Еліміздің рухани ордасы саналатын Түркістан қаласы облыс орталығы атанғалы бері көрнекті туристік орынға айналды. Ондағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесі – халықтың бұрыннан іздеп баратын нағыз қажылық орны іспеттес. Кесенеге кірген сайын туристер оның символы – қайталанбас Тайқазанға таңданып кетеді. Бүгін біздің айтатын тарих та тікелей осы Тайқазанға байланысты болмақ.
Тайқазан – алтын, күміс, темір, қола, қалайы, мыс, қорғасын сияқты жеті металдан тұратын қорытпадан құйылған. Қазандықты 1399 жылы жазда Табризден келген Абдель Азиз атты шебер жасаған. Ирандағы Табриз қаласы сол кезде Ұлы Жібек жолындағы қойма бекеті болған. Қазан жасаушы Түркістан қаласынан 25 шақырым жерде орналасқан Карнак ауылында ұста болып жұмыс істеген. Оған қолбасшы Әмір Темір Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне арналған тайқазанға арнайы тапсырыс берді.
Тапсырыс беруші мен шебердің аты-жөнінен басқа мен Тайқазанға Құранның тоғызыншы «Тәубе» сүресінің аяттары, сонымен қатар «Адамды сыйла, адамгершілікті әз тұт» деген ғибратты сөз ойып жазылған. Тайқазанның салмағы екі тонна, биіктігі 170 сантиметрге жуық, ал ернеу диаметрі 2,60 метрді құрайды. Бір кездері оған тәтті су құйылып, жұма намазынан кейін халыққа таратылған.
1935 жылы Тайқазанды үш айға Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург)қаласында өтіп жатқан Иран шеберлерінің III Халықаралық конференциясына жіберу туралы шешім қабылдайды. Бұл туралы баспасөз беттерінде «Қазанды жаз мезгілі болса да кішкентай трактор сүйреген шанаға артты. Қала тұрғындары ең жақын адамын соңғы сапарға шығарып тұрғандай соңынан жүріп отырды, қатты жылап, артынан топырақ шашты. Сөйтіп Тайқазан тауар таситын жайдақ вагонға тиелді» деп жазды.
Ал конференция аяқталғаннан кейін Тайқазанды Түркістанға қайтармау туралы шешім қабылданды. Оның себебі бір нұсқада шабуылға ұшырамас үшін делінеді. Өйткені сол жылдары большевиктер партиясы дінмен белсенді күрескені белгілі. Тағы бір нұсқасы – Эрмитажда өткен Иран өнерінің көрмесімен байланысты. Онда келушілер санының көптігіне байланысты музей қызметкерлері Түркістан билігіне Тайқазанның Эрмитажда болуын ұзарту туралы өтінішпен жеделхат жолдағаны айтылады.
Қалай болғанда да, қазандық Эрмитажда жарты ғасырдан астам уақыт, яғни 54 жыл тұрды. Соғыс кезінде бомбалаудан аман қалған жәдігер тек 1989 жылы елге оралды.
КОКП Түркістан қалалық комитетінің 1985-1991 жылдары бірінші хатшысы қызметін атқарған Нұриддин Балқияұлы Балқияев «Түркістан» газетіне берген сұхбатында қасиетті қазанды отанына қайтару үшін нені бастан кешкендерін былай деп еске алады: «Горбачевтің Қазақстанға сапары барысында мен оған қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған Қожа Ахмет Ясауи кесенесі туралы альбомды сыйға тарттым. Михаил Сергеевич альбомды алып, «бірде Нұрсұлтан Әбішұлы ұшақта 600 жыл бұрын іргетасы қаланбай салынған осы тарихи кесене туралы айтып берген еді» деп,оны әйеліне ризашылықпен тапсырды».
Оның айтуынша, аталған сыйлық Тайқазанды қайтару мәселесін оң шешуде маңызды рөл атқаруы мүмкін.
Мәскеуге келіссөздер жүргізу үшін Халық депутаттары қалалық Кеңесі атқару комитетінің төрағасы Еркін Жорабеков пен бір топ кәсіпкерлер жіберілген.
«Жорабеков Мәдениет министрі Захаровпен кездесіп, Тайқазанды Эрмитаждан тарихи отанына қайтару тақырыбын көтерді. Захаров «қазанды қайтаруға болады» деген сыңайда жауап береді. Бұған қуанған түркістандықтар Ленинградқа келгенде, Эрмитаждың академигі және директоры Борис Пиотровский демалыста екені белгілі болады. Мұражай қызметкерлері қазанды беруден бас тартады. Тіпті Тайқазанның Эрмитажда қалатыны туралы ресми жеделхат та жіберді», - дейді Нұриддин Балқияұлы.
Делегация құр қол қайтуға мәжбүр болды. Алайда біраз уақыттан кейін Эрмитаж мұражайы басшысының өзі Түркістанға қоңырау шалып, Тайқазанды қайтаруға рұқсат алынғанын хабарлады.
Тайқазанды әкелу мақта тазалау зауытының Ш.Еркімбаев, М.Жолымбетов атты екі «КамАз» жүргізушісіне және қалалық ішкі істер департаментінің арнайы қызметкеріне тапсырылды. Олар көлікке Эрмитаж қызметкерлеріне кәде-сый ретінде қарбыз тиеп апарды. Ал Халық депутаттары қалалық Кеңесі атқару комитетінің төрағасы Еркін Жорабековпен бірге барған топ Нева қаласына ұшақпен ұшып кетті.
Түсірілім сәтінде Эрмитаж директоры: «Сіздер өз дүниелеріңізді қайтарып жатсыздар. Біз бұл ескерткішті соғыстағы қоршау кезінде қорғап қалдық. Енді оны ең үлкен өнер жәдігері ретінде сақтау үшін салтанатты түрде береміз. Тайқазан сіздерге амандық әкелсін. Жақсылық тілеймін» деп сөз сөйледі.
Тайқазанды Эрмитаж терезесінен шығару үшін кран қажет болды. Оның көмегімен жәдігер 67-89 нөмірлі «КамАЗ» көлігінің шанағына түсірілді.
Тайқазан тиеліп, көлік орнынан қозғалғандаЕркін Жорабеков жол жиегіне отырып «Отанға оралып жатқанына қуаныштымын. Мен Жаратушының әмірін орындадым!» деп, көзіне жас алған екен.
Бұл кезде Түркістан шаһары тұрғындарының бәрі қасиетті жәдігердің келе жатқанын білген. Тайқазан жеткенше Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне жиналған қауымзор қошеметпен күтіп алып, қуаныштан жылап, оған қолдарын тигізіп, сипап қалуға тырысқан. Келесі күні-ақ халық кесенеге қарай ағылып, жарты ғасырдан астам уақыт күткен жәдігерді тезірек көргісі келді.«Мен қасиетті Тайқазанның елімізге сәттілік әкелетінін айттым. Бұл менің өмірімдегі ең қымбат сәт болып қалады», - деп еске алады Нұриддин Балқияев.
Осылайша 1989 жылдың 18 қыркүйегінде елге оралған қазына – құтты Тайқазан Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесіндегі ежелгі тұғырына қайта қонды.