Әбілқайыр ханның тарихи шешімінің салдары оның ұлттың сақталуы мен ұрпақтың өмір сүруі үшін ереуіл атқа ер салып, егеулі найза қолға алып, тебіңгі терге шірітіп, терлігін майдай ерітіп өткен есіл ерлігін, адал еңбегін халық санасында бүркемелеуге, бұрмалауға, кейде тіпті кінәраттауға, есімін кірлетуге жол бергендей болып еді.
Хан моласының 30 жылдан астам белгісін жасырып, ақиқатын ашпай келгені де, халық өз тарихын тануға ұмтылатын тәуелсіздіктің ақ таңын күткендіктен де болар. Ол үш жүздің қалың қолын бір ту астына біріктіріп, бір мақсатқа жұмылдыра білген даңқты қолбасшы, сұңғыла саясаткер, тәжірибелі мәмілегер болған. Әбілқайыр хан мұрагерлік жолмен емес, беделінің арқасында 1718 жылы Кіші жүздің ханы көтеріліп, 30 жыл билік құрды.
2015 жылы Ақтөбенің Әйтеке би ауданының орталығынан 250 шақырым қашықтықта Қабырға өзенінің Өлкейекке құяр тұсынан 4 шақырым қашықтықта орналасқан ханның қаза болған, кейін өз өсиетімен жерленген, ел ішінде Хан моласы аталып кеткен жерге Әбілқайырға арнап кесене тұрғызылды. Сонымен қатар биіктігі 25 метр үш стелла қойылды. Ол қазақтың үш жүзін бейнелейді. Ескерткішке үш жүздің таңбалары салынып, Abylkhair khan деп латын әрпімен жазылып, ортасына шырақ қойылған. «Қазақстанның киелі жерлері» картасына енгізілген бұл тарихи ескерткішке зиярат етіп келушілердің қарасы көп.
Хан моласын ондаған жылдар бойы зерттеп, Әбілқайыр мүрдесін тапқан, оның антропологиялық реставрациясын жасатып, Қазақ ұлтын ханның әзиз бейнесімен қайта табыстырған этнолог ғалым, тарих ғылымдарының докторы, профессор Серік Іскендірұлы Әжіғалимен сұхбат құрудың сәті түсті.
- Хан моласын табуға 30 жылдан астам уақыт кетті. Ол жерге алғаш рет 1983 жылы барғаныңызды білеміз. Хан моласын зерттеп, Әбілқайыр хан сүйегін табуға бел шешуіңізге не себеп болды?
- Ғалымдар арасында Әбілқайырдың моласының ізі жойылып бара жатыр деген әңгіме жиі айтылатын. Мен ол уақытта жас маманмын, «Қазреставрация» басқармасында жұмыс жасап жүрген кезім. Қолыма Николай Рычковтың 1771 жылы Кіші жүз хандығына барғандағы жолжазбалары түсті. Кейін архитектор Малбағар Мендіқұловтың бір еңбегінен Әбілқайыр ханның моласы Торғай-Ақтөбе облыстарының шекарасында жатыр дегенді оқыдым. 1978 жылы Батыс Қазақстан, Арал-Каспий өңірін зерттей бастадым. «Ескерткіштер жинағы» деген үлкен бағдарламаның аясында бізге Қазақстан облыстарын жеке-дара зерттеуді тапсырды. Маған Ақтөбе облысының аумағы бөлінді. Ол уақытта Ақтөбе облысында 3-4 ескерткіш қана белгілі болатын. Олар бұрын зерттеліп, мемлекеттік археологиялық ескерткіштер тізіміне енгізілген Шалқардағы Есет Дәрібай кесенесі, Тоқпан тамы және Байғаниндегі Дәуімшар қорымы. 1983 жылы Хан моласына алғашқы рет жолымыз түсті. Сол уақытта Ақтөбе облысының шығыс өңірлерін зерттеу туралы жоспарда Хан моласы да бар болатын.