- Рүстем мырза, сұхбаттың өзегі күй болғаннан кейін, әуелгі сұрағымды, осы күйді біз қаншалықты түсінеміз деп тосыннан бастағым келіп отыр.
- Шынын айтқанда, біз күйді түсінуден қалдық. Неге десеңіз, қазір ақпарат тасқынының астында қалдық. Күнделікті қолданатын әлеуметтік желіден немесе теледидардан тоқтаусыз беріліп жататын ақпарат, фильм, музыка болсын – бәрі ағылып келіп құйылып жатыр. Ал адам миы бәрін қорытып үлгермейді – бұл бір. Екіншіден, қазіргі кезде музыканың стильдері де көбейіп кеткен. Симфония, опера дегендерді айтпай-ақ қойғанның өзінде, рок, техно, R&B, соңғы уақытта танымал синти-поп, инди-рок сияқты неше түрлі стильдер бар. Осының бәрі әсер етеді. Бұларды тыңдағаннан кейін қазақ ойлы күйді дұрыс қабылдай алмайды. Қабылдай алмай ма, әлде қабылдағысы келмей ме ол тыңдаушының өзіне байланысты болуы мүкін. Бірақ қабылдамайтындығы анық факт. Қазір қарапайым жұрт күйді тыңдап отырып, оның көңілді күй, не қайғылы екенін ажырата алмайды. Мен мұны өзім әдейі тәжірибе жүргізіп көргенде байқадым. Сондықтан қазір қазақ күйді түсінеді деп сеніммен айта қою қиындау. Күйге байланысты оның шоу немесе шоу емес екенін ғана білетін тәрізді.
- Сіз ақпараттың көптігі деген факторды алға шығарып отырсыз, меніңше, қазақтың күйді түсіне алмауы оның бұрынғы танымының, ескіден келе жатқан қазақы сезімі мен түйсігінің ажырап қалуымыздан сияқты.
- Ал біз неге одан ажырап қалдық?
- Талай уақыт отарлық езгіде болдық, ұлттық құнардан ажыратты, басқа құндылықтарды күштеп енгізді. Сол себепті
- Міне, жаңа дәстүр мен жаңа музыканың енуі – бұл ақпараттық экспансия. Мен, мысалы, сізге бір дерек айтайын, өткен ғасырдың ортасы, яғни 1960-1970 жылдарға дейін ауылда белгілі бір күйді тыңдап отырып: "е, мынау пәлен күйшінің зары ғой",– деп тәпсірлеп отыратын көнекөз ақсақалдар болған екен. Бұл жайлы ұстазым Таласбек Әсемқұлов та көп айтатын. Ол кісі жас кезінде ауыл қарияларының жанында жүрген, сонда ол ақсақалдардың да шертілген күйдің мазмұнын түсінетінін бір әңгімесінде маған айтып еді. Қарапайым айтсақ, белгілі бір күйді тыңдап отырып, оның аттың шабысы, әлде мұң-зар немесе басқа ой екенін ажырататын болған. Мұның тікелей себебі неде? Өйткені кеңестік саясат балалармен етене жұмыс жасады. Киноға телміртті, театрға апарды, балет көрсетті тағы басқа дегендей. Ал ауылдағы ақсақалдар өзге буын өкілдеріндей емес, ақпараттық құрыққа көп ілінбеген. Күйді түсіну мәселесінде бір ащы шындық бар: қазір ескі, ойлы күйді, тіпті, зиялы қауымның өзі білмейді және білгісі де келмейтін сияқты.
- Күйдің тіліне тетелес бір сұрақ туып тұр. Қазақ музыкасының ұлы реформаторы Ахмет Жұбанов домбыраны оркестрге қосу үшін дыбыс мөлшерін әлемдік өлшеммен бірдейлестірді. Одан ұтқанымыз да аз емес, әрине. Бірақ домбырадағы қоңыр үннен айрылып қалған сияқтымыз. Жалпы неден ұттық, неден ұтылдық?
