекелі болсын» деген мағына. Ал шөппен кесетін себебі, туған жерінде көк шөптей тамыр тартып, желкілдеп өссін, өнсін деген мағына. Ал негізі ала жіппен кесу керек.
«Жеріктік өріс тоқырауға ұшырады»
Одан кейін жеріктік қасиет деген өте үлкен нәрсе. Мысалы бөрінің етіне, жолбарыстың жүрегіне, сұңқардың миына жерік болған аналарды аңыз қылып айтады ғой. Солардан туған балалар Төлеби бабамыз секілді батыр болды, ақылман, данышпан болды дегендей. Жеріктік өріс – ана үшін емес, бала үшін керек. Өйткені ол баланың қажеттілігінен туындайды. Қазір «мынаған жерік болдым» деп айтатұғын келіндер өте-өте сирек. Ары кетсе, тұздалған қияр, ең арысы құрт жейді. Ал тұздалған қияр қай жеті атаңның асы еді? Бұл – ауытқу. Жерік асты тауып берудің орнына дәрігерлер бәріне бірдей дәрумен береді. Сөйтіп бізде жеріктік өріс тоқырауға ұрынған. Сондықтан тұлға азайып бара жатыр.
Қазір адамдар қызық. Әйтеуір бірнәрсені естіп алады да, мән-мағынасына, тереңіне үңілмейді. Соны істеуге тырысады. Айталық, құрсақ шашу дегеннің не екенін білмей, еріккен байлар тоқалдарына құрсақ шашу тойын жасайды. Мейрамханаға 200-300 адамды шақырып, селкілдеп билейді, арақ ішеді, «ана әйелдің ішіне бала бітті» деп «құтты болсын!» айтады. Ол бала әлі туыла ма, туылмай ма, бір Аллаға аян. Ал негізі құрсақ шашу деген – келіннің жерік асын анықтайтын отырыс. Енесі ауылдағы жақын абысын-ажынның бәрін шақырып, құрсақ шашу шәйін өткізген. Сонда әрқайсысы үйден бір-бір тамақ жасап келеді. Егер келіннің көңілі соның біріне тартса, сол асты жерігі қанғанша жасап беру керек. Ал жерігі қанбаған әйелдің жағдайы өте қиын болады. Одан туған бала да аурушаң болады. Аузынан сілекейі ағып, жылаңқы болып, мешел (рахит) ауруына ұшырайды. Тіпті аман болғанның өзінде ылғи көңілі толмай, қабағын шытып, ырбиып жүреді. Соның бәрі шешесінің жерігі қанбағаннан болады. Оны «ит жерік» дейді. Мұның бәрі жәй емес, түбі ұлттық қасиеттерге келіп тіреледі. Осындай нәрселерді білмей тұрып, әркім жамбасынан бір ұрып, салт-дәстүрімізді бұрмалай берсе, онда не қалады?! Бұл салттың бәрін аналар қыздарына, енелер келіндеріне үйрете білсе, қазағына істеген жақсылығы болар еді.
«Алдымен – қазақсың, одан кейін – мұсылмансың!»
«Бабалар аманаты» деген кітабымның жартысынан көбі сәлем беруге арналған. Еркектердің сүйісіп амандасуы Хрущевтің заманынан келді де, бастық не істесе, соған бас иетін әдетіміз бар ғой. Содан қалып қойды. Бұрын көптен бері керіспеген аталарымыз бірін-бірі сағынысып көріскенде төс қағыстырып амандасатын. Ал қыз-келіншектер бет сүйісіп-ақ амандаса беретін. Әсте сәлем түрлері өте көп. Қазір әсіре мұсылмандар сәлем салуды «Құдайға серік қосу, ширк» деп жүр ғой. Бір тойда келінге сәлем салғызбады. Ән де айтқызбады, би де билеткізбеді. Сонда той емес, жаназа сияқты бірнәрсе болды. Қарап тұрып, таң қалдық. Ал шын мәнінде келін сәлем салғанда, келген жерінің әруағы мен үлкендеріне, шаңырағына құрмет көрсетеді. Егер ол келмей жатып, сәлем салмай тайраңдайтын болса, үлкенді сыйлай білмесе, оның