Егер кейбір жергілікті әдет-ғұрыптар ежелгі қазақ ұлттық дәстүрлерін байытса, онда жағымсыз ештеңе жоқ, бірақ қазақтардың кез-келген ежелгі ұлттық дәстүрлері, оның барлық жаңа өзгерістеріне қарамастан, ата-бабаларымыз салған бастапқы философиялық мағынасын жоғалтпауы тиіс, әйтпесе дәстүрлердің құндылығы жоғалады.
Бүгінгі күні бүкіл шетелдік қазақ диаспорасы мен қауымдарында некеге тұрумен байланысты «құда түсу», «құдалық» сияқты және басқа да жылы, жанға жайлы атмосферада, әндер мен сыйлықтармен өткізілетін қазақ әдет-ғұрыптары сақталып келеді. Шақырылған қонақтарға негізгі ұлттық тағам бешбармақ, сондай-ақ басқа да тағамдар дайындалады. Мысалы, төңкерме – бұл ұлттық десерт, тез дайындалатын тағам, оны дайындау үшін алдымен қыздырылған қазанға бидай ұнын, содан кейін май немесе күрдікті қуырады. Бүгін, әрине, әрбір елде бұл тағам интерпретацияланған түрде дайындалады.
Уақыт өте келе ұлттық сипатқа айналған қазақтардың негізгі дәстүрі қонақжайлылық болып табылады. Бұл дәстүр ежелгі дәуірде қалыптасқан.
«Қазақтар қонақты құдайдың елшісі ретінде қарсы ал деген. Қазақ қоғамында қонақжайлық жоғары бағаланады, барлық кезеңде дала тұрғындары мейманды қуанту үшін қолдан келгеннің бәрін жасаған, сондықтан әрбір адам жолға шығар алдында оны қазақ жерінің кез келген бұрышында құшақ жая қарсы алатынын білген».
Қазақтар қонақты дастарханға шақырып, құрметті орынға отырғызып және үйдегі ең дәмді тағамдарды ұсынған. Дала заңдары бойынша қазақтардың тамағы шындық пен адалдықтың даусыз кепілі болған. Қонақты қарсы алуды білмейтін адам сыналып, сонымен қатар бұл тек бір отбасының ғана емес, бүкіл рудың кемшілігі болып саналған.
Қазақтардың ұлттық мәдениетінде ас беру рәсіміне ерекше көңіл бөлінген - кез келген тағам белгілі бір мәнмен және орынды жағдайда беріледі. Қазақтар «қонақ асы» арқылы адамдарды татуластыруға, құрметті қонақтарға құрмет көрсетуге болатынын біледі. Қазақтар міндетті түрде «соғымнан ауыз тигізіп», оны достықтың, бауырластықтың, бірліктің белгісі деп санайды, қонақтан оның денсаулығы, туыстары мен жақындарының денсаулығы туралы сұрайды. Арнайы қонақтар үшін қазақтар ең дәмдісін сақтап отырған. Қарттарға, аса құрметті адамдарға қазақтар «мүше» асқан. Барлық ұлттарда мұндай әдет-ғұрыптар бола бермейді».
Дастархан басындағы мінез-құлық мәдениетіне де ерекше көңіл бөлінген. Қазақ әдет-ғұрыптары бойынша ас ішу барысында керісуге тыйым салынады, әдептілік ережелерін сақтауды талап етеді.
Бірақ өмірде бәрі болады. Кейде біреуге қатысты жағымсыз әрекет жасаған адам оның үйінде кездейсоқ болып қалуы мүмкін. Үй иесі мейманды қумай және болғанды еске салмай, оны дастархан басына шақырған, бірақ оған жауырын, тобық және өзге де қадірлі қонақтарға бермейтін етін қойған, осындай әрекетпен үй иесі өзінің өкпесі туралы жеткізген. Қонақ болса оны болжап түсінетін. Бұл жерде тағы да қазақ әдет-ғұрыптарының философиялық мәні жатыр.
Шетелдік қазақтар мына керемет дәстүрлерді: «абысын асы», «бел көтерер», «қалжа», «бүйрек», «құйрық бауыр», «асату», «қымызмұрындық», «соғым басым», «наурыз-көже» және басқаларын есінде сақтаған. Бұл дәстүрлер ұлттық мәдениеттің көрсеткіштері, олар тағамның құндылығын көтеріп, адамдардың өзара құрметін көрсетеді. Моңғолия, Қытай, Түрікменстан қазақтары ұлттық салт-дәстүрлер туралы білімдерін интернет-бейнематериалдарда көрсеткен.