- Ахмет Жұбанов қазақ музыкасына үлкен реформа әкелді. Турасын айтқанда 1934 жылға дейін қазақ даласында мүлде болмаған өзгерістерді жасады. Бас домбыраны ойлап тапты, кішкентай приманы енгізді. Бірақ ол біздің қазақта ғана болған жоқ. Ол тұтас Одақ көлемін қамтыды. Барлық халықтар музыкалық аспаптарын жетілдірді. Бірақ бұл реформада анық ұтты, не ұтылды деп жігін ажыратып айту қиын. Екеуі де болды. Енді неден ұттық, соны айтайын. Мысалы, "Адай", "Сарыарқа", "Көңілашар", "Махамбет" деген күйлер оркестрмен орындалғанда мүлдем биік өреге көтерілді. Тіпті, күйді мүлде түсінбейді деген қазаққа тыңдатсаңыз, оның да делебесі қозып, рухы оянады. Ал оны тек екі ішекпен ғана ұсынсақ, осындай әсері болар ма еді. Бірақ медалдің кері жағы – оркестр пайда болғаннан кейін домбыраның жалғыз өзін қазақ қабылдаудан қалып бара жатыр деп айтсақ болады. Міне, ұтқан және ұтылған тұстарымыз. Сосын тағы бір эксперимент жасап көрсеңіз болады: мысалы, оркестрмен орындалған "Адайдан" кейін Қали Жантілеудің орындауындағы "Адай" күйін тыңдасаңыз, екіншісін жұпыны сезінесіз. Өйткені сіздің құлағыңызды оркестрдегі күй жаулап алған. Ол психологиялық тұрғыдан өз басымдығын білдіріп тұр.
Енді қоңыр үн деген ұғымға келейік. Домбыраның ішегінің бұрын қой, ешкі ішегінен жасалғанын білесіз. Оркестр пайда болғаннан кейін домбыраның үні өзгереді. Қой, ешкі ішегі ары кетсе 1 аптаға ғана шыдас беріп, одан кейін үзліп қала берген. Содан домбыра ішегін балық аулайтын ішекке ауыстыруға тура келген. Осы реттен келгенде домбыра өзінің байырғы қоңыр үнін жоғалтып алды. Болашақта оған қайтып орала ма, оралмай ма оны ешкім білмейді. Өз басым оралмайтын шығар деп ойлаймын. Өйткені қазір барлық оқу орындарында, концерттерде осы ішек пайдаланылып кетті. Ал сіз оған қайтадан қой, ешкі ішегін тағатын болсаңыз, оның дауысы жуан және бос сезіліп тұрады. Біздің құлақ оған үйренбегендіктен қоңылтақсып, місе тұтпай тұратынымыз анық. Мысалы, Қытайда Дәулет Халықұлы дейтін белгілі күйші бар, ол кісінің шерткен күйлерінен де байқағаным – домбыраның құлақ күйін тым жоғары көтеріп, ішекті тартып тастайды. Сол себепті қазақтың қоңыр үні қазір тек Қазақстанда ғана емес, ата-баба дәстүрін сақтап отыр дейтін шекараның арғы бетіндегі қазақтарда да жойылып кетті. Өйткені бізден басталған бұл үрдіс ол жақты да шарпыған. Осы қоңыр үнді өмір бойы зерттеген Жұмагелді Нәжімеденов дейтін ғалым бар. "Домбыраның қоңыр күні" аталатын зерттеу еңбегінде осы ұғымды бүге-шігесіне дейін толық ғылыми талдайды, тіпті қоңыр үннің неше децибел болатынын да анықтап берген. Өмірінің соңғы деміне дейін қоңыр үнді қайта жаңғырту ұстанымында болды. Алайда жалғыздың үні шықпайды дегендей ештеңе өзгере қойған жоқ. Өйткені ол дыбыс құлаққа әлдеқашан ұмыт болған. Меніңше, бұл мәселенің жүзеге аспауының тікелей себебі – сұраныстың жоқтығында. Ғылымда "идеал дыбыс" ("идеал звука") деген ұғым бар. Оның мәнісі егер белгілі бір дыбысты ұдайы қайталап тыңдай беретін болсақ, ол дыбыс негіз болып қалыптасып қалады. Ал домбыраның қоңыр үні деп айтатын қойдың ішегінен шығатын дыбыс қазіргі негіз дыбысымыздан төмен болып тұр. Сондықтан оған құлағымыз үйренбегендіктен місе тұтпай, самарқау қабылдаймыз. Алайда бізде қазір бір жақсы талпыныс бар. Кейбір күйшілер күй орындағанда құлақ бұрауын төмен қояды. Бірақ ол үшін домбыраның сапасы өте жақсы және орындаушы мықты болуы керек.