соңы не болады?! Содан бір күні сондай әсіре діншілдерге: «Ал жарайды, ол келін құдайға серік қосып тұр екен. Бірақ сендер өздерің жыл сайын Меккеге барып, қара тасты не үшін айналып жүрсіңдер? Ол не Құдай ма? Рас, ол Ыбрайым пайғамбардың салдырған алғашқы мешіті. Барлық сахабаларымыз намаз оқыған қасиетті орын. Бірақ ол – Жаратушы емес. Қолының ұшын тигізу үшін аяғының астында адам мыжылып жатса да мойын бұрып қарамайды. Осы мұсылманшылық па? Құдайға серік қосқандық емес пе?» – деймін. Ол кезде үндей алмайды. Бұның барлығы ойдан шығарылған. Құрметтің аты – құрмет, ізеттің аты – ізет. Құрмет, ізет, бата алғаннан жаман болған ешкімді көрмедім. Мәселен қазір менің жасым 70-тен асып барады. Бірақ әлі күнге мен сәлем салатын адамдар бар. Өзімнің алдымда иіліп сәлем салатын адамдардың болғанына тәуба қыламын. «Осылар жүре тұрса екен!» деп Құдайға мінәжат етемін. Өйткені солар жүрген кезде өзімді жас, келін санаймын. Сәлем салғанда қайынағаларымның берген батасы менің рухымды қалай көтеретінін білесіздер ме? Марқұм Димекеңнен бастап қазақтың небір марғасқаларына, ауылдағы қарапайым шалдарға, барлығына сәлем салдым. Менің өстіп жүргенім, бәлкім, сол кісілердің батасының шарапаты шығар. Қасиетінен айналайын, бата деген адамға рухани күш береді. Қазіргі жастардың бойындағы «өзім ғана болсам екен» деп кеуде керетұғын өзімшілдік жақсылыққа алып бармайды. «Үлкеннен өнеге көрмегеннен ұлағатты адам шықпайды». Біздің қазақтың өзге халықтарға ұқсамайтын қасиеті, жазылмаған алтын заңы – үлкенді сыйлау, алдынан кесіп өтпеу, сөзін бөлмеу. Тіпті жас кезімізде үлкендер отырған үйге рұқсатсыз кірмейтінбіз. Үлкен кісі келе жатқанда бір шетке тұра қалатынбыз. Осының барлығы ата-анамыздың берген тәрбиесі ғой. Бізде Кеңес өкіметінен кейін дәстүрлі қоғам бұзылды. Осының өзі көп нәрсені бүлдіріп кетті. Бір таңғаларлығы, Кеңес өкіметінің кезінде 462 ұсақ ұлт жер бетінен біржола жойылып кетіпті. 1932 жылғы аштықтан кейін біз де жойылып кетудің алдында тұрдық. 1937 жылы бес қазақтың төртеуі атылды. 1941 жылы соғысқа кеткен қаншама қазақтың артынан «қара қағаз» келді. Осынша қырғындардан аман өтіп, әлде де болса, жоғалғанымызды іздеп, бұлақтың көзін ашқандай болып, ата-бабалардың сан ғасырлық сарабынан өткізіп, бізге қалдырған асыл мұраларын өзімізге өзіміз қайтарғымыз келіп, тырысып, тырбанып жатқанымыздың өзі ғажап дүние. Өйткені халықтың жадында, ми қатпарларында әлі де болса қазақтығын сақтап отырғаны адам таңғаларлық дүние. Бірақ біз тым еліктегіш халықпыз. Іргеміздегі өзбек көршілеріміз 37 млн-ға жетті. Соның бәрі өзбек дейсіз бе? Өзбектің керемет бір қасиеті, кез келген адамды ым-жымын білдірмей өзбек қылып жібереді. Ал біздіңкілер қазақ ағылшын да, орыс та, жапон да болғысы келеді. Бірақ нағыз қазақ болғысы келмейді. Одан соң ешкімді қазақ қылғысы келмейді. Осыны пайдаланғандар қазақты ішінара бөліп жатыр. Мұсылман болуды араб болу деп түсінетіндер көп. Қазақ халқы ешқашан құдайсыз болған жоқ. Бірақ ешқашан табынушы болып, құлдық ұрған