Қазақтар тамақты үш түрге бөлген: ақ – сүт өнімдері, қызыл – ет өнімдері және көк – көкөністер мен жемістер. Нанды жоғары бағалай отырып, олар оны аталған түрлердің ешқайсысына жатқызбаған. Қазақтар бидай мен ұннан бұрын көптеген тамақ түрлерін дайындаған: «мыжыма», «қиықша», «шелпек», «таба-нан», «топ», «бөртпе», «қазанжаппа», «жарма», «күлше», «төңкерме», «нан салма», «бүркеме», «бауырсақ», «құймақ» және т.б. Олардың кейбірін түрлі елдердегі қазақтар әлі күнге дейін дайындап келеді.
Қазақ халқының салт-дәстүрлері – мінез-құлық үлгісі, сыпайылық, сыйластық эталоны. Халықтың мәдениетін түсіну үшін ұлттық әдет-ғұрыптармен танысу қажет. Қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары сан алуан және алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Қазақтар кездесетін елдер қаншама, жергілікті ерекшеліктермен байытылған қазақ дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының нұсқалары да сонша.
Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан бері бүкіл әлемдегі қазіргі қазақтар ұлттық жаңғыру сезімін бастан кешуде, бұл қазіргі заманғы шындыққа бейімделген ұлттық дәстүрлерге де әсер етеді.
Алайда, тарихта қалдыруды талап ететін әдет-ғұрыптар да бар. Олардың арасында ортағасырлық «қыз алып қашу» дәстүрі – қалыңдықты ұрлау. Өкінішке орай, күштеп үйлену тәжірибесі қазіргі Қазақстанда да орын алады. Бұл күштеп үйлену салтының сақталуымен қатар, оны кейбір қазақтар әйелдердің құқықтарын қорғаудың қазіргі халықаралық тәжірибесіне қайшы келетін құнды және қасиетті нәрсе ретінде ұсынады. Адам ұрлау қылмыстық жазаланатын іс-әрекет түрі ретінде әлемнің көптеген елдерінің қылмыстық заңнамасында көзделген.
Біздің көзқарасымыз бойынша, тек қана тарихта атап өтуге тұрарлық, қазіргі әлемдегі қазақтардың зайырлы идеяларына сәйкес келмейтін тағы бір әдет-ғұрып өзекті емес. Әңгіме өзінің ежелгі көрінісіндегі қалым беру туралы. Бұл әдет қазір көптеген аймақтарда қатты өзгерді, бүгінде ол қалыңдықтың туыстарына сыйлықтар беру рәсімі сияқты көрінеді.
Қазақтарда өмірдің барлық жағдайларына қатысты әдет - ғұрыптар бар: қонақтар мен туыстарын қарсы алу және шығарып салу, жерлеу, мұқтаж адамдарға көмек көрсету және т.б. Ерекше есте қаларлық дәстүрлер: «жылу» - жазатайым оқиғадан кейін мұқтаж адамдарға көмек көрсету; «ерулік» - жаңа көршілерді таныстыру үшін қонаққа шақыру; «тоқым қағар» - көпке немесе алысқа кететін адамдарды салтанатты шығарып салу және басқа да дәстүрлер.
Дәстүрлер – бұл адамдарды шығу тегі мен өткенімен байланыстыратын идеялар мен объектілердің жиынтығы. Жоғарыда айтылғандай, дәстүрлер өзгеріссіз қала алмайды, олар объективті себептерге байланысты өзгерістерге ұшырайды. Олардың кейбіреулері жоғалып, ұмытылып кетеді, бірақ уақыт өте келе олар қайтадан өмірге оралуы мүмкін.
Дәстүрлер мәдениетте негізінен екі жолмен пайда болады, ол дәстүрлерді кім бастайтынына байланысты. Бірінші әдіс дәстүрдің «төменнен», халық арасынан, пайда болуын көздейді. Бұл көбінесе отбасы, тұрмыс салт-дәстүрлеріне байланысты. Бұл процеске, әдетте, қоғамның белгілі бір бөлігі қатысады, сосын болашақта адамдардың жеке әрекеттері тұрақты әлеуметтік құбылысқа айналады. Екінші әдіс дәстүр билік құрылымдарының қалауы негізінде «жоғарыдан» енгізіледі.