Біз қазір 2018 жыл кезеңінде тұрмыз. Егер менен қазіргі басты міндет не десеңіз, мен басқа мәселені атаған болар едім. Бізге қазір қоңыр үнді қайтарудан гөрі қолдағы бар мұрамызды сақтап қалуымыз керек.
- Қолдағы бар мұраны сақтап қалу керек деп отырсыз. Менің білуімше, ескі күйлердің көбі таспаға түсті, күй тарихы да жинақталып жатыр. Сонда нақты нені қалай сақтауымыз керек?
- Күйлер таспаға жазылды. Айталық, "1000 күй" жарық көрді, "Мәңгілік сарын" деген 2 антология шықты. Одан бөлек әр өңірдің де күйлері жеке-жеке жарық көріп жатыр.
- Демек жинақтау, жүйелеу жұмыстары көңіл көншітерлік.
- Оныңыз рас, оған көз жұма қарауға болмайды. Мысалы сіз журналиссіз ғой, қазір екеуміз көшедегі қарапайым халықтан қандай күйді білесіз деп сұрау салып көрсек, мәселенің басқаша сипатын байқайсыз. Ары кетсе 5 күйді атайды: "Адай", "Балбырауын", "Көңіл ашар", "Ерке сылқым", "Көңіл толқыны". Ары кетсе, "Көроғлын" атайды. Мен қазір домбыра үйретіп жүрмін. Маған 5 жастан 50-ге дейінгі адамдар келеді. Осы үйретіп бастаған бір жарым жылдың ішінде тек біреуі ғана "Балқаймақты", тағы 2-3 адам "Жұмыр қылышты" үйретуімді өтінді. Қалғанының бәрі жоғарыда аталған 5 күйді сұрайды. Ал бірақ кеуде соғып, бізде "1000" күй бар дейміз. Ол 1000 күй емес, 2000 немесе одан да көп болуы мүмкін. Бірақ, бәрібір, көптің білетіні 5-6 ғана күй. Тіпті, мен сізден жасырмай айтайын, осы мамандықты игеретін студенттердің өзі 50 шақты ғана күй тартады. Сонда біздің жаңағы күйлеріміз тек сөз жүзінде ғана қалды.
- Ал сонда бұл мәселені қалай шешуіміз керек?
- Ол үшін жаңағы өзіміз тамсанатын 1000 күйді теледидардан қайта-қайта насихаттау керек. Сонда ғана ол әуез құлағымызға сіңісті, жүрегімізге жұғысты болады. Мысалы, "Ұлы дала баласы" қалай насихатталды телеэкраннан. Айналасы 2 жылдың ішінде түгел халыққа танытты. Біз мынадай бір жоба бастадық. Мәдениеттанушы Зира Наурызбаева апайымыздың ұйтқысымен "Балапан" арнасына арнап "Қазақ күйлерінің аңызы" атты 20 бөлімді мультфильм әзірленді. Сол жоба бойынша өткенде Генерал Асқаровтың орындауындағы "Сүгірдің Аққуы" көрсетілді. Ол мультфильмді енді "You tube" арнасына жүктеледі деген сөз. Оны көрген сайын бала құлағына аққу күйі сіңе береді. Неге мультфильм? Өйткені жасы 35-тен асқан орта буыннан қайыр жоқ. Олар сол кеткенімен кетті. Олардың санасын өзгерту де қиын. Сондықтан ұлттық әуенді сіңіруде балалар басты назарда болуға тиіс.
- Күйдің насихатын ұлғайту керек дейсіз ғой?
