1 Наурыз 2014, 08:12
Жақында Астанадағы Түркі академиясы мен Тіл комитетінің қатысуымен Түркі мемлекеттері кеңесі қабылдаған «Түркі әліпбиінің» жобасы қолға тиді. Енді Түркі кеңесі қабылдаған ортақ әліпби үлгісіне байланысты Ä ä таңбасын
Ә ә деп, Ň ň таңбасын Ņ ŋ деп, Š š таңбасын Ş ş деп алуға тура келді. Қанша дегенмен түркі бірлігіне, алшақтай бермей, мойын ұсынумыз керек қой. Бұл жерде бір нәрсені ескеру керек болады. Егер ŋ таңбасын алатын болсақ, онда оның бас әріп таңбасы Ŋ болу керек еді. Оның орнына алынған Ņ таңбасының жайы түсініксіздеу болып отыр. Қазақ тілінде сөз басында ң таңбасы кездеспейтін болғандықтан, бұл мәселеге көп көңіл бөлмей отырмын (3.2 кесте).
3.2 кесте. Түркі әліпбиінің негізінде құрылған қазақ латын әліпбиінің
«Ұлттық жобасы»
|
№№ |
кирилше |
латынша |
аталуы |
№№ |
кирилше |
латынша |
аталуы |
|
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 |
А а Ә ә Б б Ғ ғ(-Г г) Д д Е е Ж ж З з Й й Қ қ(-К к) Л л М м Н н |
A a Ә ә//Ä ä B b Ğ ğ(-G g) D d E e J j Z z Y y Q q(-K k) L l M m N n |
а ә бы ғы(-гі) ды е жы зы ый қы(-кі) ыл мы ны |
14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 |
Ң ң О о Ө ө П п Р р С с Т т У у Ұ ұ Ү ү Ш ш Ы ы І і |
Ņ ŋ//Ň ň O o Ö ö P p R r S s T t W w U u Ü ü Ş ş//Š š І ɪ İ і |
ың о ө пы ыр сы ты ұу ұ ү шы ы і |
«Жобаға» ақыл қосатын тұстары да жоқ емес. Мүмкін қос нүкте мен қанатшаның орнына бір ғана көлденең сызықша жүргізе салған әдістемелік тұрғыдан (қол жаттығу) ұтымды болар ма еді. Емле-ереже құрастыру үстінде де ақылдасып шешетін жайттар бар.
Әлеми жазудың тәжірибесіне қарасақ, ешбір мемлекет, ешбір халық кірме дыбыс үшін арнайы таңба ойлап таппайды немесе сол кірме дыбыстың төркін таңбасын алмайды. Таңбаны сол өзінің төл әліпбиінің ішінен құрастырады. Кірме дыбысқа сол дыбыстың төркін таңбасын қоса алу деген бұрынғы Кеңес түркі республикаларында (оның қақ төрінде өзіміз бармыз) ғана болды. Мысалы, орыс тілінен ц, ч т.б. дыбыстарын қабылдап, ц, ч т.б. таңбаларын қоса алып отырдық.
Қазіргі европалық елдер де орыс сөздерін жазып-сызуға мәжбүр болып отыр, бірақ олар ц дыбысын tc деп, ч дыбысын ch деп латын әліпби үлгісімен жазу амалын тауып отыр. Бұл амал теория-практикалық тұрғыдан әбден сыннан өткен. Орыстардың өзі жатсынбай қабылдап отыр.
Ендеше бір сәт ағылшын жазуының үлгісіне жүгініп көрейік. Ағылшын тілінде 48 дыбыс бар, бірақ әліпби тізбегінде 48 таңба жоқ, бар болғаны 26 таңба. Сонда қалған 22 дыбыстың жазылым-айтылымы еміле-ережемен реттеледі. Олай болса, «орыс-қазақ» әліпбиінің құрамынан шығара алмай отырған кірме дыбыстардың жазылымын осы ретпен жөнге салуға әбден болады: ф-f//ph, в-v//bh, ц-tc, ч-ch, х-kh т.с.с. «Қимай» отырған кез-келген кірме сөзді жазып/оқып кете берудің еш қиыншылығы болмайды. Алайда бұл таңбалар, ағылшын тәжірибесімен, қазақ тілінің әліпби тізбегінде тұрмайды. Phonetik(a), tcekh деп жаза береміз, бірақ ph, tc, kh деп әліпби тізіміне кіргізе алмаймыз. Бұл біз ойлап тапқан ұстаным емес, әлеми жазу тәжірибесі. Ал [i], [u] таңбаларының қазақы және халықаралық оқылымының жайын әлі де болса ойлануға тура келеді, бұл жерде шешілмей тұрған едәуір қиындық бар екені рас. Өйткені кірме уран [uran] мен қазақы ұран [uran] сөздерінің жазылымы бірдей болып кетеді. Бұдан басқа да мысалдар табылып қалары сөзсіз.
Әлімхан ЖҮНІСБЕК, «Қазақ жазуы:
төл дыбыс – төл әліпби», 2013 ж