Цифрлық технологиялардың өскелең ұрпаққа әсері қандай? Шынайы өмір мен виртуалды әлем арасындағы тепе-теңдікті қалай табуға болады? El.kz ақпараттық агенттігінің тілшісі осы сұрақтардың жауабын табуға тырысты.
XXI ғасыр — бұрын-соңды болмаған технологиялық прогресс кезеңі. Бүгінде цифрлық технологиялар күнделікті өмірдің ажырамас бөлігіне айналды. Олар ұсынатын артықшылықтармен қатар қоғам жаңа сын-тегеуріндерге де тап болды. Солардың бірі - сандық ақыл-ой әлсіреуі. Бұл құбылыс психологтарды, ата-аналарды, мұғалімдерді және сарапшыларды алаңдатып отыр.
Қоғам алдында маңызды міндет тұр — технологиялық прогресс пен балалардың салауатты дамуы арасындағы тепе-теңдікті табу.
Цифрлық ақыл-ой әлсіреуі дегеніміз не?
Цифрлық ақыл-ой әлсіреуі — цифрлық технологияларды шамадан тыс пайдаланудың салдарынан туындайтын жағдай. Ол когнитивтік даму, қарым-қатынас дағдылары және сыни ойлау қабілетіне теріс әсер етуі мүмкін. Оның басты белгісі гаджеттерге тәуелділік пен шешім қабылдаудағы дербестіктің төмендеуі болып табылады.
Цифрлық ақыл-ой әлсіреуіне әкелетін факторлар қандай?
- Контентті шамадан тыс тұтыну. Балалардың цифрлық құрылғылармен үздіксіз әрекеттесуі олардың дене белсенділігіне, шығармашылыққа және әлеуметтік қарым-қатынасқа жұмсайтын уақытын азайтады.
- Ата-ана тарапынан бақылаудың болмауы. Цифрлық құрылғыларды пайдалану ережелері мен шектеулердің жоқтығы виртуалды әлемге бақылаусыз "сүңгуге" әкеледі.
- Контенттің сапасы. Төмен сапалы ойын-сауық мазмұнды контент көбінесе ойлау, талдау, эмоционалдық интеллект сияқты дағдылардың дамуына ықпал етеді.
Балаларға тигізетін салдары жайлы...
- Когнитивтік бұзылыстар. Зерттеулер экран алдында шамадан тыс уақыт өткізу зейіннің төмендеуіне, есте сақтау қабілетінің нашарлауына және когнитивтік дамудың баяулауына әкелетінін көрсетеді.
- Әлеуметтік дағдылардың төмендеуі. Қоршаған ортамен шектеулі қарым-қатынас эмоцияларды тану және қарым-қатынас орнату қабілетіне кедергі келтіруі мүмкін.
- Физикалық проблемалар. Гаджеттерді тұрақты пайдалану көру қабілетіне, дене бітіміне және физикалық белсенділік деңгейіне кері әсерін тигізеді.
Ата-аналар мен мұғалімдерге арналған ұсыныстар
- Уақыт шектеулерін орнату. Гаджеттерді қолдану уақытын оңтайлы етіп белгілеп, баланы спортпен, кітап оқумен және белсенді демалыспен айналысуға итермелеңіз.
- Білім беру контентін таңдау. Логиканы, креативтілікті және мәселелерді шешу дағдыларын дамытатын сапалы бағдарламаларды ұсыныңыз.
- Шынайы қарым-қатынасты дамыту. Балалармен әңгімелесуге, бірлесіп ойнауға және нақты оқиғаларды талқылауға уақыт бөліңіз. Бұл өз кезегінде сыни ойлауды қалыптастыруға және әлеуметтік дағдыларды жақсартуға көмектеседі.
Бұдан бөлек, технологиялар балалар арасындағы әлеуметтік өзара әрекеттестікке ықпал ете алады. Әлеуметтік желілер, бейнеконференциялар және басқа байланыс технологиялары балаларға достары мен отбасымен географиялық орналасуына қарамастан байланыста болуға көмектеседі. Сонымен қатар, онлайн қауымдастықтар мен форумдар балаларға өзін-өзі таныту, тәжірибе алмасу және басқалардан үйрену үшін платформа бола алады. Бұл оң әсері болса, минусы ретінде интернеттегі зорлық-зомбылыққа толы немесе орынсыз контентпен танысу балалардың зорлыққа деген сезімталдығын төмендетіп, олардың эмоциялық дамуына зиян келтіру ықтималдылығын айтуға болады.
Цифрлық технологияларға шамадан тыс тәуелділікке байланысты туындайтын цифрлық ақыл-ойдың әлсіреуі мәселесі қазіргі заманғы басты сынақтардың біріне айналып отыр. Бұл құбылыспен күресу үшін ата-аналар, мұғалімдер және мемлекет тарапынан кешенді көзқарас қажет.
Технологиялар дамуға көмектесетін құрал болуы керек, бірақ олар тірі қарым-қатынасты және дербес ойлауды алмастырмауы тиіс. Балалардың технология жетістіктерін толыққанды дамуына зиян келтірмей пайдалана алатын үйлесімді орта құру — барлығымыздың ортақ міндетіміз.
Бірлескен күш-жігер арқылы біз технологиялар балалардың денсаулығын, әлеуметтік дағдыларын және когнитивтік қабілеттерін сақтауға көмектесетін сандық экожүйе құра аламыз.
Қазақстанда жаңа білім беру стандарттары Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды тиімді пайдалануға бағытталған. Мұғалімдерге арналған цифрлық оқыту курстары мен біліктілікті арттыру бағдарламалары да осы мақсатты көздейді.
Балалардың технологияны орынды қолдануын қадағалау — ата-аналар мен ұстаздарға жүктелген басты міндеттердің бірі. Уақытты шектеу, пайдалы контентті таңдау және баламен тұрақты қарым-қатынас — цифрлық тәуелділіктің алдын алуға көмектесетін маңызды қадамдар.
«Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы аясында балалардың цифрлық ортада қауіпсіз дамуын қамтамасыз ету бағытында бірнеше бастама жүзеге асты. Мәселен, мектептерге интерактивті тақталар орнату, ауыл оқушыларын интернетпен қамту, киберқауіпсіздік бойынша оқыту сынды шаралар қолға алынды.
Елімізде балаларға арналған қауіпсіз цифрлық орта құру мақсатында балаларға арналған отандық контентті дамыту, арнайы білім беру платформаларын жетілдіру және кибербуллингпен күрес жолға қойылуда.
Технологиялар — балалардың дамуына зор мүмкіндік беретін қуатты құрал. Дегенмен, оларды шектен тыс немесе бақылаусыз қолдану когнитивтік, әлеуметтік және физикалық мәселелерге әкелуі мүмкіндігін тағы бір мәрте еске сала кеткен жөн.
Сол себепті XXI ғасыр баласының толыққанды дамуы үшін мемлекет, ата-ана және мектептің үйлесімді әрекеті қажет. Сол кезде ғана технологиялар балалардың дамуына кедергі емес, керісінше серпін беретін құралға айналады.