- Әрине, күйді насихаттау керек. Бірақ қандай формада? Егер сахнаға 20-30 адамды отырғызып қойып, топтық күй шерткізсек, онда одан әлдеқандай нәтиже бола қоймайды-ау. Бізге бастысы домбыраның дара үніне, жеке сазына көбірек мән беру керек.
- Сұхбатымыз күй әуезі аясында өрбіп отырғандықтан белгілі бір күйлер топтамасына соқпай өте алмаймыз. Мысалы, "Алқоңыр", "Молқоңыр", "Телқоңыр" қатарлы қоңырға байланысты "62 қоңыр» шоғыры, "Күй шақырғыш ақжелең", "Бұлбұл ақжелең", "Кербез ақжелең" деп жалғасатын «62 ақжелең» циклі бар. Оған қоса өз алдына бөлек "40 буын қосбасарымыз" тағы бар. Жалпы бұл топтау күйдің жанрына байланысты ма, әлде қандай да бір шертіске тән ортақ атау ма?
- Өте жақсы сұрақ қойып отырсыз. Кеңес Одағы кезінде күйді зерттеген ғалымдар белгілі бір себептерге байланысты бұларды жанрға жатқызған. Бізді де солай оқытты. Бірақ бірде ұстазым Таласбек Әсемқұловтан «Қазақ күйінде қанша жанр болуы мүмкін?», – деп сұрадым. Сонда ол кісі күйдің өзін бір ғана жанр ретінде қарастыру керек дегенді айтты. Еуропада мазурка, полонез деген жанр бар, егер шамалы музыкадық сауатыңыз болса, сіз оны тыңдағанда бірден ажырата аласыз. Ал күйде оны ажырату өте қиын. Әрине, шертпе, төкпе деп бөлуге болады. Бірақ өз ішінен жігін ажырату қиын. Осы сұхбатты оқыған ғалымдар, күйші ағаларым маған ренжуі мүмкін, бірақ ренжісе де мен бұларды жанр емес, бір бағыт ретінде қарастырған дұрыс деп санаймын.
«62 ақжелең»
Ертеде Ақжелең есімді қыз болыпты. Ол қыз ұзатылып бара жатқанда мынау менің беташар ақжелеңім, мынау менің ата-енеме сәлем берген ақжелеңім деп күйлер орындаған екен. Кейінгі күйшілер осы ақжелеңнің негізгі бағытын пайдаланып, үстеме күйлер шығарған. Содан күйлердің саны белгілі бір жағдайларға байланысты 62 болған. 18 ғасырға дейін осы 62 ақжелеңді тарта алмаған күйші «күйші» атана алмаған екен. Бұны қазіргі ұлттық бірыңғай тестілеу десек те болады. Яғни шәкірттер ұстазының алдында осы ақжелеңдерді ойнаған, егер қандай да бір ақжелеңді тарта алмаса, онда оған әлі жалғасты үйренуге тиіс болған. Тек осы ақжелеңдерді түгел білгенле ғана ұстаздары батасын беретін болыпты.
"40 буын қосбасар"
Ертеде Күшікбай деген байдың жан дегенде жалғыз ұлы қайтыс болыпты. Содан бай құсаланып, қайғыдан қан жұтады. Іштегі өксіктен «мен қазір құдайдың көзін ойып алам, оның көзі оң емес» деп аспанға қарап пышақ лақтырыпты. Жиылған жұрт қаумалап жүріп, байды қойғызғанымен, «Егерде мен құдайдың көзін оя алмасам, онда аштан өлейін» деп бүк түсіп жатып алған екен. Содан ел ағалары мен жақсы-жайсаңдары ақылдаса келіп, байды аурудан айықтырып, қайғысын бір жазса, Тәттімбет жазар деп күйшіні шақырыпты.
Тәттімбет күйші үйдің кірер аузында тұрып «Табалдырық қосбасардан» бастап, бірте-бірте «Жайдарлы қосбасар», «Сейіл қосабасар» күйлерін орындапты. Ең соңында «Қырмызы қосбасарды» тартқан екен. Күйші табалдырықтан төсек тартып жатқан байдың жанына жеткенше 40 буынды күй тартқан екен. 40 буынды қосбасар содан қалған деседі.