халық емес. «Құдайсыз қурай да сынбайды» деген бір-ақ ауыз сөзбен сипаттаған. Әр түрлі секталарға бөліну, ол – білімсіздіктен. Әлемде Құдайдың жаратқан бір ғана кітабы бар, ол – Жаратылыс. Қауғадай қылып сақал қойып, байы өлген әйел құсап қылқынып қара орамал салып жүргендерге жаным ашиды. Қазақтың қай қызы күйеуге тигенге дейін орамал салған?! Олар кәмшат бөрік, құндыз бөрік, үкілі тақия, шашақты сораба, моншақты қасаба, салпыншақты жырға деген бас киімдер киген. Қазақтың қыздарының бас киімінен өткен әдемі бас киім жоқ. Басына орамал түсті деген – күйеуге тиді деген мағына берген. Шаштарын он күн тарап, бес күн өрген. Шолпы, шаштеңге, шашбау сияқты бұйымдары қандай керемет болған. Енді араб болады екенбіз деп соның бәрін жерге көмуіміз керек пе? Әйел адам күйеуі өлген кезде ғана басына қара орамал салған. Үйдің төбесіне қара ту тігіп, жыл бойына қаралық ұстаған. Жыл өткен соң қара туды түсіріп, әйелдің де қаралығын шешкен. Қазір қыздарымыз жаман ырым шақырып, бастарына қара орамал салып жүр. Оны өздеріне керемет үлкен дәреже көреді. Бір күні театрдан шықсам, кілең қара киініп, оранған қыздар: «Апай, мұсылман қыздармен суретке түсіңізші!» –дейді. Егер соны: «Апай, сізбен суретке түсуге бола ма?» – деп жәй айтқан болса, ұнатпай тұрсам да, «жарайды» дер едім. Менде өркөкіректік жоқ. Бірақ өздерін-өздері «мұсылман қыздар» деп ерекшелеп тұрғанының бір шеті маған да тиіп кетті кетті. – Ойбу, айналайын, мен сияқты кәпірмен түсіп қайтесіңдер? – дедім де, кетіп қалдым. Бұрын менің басымда орамал болған кезде олардың қайда жүргенін білмеймін. Білесіздер ме, солардың көбі бір азаматтардың екінші, үшінші әйелдері. Айтуға аузың бармайды, бірақ рас нәрсе. Сақал қойғандарды соншалық мұсылман деп, керемет сенудің түкке керегі жоқ. Бірақ олардың тілдері өте шешен. Арасына талай арқалы ақындар қосылып кетті. Аузына Алла сөз салған «менмін» деген ақындарыңыз да сол қасиетті сөзді басқа жолға жұмсауда. Қаншама жастар солардың жетегінде жүр. Әркім өзінің ұлтымен бірге туылады. Ұлтыңның жері, тарихы, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, бәрі саған тиесілі, дін одан кейін келеді. Адам дінмен бірге туылмайды. Әсіре діншілдер «Мұсылман боп туылғанбыз, қазақпын деме, мұсылманмын де» дейді. Олар мұсылман да, кәпір де емес, шақалақ болып туылды. Дін – адамның Құдайды жан-дүниесімен іздеуі, ішкі қажеттілігі. Алдымен – қазақсың, одан кейін – мұсылмансың.
Мен Кеңес өкіметінің кезінде-ақ басыма орамал салған адаммын. Атаның қолына көшіп келгенде бірінші рет көзіне жаулықсыз көрінген жоқпын, сол күйімше кеттім. КСРО-ның кезінде теледидарға шығарда шопанның әйелінің де басынан орамалын алдыртып тастайтын. Мен бірінші рет хабарға түсетін кезде маған да «орамалыңызды алып тастаңыз!» деді. – Хабарың жүрмей кетсе де, алмаймын! Мен сендерге Бейсенбай, Сейсенбайдың келіні емеспін. Атаның келінімін! «Қазір Баукеңнің келіні сөйлейді» деп көк жәшіктің алдында ақ шашты ата, ақ жаулықты әже отырады. Сондықтан жалаңбас шыға алмаймын, – дедім.