Дәстүрлердің өзгеруі туралы айтатын болсақ, бұл өзгерістер сандық және сапалық болуы мүмкін. Кейбір жағдайларда дәстүр бүкіл халықты қамтуы мүмкін, кейде тіпті елден шығып, жаһандық деңгейге жетеді. Мысалы, мұндай жаһандық дәстүрлерге «Наурыз мейрамын» тойлауды жатқызуға болады, бұл мерекеге бүкіл әлем қазақтары қосылады.
Дәстүрлердің сапалық өзгерістері олардың мазмұндық бөлігіне қатысты. Бұл кейбір идеялар, құндылықтар мен символдар басқалармен алмастырылған кезде пайда болады. Сонымен қатар, кейбір дәстүрлер өзгертілуі және қалдырылуы мүмкін, ал басқалары толығымен алынып тасталуы мүмкін. Қазіргі әлемде мұндай дәстүрлердің арасында, мысалы, елдерде заңмен белгіленген мемлекеттік мерекелерді атап өтуге болады. Мысалы, 16 желтоқсан – бүкіл әлемдегі қазақтар отандастарын құттықтайтын Қазақстанның Тәуелсіздік күні. Осындай мерекелер бүгінде барлық ТМД елдерінде бар. Бұл дәстүр жыл сайын 7 қарашада атап өтілетін кеңес заманындағы дәстүрлі мерекенің орнына келді.
Негізінен дәстүрлердің өзгеру себептері психологиялық принциптермен байланысты. Бұл адамның ақыл – ойының өзіндік қасиеті – өзгеруге деген құштарлық, жаңашылдық пен өзіндік ерекшелік. Адам үнемі жаңашылдық пен шығармашылыққа ұмтылады. Уақыт өте келе кез-келген дәстүр адам тарапынан күмән тудырады және қайта қаралады. Тарихта әртүрлі жаңалықтар бар, олар адамның белгілі бір оқиғалар туралы көзқарасын түбегейлі өзгертеді. Сонымен қатар, дәстүрлер бір-біріне қарама-қайшы келуіне байланысты да өзгеруі мүмкін.
Мысал ретінде, 1 наурыз «Алғыс айту күні» дәстүрін атап өтуге болады. Мереке 2016 жылы басталған болатын: «Жыл сайын 1 наурыз - Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылған күнін барлық этностардың бір-біріне және мейірімділік танытқан және осы адамдарды туған-туысқандары ретінде қабылдаған қазақтарға алғыс айту күні ретінде атап өту әділетті болар еді. Бұл күн барлық қазақстандықтардың бір-біріне деген мейірімділігінің, достығы мен махаббатының жарқын мерекесі бола алады».
Алғыс айту күні саяси қуғын-сүргін және халықтарды депортациялау жылдары Қазақстанда түрлі этностар өкілдерінің қалай қабылданғанын еске алу әдетке айналып келе жатыр (бұл мерекенің жаңа жылдық мерекелер маусымын ашатын американдық «День благодарения» күніне еш қатысы жоқ).
Бүгінгі таңда қоғамның ұлттық дәстүрлерге деген қызығушылығын қолдау және көтермелеу қажет. Әрине, біз ешқашан ата-бабаларымыз сияқты бұрынғыдай өмір сүрмейміз. Бұл ғылыми-техникалық прогресс тұрғысынан да түсінікті. Дегенмен, қазіргі уақытта қазақтың ұлттық музыкасы, биі мен қолөнерін қоса алғанда, барлық этникалық мәдениетке деген қызығушылық артып келе жатыр. Жаһандану қысымынан шаршаған көптеген адамдар тірі тарихпен байланысу мүмкіндігін іздейді. Сонымен қатар, көптеген интерактивті мұражайлар ашылып, фестивальдер, концерттер мен жәрмеңкелер өткізіліп тұрады.
Бүкіл әлемде қазақ халқының мәдени дәстүрлерін тану лайықты және қызықты болып келеді. Мысалы, әртүрлі елдердегі қазақ жастарының «Боз жорға» биін топтық орындау феномені пайда болды.