Ғылымда музыка терапиясы деген ұғым бар. Біз оны Еуропада пайда болған әдіс деп әлдеқандай қыламыз. Ал шынында ол өзіміздің қазақ арасында ертеде-ақ тәжірибеде болған. Бірақ ол үшін күйді тыңдап түсіне білетін құлақ керек.
- Күйдің жинақталуымен бірге оның ғылыми жүйеленуі де қатар жүретін үрдіс. Мысалы, Ахмет Жұбанов, Уәли Бекенов, Ақселеу Сейдімбек қатарлы ата буын өкілдер күй зерттеуінің ғылыми негізін қалыптастырды. Ал қазіргі таңда бүгінгі жас буын арасынан ізденісте жүрген кімдерді атауға болады?
Ахмет Жұбанов, сөз жоқ, – күй зерттеу ісінің атасы. Уәли Бекеновтың есімі қазір көп айтылмайды. Ол кісіні өте жақсы атап отырсыз. Сосын Ақселеу Сейдімбек ағамыз да күйді зерттеді. Бірақ дұрысы – күйдің өзін емес, күй тарихын зерттеді. Ал аға буын зерттеушілерден шоқтығы биігі – Жанғали Жүзбай. Жанғали ағамыз көлемді еңбектер болсын, жеке-дара мақала түрінде болсын көп еңбектеніп жүр. Одан бөлек бір шоғыр аға буын және жастар легін де атауға тиіспіз. Өнертану ғылымдарының кандидаты, Раушан Малыбаева, Сыр бойы күйшілік өнерін бүге-шігесіне дейін зерттеген Берік Жүсіпов, одан бөлек Ерболат Мұстафаев, Төлепберген Тоғжанов қатарлы зерттермендер бар. Ал батыс күйшілік мектебін Қаршыға Ақмедияров, Айтжан Тоқтаған жақсы зерттеді. Шығыс күйшілік мектебін Мұрат Әбуғазы қаузады. Ол кісінің «Шығыстың шыңырау күйлері» «Домбыра күйлері» деген еңбектері бар. Аға буын көп айта берсек, бірақ қапелімде еске түскендері осылар болып тұр. Ал жастар буынынан Дина апамыздың күйін зерттеп, насихаттап жүрген Айтолқын Тоқтаған деген замандасымыз бар. Жаңөзенде тұратын, түбек күйшілігін зерттейтін Марат деген жігіт бар, Шығыс Қазақстан күйлерін зерттеп, насихаттап жүрген Сырым Нұрмолдин деген азамат бар. Сол сияқты біз естімеген, естісек те есте қалмаған өнер зерттеушілері бар. Әрине бұл кісілердің не зерттегені, қандай әдіспен зерттеп жүргені екінші әңгіме. Бірақ қалай болғанда да зерттеу бар. Ол үшін аталған тұлғаларға рақмет айтуымыз керек. Неге? Өйткені қазіргі кезде күй зерттеу ешқандай қаржылық табыс әкелмейтін, машақаты көп жұмыс. Оған тек өзіңнің перзенттік парызың, өнерге деген ыстық махаббатың ғана ұстап тұра алады.
- Өзіңізді неге қоспадыңыз?
- Сұхбатты өзім беріп, өз атымды атағаным енді ұят қой.
- Әдеп сақтап отырғаныңызды білем. Бірақ Таласбектің шәкірті болғаннан кейін марқұм Тәкеңнің аманаттаған алабөтен тапсырмасы болған шығар. Бұл сұрақтың төркінін сол жағынан түсініңіз.
- Мен осыдан 5 жылдың көлемінде үш ішекті домбыраны зерттедім. Айталық, мұрағаттан Шәкір Әбеновтың бұрын еш жерде жарияланбаған дыбыс жазбасын таптым. Бұның ішінде Шәкір Әбеновтың үш ішекті домбырада өзі орындаған күйлер бар. Бұны соған дейін ешкім білмеген. Міне, осы 5 жыл бойы зерттеу негізінде «Үш ішекті домбыра» атты зерттеу еңбегімді аяқтадым. Бұйырса, күзде жарық көрер деген үміттемін. Енді жаңа өзіңіз атап өткен ұстаз аманатына оралайын. Әрине, ұстазымыздың күйлерін онсыз да орындаймыз ғой. Бірақ шәкірті ретінде Таласбек Әсемқұловтың шығармашылығын ғылыми тұрғыдан зерттеу – біздің міндетіміз. Әсіресе, Таласбек ағаның күйшілік өнерде ерекшелігі қандай, нендей жаңалықпен келді деген сұрақтармен жүйелі түрде айналысуымыз керек. Ал ол кісінің әкелген жаңалығы аз емес. Тек оң қол қағысының өзі неге тұрады? Таласбек ағаның өзі маған күй тарихын зертте деп арнайы тапсырып еді.