«Қазақтың кіндігі жерге көмілмей қалды»
Қазақта «Тасын ала берсе, тау да таусылады» дейтін сөз бар. Біз бір күнде құрығамыз жоқ. Ақырын, көзге көрінбестен, ұлттық қадір-қасиетімізден аулақтап қалдық. Оған бірлі-жарым мысал келтірейін. Қазақ «бала кіндік шешеге тартады» дейді. Туғаннан кейін қолымен ұстап, кіндігін кескен адамның саусақтары арқылы белгілі бір қасиеттері балаға берілетін болған. Ол рас. Әке-шешесіне тартпаса да, кіндік шешесіне тартатыны сондықтан. Жетпіс жыл бодандықта болған кезде бұл қазақтың кіндігін кім кеспеді? Ойлап қараңызшы. Кеңес өкіметінің кезінде қазақ дәрігерлері, акушерлері өте аз болды. Қазақ шыр етіп дүниеге келгенде еститін сөзі орыстың сөзі болды. Кіндігін кесетін, тағы да солар болды. Содан кейін кіндік қайда кетті? Кеңес өкіметінің кезінде баланың кіндігі түспей перзентханадан шықпайтынбыз. Сонда ана кіндікті ит жеді ме, мысық жеді ме? Қазақтың кіндігі жерге көмілмей қалды ғой. Халқымызда «Ит – тойған жеріне, ер – туған жеріне» дейтін мақал бар. Бұл кіндігі жерге жабысқандықтан, қайтып айналып өзінің туған жерін тауып отырған. Ал иттің кіндігі жерге көмілмейді, сол үшін де тойған жерінде жүре береді. Біз қазір итке ұқсап бара жатырмыз. Қай жерде қарнымыз тояды, сол жерге кете береміз. Ал қазақ кіндікті жерге көмді ғой. Көмгенде де, ер баланың кіндігін табалдырықтың астына (босағасына ие болсын деп) көмді. «Табалдырықты баспа» дейтін ырым осыдан шыққан. Қыз баланың кіндігін оттың басына (от басының алтын қазық, берекесі, ағайын-туыстың ұйытқысы болсын деп) көмген. Сондықтан әжелеріміздің «Оттың басын баспа, түкірме, таза ұста!» дейтін сөздері осыдан шыққан.
Жетпіс жыл Кеңес өкіметінің кезінде, 25 жыл Тәуелсіздік жылдарында бір қазақ баласының жолдасын сұрап көрді ме? Ол қайда кетті? Қоқысқа тасталды ма? Ол шетелге алтынға сатылды. Одан боянатын әсемдік заттары шығарылды. Осыны бірде-бір адам сұрамады. Ойлап қарасақ, баланың кіндігі мен жолдасында дәрігерлердің не әкесінің құны бар?! Тоғыз ай, тоғыз күн көтерген ана баласының жолдасын да жерге көмуі керек. Қазақтар еркек баланың жолдасын жуып, аққа орап, алты қырды асырып барып, елін-жерін қорғайтын азамат болсын деп таза жерге апарып көмген. Ал біз күні бүгінге дейін осыны жоқтай алмай отырмыз. Бұның барлығы біздің ұлттық кодымызбен байланысты. Білесіздер ме, ата-бабаларымыздың қолында керемет қару-жарағы да болған жоқ. Найза, шоқпар, қылыш, семсермен мына ұлан-ғайыр жерді бізге қалай жеткізді? Өйткені, кіндігі жерге жабысқан болатын. Кіндігімізді іздемегенімізге бір ғасыр болды. Құдайға шүкір, қазір босанған келіншектерді перзентханадан баланың кіндігі түспей-ақ, бір-екі күнде шығаратын болды. Қазақ кейінгі ұрпағын елге, жерге ие болсын десе, осы кіндіктен бастауы керек!
«Ананың уызында жеті атаның тектік қасиеті болады»
Сосын мына бір қызықты қараңыз. Неше түрлі ғажайып дүниелерді жасап, айға да ұшып жатқан адамзат ананың уызы мен сүтінің құрамын әлі тапқан жоқ. Соған ұқсастырып жасайды, бірақ ол ана сүтіндей болмайды. Бұл да құдайдың құдыреті ғой. Сол ананың сүтінде, әсіресе екі-үш күндік уызда бүткіл жеті атаның тектік қасиеті болады екен. Баршаға белгілі, Кеңес өкіметінің кезінде перзентханада баланы екі-үш күн әкелмейтін. Есесіне, «балаға береміз» деп аналардың сүтін ыдысқа сауғызып әкететін. Соны кейін ақыл-есім бүтінделген кезде ойлаймын ғой. Оны сол уақытта перзентхананың ережесі деп ойлаппыз. «Неге баланы тікелей еміздірмеді? Не үшін ыдысқа сауғызып әкетті? Оны менің балама берді ме? Жоқ, әлде ауысып кетті ме? Бәлкім бір палатада жатқан алты әйелдің сүтін араластырып, сол кездің тілімен «Ассамблея», қазіргі тілмен айтқанда «Халықтар достығын» жасаған шығар. Кейде баламның мінезінен әулетінде жоқ мінез-құлықты байқағанда: «Ойпырмай, осының кіндік шешесі кім болды екен?» – деп ойлаймын. Бірақ Иванова ма, Петрова ма, есіме түсіре алмаймын.