Қазақтың музыкалық мәдениетінің ең үлкен аспаптарының бірі және басты символы, сөзсіз, домбыра болып табылады, онсыз халық өмірінде бірде-бір оқиға болған жоқ. Бұл көшпенділер кезінде болған және бүгінгі күнге дейін сақталған. Бұл екі ішекті аспап әр түрлі кәсіптердегі, діндердегі және ұлттардағы адамдарды біріктіреді. Оның дыбыстары сөздерден гөрі терең ойларды айтуға және жеткізуге қабілетті. Домбыра – Қазақстанның жеті ұлттық қазынасының бірі. Бүгін әлемнің түрлі елдерінің қазақ жастары домбырашылардың қазақ музыкалық туындыларын топпен орындау феноменін қолдады.
Мысалы, Қытайда 2010 жылдың 30 мамырында он мыңнан астам домбырашы Қазақтың «Кеңес» күйін орындады, ал қазақтың ішекті аспабы домбыра - Гиннестің рекордтар кітабына енгізілді.
Рекорд орнатуға дайындық екі жыл болды. Ерекше оқиға қазақтардың басым бөлігі қоныстанған Қытайдың ШҰАА-ғы Толы ауданында болды. Оларға қазақтың халық аспабы домбыраны Гиннестің рекордтар кітабына енгізу идеясы келді. Әрине, алдымен мұны қалай жасау керек деген ойлар болыпты, бірақ соңында олар домбыраның таңғажайып дыбысының сапасымен ғана емес, сонымен бірге жаппай орындау күшімен де дәлелдеу туралы шешім қабылдады. Идеяны іске асыру үшін домбыраны меңгерген кемінде он мың адам қажет болды. ШҰАА бойынша Толы ауданының барлық ауылдарына рекордты орнатуға қатысуға шақыру жарияланды. Айта кететін жағдай, бұл ауданда 93 мың адам тұрады, оның 73 пайызын қазақтар құрайды.
Толы ауданының мәдениет үйінің директоры Гүлистан Хамитқызы: «Домбыраны меңгерген көптеген адамдарды жинау өте қиын екенін біз жақсы түсіндік. Сондықтан екі жыл бойы домбырашыларды дайындау бойынша кезең-кезеңмен жұмыс жүргізілді» - дейді. Жергілікті телеарналар бойынша бес минуттық «Домбыраны үйренеміз» бағдарламасы іске қосылды. Процеске қарапайым қала тұрғындары, малшылар, диқандар қосылды. Аспапта ойнауды үйрету үшін мектептерде арнайы сабақ берілді. Нәтижесінде оқушылар арасынан 160 домбырашы таңдап алынып, ауданның үздік виртуоздары қазақтың «Кеңес» күйін үйрете бастады.
Музыкалық шығарма кездейсоқ таңдалмады. Г.Хамитқызы: «Біз Гиннестің рекордтар кітабы өкілдерінің алдында қандай шығарма орындау керектігін ұзақ ойладық. Таңдау қазақтың «Кеңес» күйіне түсті, себебі күй тарихы өте қызықты. Қазақтар ежелден қоғамдық мәселелерді ақсақалдар кеңесі арқылы шешкен. Оларға кейде қазақ күйші-импровизаторлары да қатысқан. Бұл күй дәл сол сәтте пайда болды деп ойлауға болады» - дейді.
160 домбырашы өз кезегінде өз оқушыларын дайындауы керек еді. Нәтижесінде рекорд орнатуға он мыңнан астам адам қатысты, олардың ішінде жиырма ұлт өкілдері болды.
Қытай қазақтарының екі жылдық еңбегі өз жемісін берді. Бұрын қолында домбыра ұстамаған адамдарда бұл аспапқа деген қызығушылық пайда болды. Іс-шара Қытай қазақтарына өздерінің ұлттық тамырларын еске түсіруге мүмкіндік берді, оларға бір-бірімен жақынырақ танысуға көмектесті.
Ұрпақтан ұрпаққа берілетін ұлттық дәстүрлер – мәдени мұраның элементі және адамгершілікті қалыптастырудың іргетасы. Қазақ халқы ата-бабаларынан қалған салт-дәстүрлерді қастерлейді. Айта кету керек, осы жылдар ішінде қазақ халқы осы салада соншалықты көлемді жүк жинады, сондықтан қазақтарға тән барлық ұлттық қазақ дәстүрлерін қамту мүмкін емес. Жоғарыда аталған қазақтардың ұлттық ерекшеліктерінің пайда болуының негізі - ұлттық дәстүрлер - қоғамдық қатынастардың жалпыланған нормалары мен принциптері болып табылады.