- Сол жөнінде тарқатып айтып берсеңіз?
Бірде ол кісінің үйінде күй шертіп, әңгімесін тыңдап отырғанбыз. Мен сонда 23 жастамын. Енді-енді ғылымға бет бұрып, болашаққа бағдар жасап жүрген кезім. «Аға, магистратураға түскелі жатырмын, қандай ақыл айтасыз, нені зерттеуім керек?», – деп сұрадым. Әрі өзімнің үш ішекті домбыраны зерттесем деген ниетімді аңдаттым. Сонда ол кісінің айтқаны: «Үш ішекті домбыраны зерттеп, ғылымның әдіс-тәсілдерін жетік меңгеріп ал. Оны игергеннен кейін мен саған 2 тақырып айтамын. Оны қазір ешкім зерттемейді, зерттегісі келсе де батылы бармайды. Егер сен өзіңді мықтымын деп есептесең, күй тарихы және микро интонацияны (қашаған перне) зертте»,– деді. Енді қараңыз, күй тарихын, әрине, көп зерттеушілер жазды. А. Жұбанов, А. Сейдімбектер үлкен еңбек қалдырды. Бірақ басын ашып айтатын бір мәселе – ол кісілер күй тарихы деп жазғанымен, нысаны күйшілер тарихы туралы болды. Сондықтан менің алдымда осындай үлкен аманаттар тұр. Бұйырса, болашақтағы 5-10 жылдықта күй тарихының және күй теориясының жаңаша бағытына ден қоямын деп ойлаймын.
- Әңгіме ауаны күйдің ғылыми зерттелуі бағытына ұласып отыр екен. Осы орайда мен мынадай бір сауал тастағым келіп отыр: мен білсем, қазір оқу орындарында күйдің бәрі нотамен үйретіледі, ал оқыту әдісінде ескі құлақпен алу дағдысы қолданыла ма? Егер жоқ болса, сол байырғы машықты неге қайтадан жаңғыртпасқа?
- Егер оқыту әдісі туралы айтсақ, қазір барлық оқу орындарында белгіленген бір бағдарлама бар. Оқу үдерісінде одан асуға болмайды және кем қалуға да рұқсат жоқ. Сондықтан олар міндетті түрде нотамен үйретуі тиіс. Дегенмен Ұлттық өнер университетінде Жанғали ағамыз күйді құлақпен алу сабағын қосымша пән ретінде енгізіпті деп естідім.
- Демек ондай әдіс нақты тәжірибеде қолданылатын болып тұр ғой.
- Бар екені рас. Бірақ оны тұтас оқу үдерісіне толығымен енгізе алмаймыз. Өйткені домбыра кафедрасы оқу орнының бір бөлшегі ғана. Сондықтан басқа кафедралардан бөлініп, өз алдына жеке ереже орната алмайды. Әрі олай істейтін болсаңыз, басқалардың қарсылығына де ұшырайсыз. Бірақ, шын мәнінде, байырғы әдісті жаңғыртамыз десек, онда жеке оқу орнын ашуымыз керек. Ондай оқу орны Бішкекте бар. Оларда 2 оқу орны бар: біреуі академиялық білім береді, енді бірі дәстүрлі білімді үйретеді.
- Ал құлақпен оқытуға байланысты өзіңіздің жеке пікіріңіз қандай?
- Мен мұнда пікірімді емес, өз жеке тәжірибемді айтайын. Мен қазір күй үйретіп жүрмін. Мысалы, маған келгендер 3 айдың ішінде кем дегенде 2 күйді үйреніп шығады. Мен оларға қолмен, құлақпен үйретемін.