Бұрын қазақтың қара домалақ балалары екі-үшке келгенше ойнап жүріп, арасында жүгіріп келіп шешесінің омырауын еміп кететін. Қазір келіндердің сүті екі-үш айда-ақ тартылады. Неге екенін айтайын ба? Өйткені қазір қыз кезінен көлік мінеді. Бойындағы әйелдік қасиетінің барлығын темір сорып қояды. Сол үшін де өздіктерінен босана алмайды. Ылғи кесіп алады. Кесіп алғаннан кейін екі-үш айдан кейін сүт тартылады. Ары қарай жасанды сүт ішеді. Егер осыларды шындап қолға алатын болсақ, ұлт тазарар еді.
«Момышұлының келіні» деген – ең биік атақ»
Атақ жайлы аз-кем айта өтейін. Қаулы-қарармен келетін атақтан гөрі, абыроймен келгені анағұрлым құнды. Маған журналистер «Апа, қандай атақ, марапатыңыз бар?» – деп сұрайды. – Айналайын, Құдай мені ондайлардан сақтап қалыпты. Ештеңем жоқ, – деймін. – Бірақ, ешкімде жоқ, өзім өлсем де, артымда қалатын бір ғана атағым бар. Ол – Момышүлының келіні деген, – деймін.
Менің қайсыбір кітабымдағы сөздің бәрі – атаның өсиеті. Соның бір парасын келтірсем:
«Халықтың жолымен жүріңдер, адаспайсыңдар. Халықпен бірге болыңдар, жалғыздық көрмейсіңдер»;
«Жақсының жақсылығын айт, бірақ жағымпазданба. Жаман адамның жамандығын бетіне бассаң да, жала жаппа!»
Қарап отырсақ, том-том кітапқа бел омыртқа болатын керемет ғажап сөздер.
Мен кітап жазғанда бір-екі жерінде бірнәрсені жасырдым. «Шуақты күндерде» ата бір кісімен сөйлесе бастады да, менің құлағыма тимеуі керек әңгіме айтпақ болды ма, шәй құйып отырған маған «Выйди!» деді. Тұра беріп едім, ұзын халаттың етегіне оралдым ба, құлап қалдым. Тұрайын десем, тұра алмаймын. Тыпыр-тыпыр етем, тұра алмаймын. «Воон, отсюда!» деген кезде, «есіктен қалай шыққанымды білмедім» деп жаздым. Ал шындығында, есіктен еңбектеп шыққанмын. Мұны кімнің қалай қабылдайтынын білмеймін. Мен үнемі ата төбемде тұрғандай тек шындықты жазамын. Бұл жәйтті жасырған себебім, «ешкімге зияны тимейді ғой» деген болуым керек.
Менің таңғалатыным, атаның өмірінің көбі сыртта, Ресейде, Қиыр Шығыста өтті. Бірақ дәл атадай қазақтың ұлттық қадір-қасиетін, салт-дәстүрін шежіредей білген адамды мен әлі кездестірмедім. Рас, өзімнің шешем өте мықты болған кісі. Өле-өлгенше қазақтың салт-дәстүрінің үкісін қисайтпай өтті. Бізді де солай тәрбиеледі. Қазір көп адамдар «Осының бәрін қайдан білесің?» деп таңғалады. Менің ұстаздарым мықты болды. Уызыма жарыдым. Туғаннан бастап анамның тәлімді тәрбиесін алдым. Одан кейін атаның университетінен өттім. Сондықтан құдай амандығын берсе, мақала болсын, кітап болсын, барлық жерде атаның айтқандары басылып отырады.
«Шуақты күндер» Кеңес заманының өзінде екі рет қазақша, бір рет орысша басылып, қалың оқырманның сүйіспеншілігіне бөленген кітап болатын. Өйткені әдебиет тарихында достары, әйелі, қызы, баласы естелік жазған үрдіс бар екен. Алайда қайынатасы туралы келінінің жазған кітабы болмаған екен. Шынын айтқанда, Қазақстанда менікі бірінші екен. Қазір Хамит Ерғалиевтің келіні жайлап жаза бастады.
Фотосуреттер «Салт-дәстүр орталығының» әлеуметтік желідегі парақшасынан алынды