Бүкіл әлемдегі қазақтардың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары трансформациядан өтті. Өзгеріссіз қалған да әдет-ғұрыптар бар, мысалы: «сүйінші», «ерулік», «қонаққаде», «байғазы» және басқалары. Сонымен қатар, бүгінгі күні дәл қайталана алмайтын дәстүрлер де бар, мысалы: «ат міңгізіп шапан жабу» - ауылға келген сыйлы қонақ – ақын немесе батырға - құрмет белгісі ретінде жергілікті тұрғындардан жылқы мен түйе жүнінен тауарлы астары бар қымбат шапанды сыйға береді; «бес жақсы» - бір мезгілде бес бағалы заттан тұратын аса құрметті қонаққа берілетін сыйлық: қара нар, жүйрік ат, қалың кілем, алмас қылыш, бұлғын ішік.
Әртүрлі елдердің қазақтары сақтайтын қазақ ұлттық дәстүрлеріне қазіргі заманның әсері туралы мәселені зерттеу келесі қорытынды жасауға мүмкіндік береді:
1) дәстүрлер туралы айтқанда, дәстүрлерге оның өзі және өзге де «дәстүрлі» компоненттер кіреді: белгілі бір адамдардың санасын көрсететін және адамдарды олардың этникалық құрамына қарай анықтауға мүмкіндік беретін әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер, нормалар мен ережелер, мінез-құлық әдеттері, талғамдар, көзқарастар, іс-әрекет бейнелері және дағдылар;
2) дәстүр тұжырымдамасы осы тұжырымдамаға жататын барлық нәрсенің негізгі сапалық айырмашылығын көрсетеді: дәстүрлерді белгілі бір адам ойлап тапқан емес және жеке шығармашылықтың өнімі болмағандықтан, олар әлеуметтік қайталануға байланысты әдет ретінде қабылданады;
3) мәдени дәстүрлер әлеуметтік шындықпен тығыз байланысты және уақыт өте келе өзгермей тұра алмайды; олар біртіндеп өзгереді, себебі ғылым мен техниканың дамуына байланысты адамдардың экономикалық өмір сүру жағдайлары да, көші-қон құбылыстары нәтижесінде әлеуметтік орта да өзгереді;
4) түрлі елдердегі қазақтардың мәдени әдет-ғұрыптары әртүрлі болуы мүмкін: кейбір қазақтар үшін норма болатын жағдай, басқа қазақтар үшін қолайсыз болуы мүмкін;
5) қазақтардың ұлттық дәстүрлерді сақтауындағы айырмашылыққа урбанизация дәрежесі де әсер етеді;
6) мәдени дәстүрлер өзінен өзі пайда болмайды, олар қажеттілік туындаған кезде пайда болады, олар адамның санасымен және адамдардың объективті қажеттіліктерімен қатар өзгеруі мүмкін, жоғалып, жаңа тұрғыда қайта пайда болуы мүмкін;
7) әрбір қазақтың ұлттық дәстүрінің өзіндік философиялық мәні бар;
8) қазіргі өмірдің саяси, экономикалық, технологиялық жағдайлары кейде тарихи қалыптасқан қазақтың ұлттық дәстүрлерін жаңаша түсіндіруге мүмкіндік береді;
9) мүмкін, адамдар қазақ дәстүрлерінің бастапқы бейнелерін оқып, жаңғырта алуы үшін қазақтың ұлттық дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, мерекелері сипатталған тарихи сауатты ақпарат енгізілген көпшілікке қолжетімді арнайы сайтты (немесе өзге де электрондық дереккөзді) құруды және оның жұмысын қамтамасыз етуді талап ететін уақыт келген шығар.
Сонымен, қазақ ұлттық мәдени дәстүрлер - қазіргі заманғы қазақтарға неғұрлым тиімді өмір сүру үшін қажетті және қателіктер жібермеуге мүмкіндік беретін ата-бабалардың жинақталған тәжірибесінің сабақтастығы. Қазақ әдет-ғұрыптары қоғамдық қатынастар мен қазақтардың рухани қасиеттерінің моделін сақтау және беру арқылы дәуірлердің көрінбейтін байланысын қамтамасыз етеді. Бірақ, қазақтың ұлттық дәстүрлері өмірдің қазіргі заманғы технологияларының қысымы арқасында өзгермей тұрмайды, бұл объективті шындық.
Светлана Жаркенова, «Отандастар Қоры» КЕАҚ сарапшысы