- Меніңше, сіз үйреткен ол оқушылар құлақпен емес, визуалды түрде қабылдайтын сияқты. Өйткені құлақпен алу өте алғыр зерде мен үлкен машықты қажет етеді. Құлаққа дейін визуалды қабылдап, домбыра дыбысы әбден санаға сіңіп, жүрекке құйылғаннан кейін ғана құлақпен алатын шеберлікке жететін тәрізді. Мен бұны қазіргі жағдайға байланысты айтып отырмын.
- Мен сізді түпкі ойыңызды түсіндім. Егер дәл осындай талаппен қарасақ, онда қазір құлақпен ала алатын ешкім жоқ.
- Бұл сұрақтың қойылып отырған өзегі мынада еді: кезінде күйшілер сайысында бір күйші орындаған шыт жаңа туындыны келесі күйші бір тыңдағаннан-ақ өзіне қайырып береді екен. Немесе ұстазыңыз Таласбек ағаның түсінде тыңдаған күйді өңінде дереу игере қоюы да осыған саяды емес пе?
- Ол болды, әрине. Мысалы, Дина апамыз да бір күйді әр кезде әртүрлі тартқан дейді. Әрине, жалпы күйдің құрылымы сақталған. Бірақ қағыстары, буындары алмасып келіп отырған екен. Қазір сіз, мысалы «Адайды», не «Балбырауынды» солай еркін орындап көріңізші. Сізді күйшілер қабылдай алмайды. Жұрт өре түрегеледі. Яғни біз мойындамасақ та, қайғырсақ та, ол дәстүр өткен тарих ретінде кетті. Оған қайтып орала алмаймыз. Ол үшін сіз мегаполистен аулақ кетіп, ауылда бір жылдай тынығып, миыңызды тазартып, барлық артық-ауыс ақпараттардан арылсаңыз ғана ондай тәжірибе сәтті жүзеге асуы мүмкін. Мүмкін, қысқа қайырым әуендерді, күйдің бір үзігін алуға болар, бірақ тұтас күйді ала алмаймыз. Оны армандап та қажеті жоқ секілді. Одан да қолдағы бар мұраны кәдеге жаратып, игеріп алсақ – соның өзі бізге зор жетістік болар еді.
- Құлақпен алуды сұрақ ретінде қойғанда өзіңіздің жауабыңыздағы бір ой түрткі болып еді. Мысалы, сіз қашаған пернені атап өттіңіз. Сол қашаған пернеден шығатын дыбысты тек құлағы өткір, түйсігі терең күйшілер ғана сезетін тәрізді. Ал нотамен үйреніп, нотаға ғана байланып қалған орындаушылар оған тек фальш шыққан дыбыс ретінле ғана қарайтындай. Тіпті өнер ордаларындағы кейбір беделді профессорлардың өзі ондай үнге қарсы.
- Әрине, күйдің байырғы орындау дәстүрі кетті. Егерде мен Таласбек ұстазға жолықпасам, мен де солай кетер ме едім. Бағыма қарай ұстазыма жолықтым. 5 жыл жанында жүрдім. Сол себепті өзіндік ерекшелігім бар деп есептеймін. Ал өкініштісі өзгелер дала күйшілерін көрмеген, тыңдамаған.
- Қазіргі кезде ел арасында дала күйшілері бар ма?
- Әлі бар. Айталық, Өскеменде Беделбек күйші, Ақтөбеде Жұмабай күйші, Созақта Әлімхан күйші бар. Қарағандының өзінде 3-4 күйші бар. Бірақ оларға ешкім бармайды. Меніңше, біздің мәселеміз осында.
- Нота дегеннен шығады. Бұрынғы күйшілерді тыңдап отырып, әрбір күйшінің өзіне тән жеке мәнерін, ерекшелігін танитынбыз. Мысалы, Сүгірдің орындауындағы лирикалық шығармалардан жеке қолтаңбасы анық сезіледі. Таласбек Әсемқұловтың орындаған күйлерінде де қағысы менмұндалап тұрады. Ал нота арқылы сан мың күйімізді аман алып қалғанымызбен, оны зияны қазіргі кезде жеке күйшілік мәнерді жоғалтқан тәрізді.
- Ол енді ұстазға байланысты. Егерде ұстаз шәкіртіне белгілі күйді тапсырмас бұрын, әуелі сол күйдің қорда сақталған дыбыстық жазбасын тыңдатып, кемінде 2 ай құлағына үйір қылып барып, нотаға бұйырса, онда ол күйде орындаушылық мәнер жоғалмайды. Ал бізде студенттер бірінші нотамен үйренеді. Сондықтан күйдің сүйегі сақталғанымен, бояуы қанық шықпайды.
- Сөз арасында үш ішекті домбыраны зерттедім дедіңіз. Ендігі сұрақты осыған бағыттап қойғым келіп отыр. Менің білуімше, домбыраның бұл түрі Шығыс Қазақстан өңірінде жақсы сақталған. Жалпы қазір үш ішекті домбыра неге сирек?
- Үш ішекті домбыраның біршама жақсы сақталған жері шығыс өңірі деп атап қалдыңыз. Бірақ дәлірек айтсақ – бұрынғы Семей облысы аумағы. Бұл тақырыпты зерттеу барысында көптеген деректерді іздестірдік. Сондағы ұққанымыз – үш ішекті домбыраны Қазақстанның әр өңірі де қолданған. Мысалы, Болат Сарыбаев деген зерттеуші қазіргі Бөкей ордасының аймағында X ғасырда үш ішектің домбыраның болғанын айтады. Оңтүстікте де кездескен екен. Соған қарағанда байырғы кезде үш ішекті домбыра өте көп болған. Бірақ әртүрлі себептерге байланысты қажеттілікті өтей алмаған. Мысалы, үш ішекті домбырада «Адай», «Балбырауын» күйлерін орындау қиындық тудырған. Сондықтан бірте-бірте қолданыстан қалған.
- Меніңше, осы үш ішекті домбыра төкпе күйден гөрі шертпе күйдің табиғатына көбірек үйлесетін секілді.
- Иә, шертпе күйге көбірек лайықты. Ал Семейде көбірек сақталуының себебі Аягөзде өмір сүрген Байжігіт күйші осы үш ішекті домбырада күй орындапты. Одан бертін Абайдың өзі де осы үш ішекті домбыра тартқан екен. Абайдың өзі тартқаннан кейін оның балалары мен шәкірттері де әуестенген. Мысалы, Алматыдағы музейде Әлмағамбеттің, Исрайылдың домбырасы сақталған. Ал Шәкір Әбенов, Мұсахан Әбеновтер осы үш ішекті домбырада күйлер орындаған. Соның да әсері болар, іш ішекті домбыра Қазақстан аумағында Абай ауданында біршама жақсы сақталған.
Менің жорамалым бойынша, үш ішекті домбыра бүкіл Қазақстанда болған. Күй дамығаннан кейін әрі оған қажеттілік азайған соң, біртіндеп қолданыстан шыққан.
- Елбасы таяуда ғана арнайы жарлықпен 1 шілдені ұлттық домбыра күні ретінде бекітті. Домбыраға арналған бір күннің болуын кәсіби домбырашы ретінде сіз қалай қабылдайсыз?
- Әрине, арнайы домбыра күнінің белгіленуі өте жақсы. Бірақ маңыздысы – оның қалай аталып, қандай формада өтуінде. Қазір жалпы халық домбыраны таниды. Өйткені домбыраға жарнама аз емес. Оның ішінде журналист сіздердің де үлестеріңіз бар. Жас буын арасында «Dombyra party» да әжептәуір танымалдылыққа ие. Бірақ басты мәселе 1 шілде күні домбыраны халыққа қандай формада, қандай кейіпте насихаттайды соған байланысты. Егерде эстрадамен ғана ұсынса, ол біздің озғанымыз емес, кері кеткеніміз. Ал дала орындаушыларын шақырып, байырғы үнді, байырғы дәстүрді жаңғырта алса, жеке домбыраның үніне басымдық берсе, онда ұтатынымыз көп.